Inayag Nga Lutak (Part 1)

Fiction by | June 7, 2022

Wala pa ka sirak ang adlaw sang ginpukaw ni Nato ang iya subang nga bata – si Olaw. Natuyo pa ini kontani sa pagpulaw ka pamutos sang uga nga tilapya nga ipagalibod sa siyudad sang Koronadal pagkaaga. Wala mahimo si Olaw, wala pa ka pamalu ang sulog, na-una pa sa pagpamalu ang mainit nga tubi sa takuri. Nagbangon na ini.

“To, kinahanglan ta mangin aga paadto sa siudad subong,” kuon ni Nato sa gapanghimuta nga bata.

Nagtango lamang si Olaw kay tuman pa ini katuyo. Tayuyon nga nagdiretso sa wala pa nahuman nga pulutson nga uga.

“Naglakat diri kagab-i si Ninong mo Francis, to, nahanungod sa lupa ta diri sa Kibul.”

“Ano ang buot mo silingon, má,” pagpahangup ni Olaw sa iya amay.

“Nadumduman mo pa atong lupa ta sa Sitio Kibul? Ginbakal na daw kuno ato sang sang-una anay nga gobernador,” saad sini sa iya subang samtang ginabak-it ang naga-indakal nga ininit.

“Ti, ano nalang ang aton maisan, má? Indi bala ginhatag na ina sa aton ni teme sang siya nadula?”

“Amo ina ang aton asikasuhon karon. Mangin ako man, to, nabudlayan hangpon kon ngaa nabaligya ato sa gobernadora.” Naglungo-lungo na lamang si Berto kay bisan siya indi makahangop sa mensahe nga gindala sang iya kumpare.

Mga 58-anyos na nga nagapuyo sanday Nato sa Sitio Kibul, patay na ang iya una anay nga asawa sang ginbun-ag ang ila subang nga si Olaw. Bilang parte sang Tboli nga tuluohan, nakapangasawa pa si Nato sang duwa pa ka bes. Kag ginlumon ang duwa sa isa ka puluy-an. Bangud man sang kapigaduhon nagdesisyon nga mag-abroad sa pungsod Kuwait ang iya duwa ka asawa. Tatlo ang mga kabataan nga yara sa iya poder, lunsay mga bataon kag aratipanon.

Dali-dali ginpreparar sang mag-amay ang ila mga produkto nga ipagabaligya sa merkado: uga nga tilapya, ginrara nga abaka, kag siklat nga kawayan. Kinarga nila ini sang ila kabayo para mapanaog ang mga produkto kag makarga sa skylab paadto sa banwa sang Lake Sebu.

Daw indi maestorya si Nato samtang nagabyahe sila sa lutakon nga dalan, daw wala man lang kabatyag sang undag nga daw ginaayag ang iya huna-huna. Madalom katama ang nagadalagan sa iya utok. Naghipus na lamang si Olaw, samtang ginasabak ang iya mga pinutos nga uga nga tilapya.

Sa ila pagpanaog sakay sa skylab, daw galumaw-lumaw ang mata sang mal-am sang makita niya ang dalagku nga dump truck, back hoe, bull dozers nga nagakutkut sang mga pula nga bato sa idalom nga Sitio. Ang sadto anay nga matin-aw nga suba Alah, daw turugban na ini sang karbaw kag daw gindumugan sang mga mapintas nga sapat. Lutakon ang naga-ilig nga tubi kag tuman man kapilit ang lutak. Dala man sang dapya sa mayami nga hangin ang mabaho nga agwasa sang lutak halin sa suba.

Ayawan man ang drayber kapugong para lang indi makadalin-as sa lutakon nga dalanon.

“Grabe nagid gali ang pagpamina diri sa aton, to, no?” didto lamang nagwa ang limug ni Nato mag-isa na ka oras sang ila byahe.

“Oo, Nong Nato, ginsulod na kita diri sang Bulawan Mining. Sang pagsugod sang tuig, Nong, gintugutan na ni governor ang pagpamina diri sa aton Sitio,” sabat sang drayber nga hanas katama sa iya paglusot-lusot sa mga bangagon nga dalan.

“Copper kuno kag bulawan ang ara diri sa aton, Nong. Mga baynte anyos daw ang ila kontrata sa pagkali sang lupa,” dugang pa sang batan-on nga drayber.

Gapamati lamang si Olaw sa panambiton sang iya amay kag drayber, wala niya pa nahangpan kon ngaa nagabaratsi ang mga trak. Nalingaw siya sa pagtan-aw sang mga dalagko nga equipment nga naga-ayag sang mga bato kag lutak, kag padayon sa gihapon ang iya pagtulok sa malubog nga suba. Sa iya edad nga nuybe anyos, wala pa ini kahangop kon paano ginagama ang mina kag kon paano ini makabag-o sang kinaiya.

“Bati ko pa, Nong, magpalapad daw sila sang ila area pati didto sa inyo sa Sitio Kibul,” siling sang drayber.

“Oo, amo man gani ina ang i-transaction ko karon sa kapitolyo kon ngaa may titulo na sang duta namon si Governor Tan nga kami man ang nagapanguma sina panahon pa ni Tatay halin sang 1968,” esplikar sang mal-am bisan magahod ang wawaw sang habal sa maundag nga dalan.

“Oo, Nong, tama ina, halos abi sa aton mga duta diri sa Ned, indi pa titulado. Posible nga napabangonan ang mga duta ta diri sang titulo sang mga manggaranon nga pangayaw,” nagngulo-ngulo na lamang ang drayber nga isa man ka tumandok sang Sitio Kibul.

Sa ila tayuyon nga pagbaybay paadto sa banwa, tuman kasaku ang dalan, paadto-pakari ang mga dalagko nga dump truck sang probinsya sang South Cotabato kag Bulawan Mining Corporation. Halos tanan nga naga-agi sa ila kilid puno sang lupa kag dalagko nga bato. Magahod, masabad, kag daw nagpadugang sa kagin-ot sang tagiti sang adlaw.

Sa taas nga bahin sang pukatod, nakita ni Olaw ang madalom na nga kinutkutan sang bulldozer. Daw sa libtong na ini kalapad angay sang Mt. Melibengoy ukon Mt. Parker sa Tboli, South Cotabato. Madamo katama ang nakita niya nga salakyan kag heavy equipment. May diutay naman nga building nga ginatukod sa mataas nga bahin sang pukatod. Ini kuno ang tarambakan sang merkuryo nga ginagamit para masupot ang mga gagmay nga bahin sang bulawan sa bato, lutak, kag balas. Apang siling sang pagpanalawsaw, makaguba sang nervous system sang mga tao kag kasapatan ang amalgam nga halin sa merkuryo nga maglakot sa tubi kag kadutaan. Mangin ang mga heavy metals nga makaon sang mga isda, makadala man sang di-maayo nga epekto sa lawasnon nga kinamatarong.

Magahod ang inayagay sang lupa kag bato, kag may nilukpanay man sa dinamita sa idalom pa nga bahin sang buho. Ang sadto anay nga lasang nga balay sang mga dalagko anay nga Molave, Katmon, Talisay, kag Sablot nga sa Lake Sebu lamang ginapatubo, wala na. Inubos na ka pang-utod kag pangluk-ad para makakali lamang sa mga bulawan kag copper. Ang mataas sang-una nga pukatod, malapad na nga lutakon kon tig-tingulan kag tuman man kayab-okon kon tig-tinginit. Nahanaw naman ang mga bugnaw nga mga busay nga puluy-an sang bag-o natukiban nga species sang kagang nga diri lamang sa Lake Sebu, South Cotabato makita – ang Isolapotamon mindanaoense. Indi naman gani siguro makita ang mga amu sa kahoyan, kalaw, bukaw, baboy-talunon, kag iban pa nga kasapatan.

Magtatlo na ka bulan sang gintugutan sang Sangguniang Panlalawigan ang pinanday nga Environmental Code sang probinsya. Tuig 2010 pa sang una ginpapag-on ang layi pinaagi sa Ordinance No. 4. May mga probisyon nga ginbag-o ang konseho sa pagpatuman sang pag-usar sang kinaiya kag kalupaan sang probinsya para sa pagmina. Diri gindula ang mga small-scale mining kag gintugutan lamang ang MIM Gold Corp. sa Tampakan, South Cotabato kag sadto anay nga Tribal Mining Corporation sa T’boli, South Cotabato.

Sa pagbag-o sang administrasyon, halos sa mga miyembro subong sang sanggunian nagtugot sa pag-operar sang mina sa pipila nga kabukidan sang South Cotabato, kag mapatigayon ang pag-operar ang Bulawan Mining Corporation. Madako ang proyekto nga ini nga nagpromisa sang madamo nga obra kag proyekto para sa probinsya.

Tuman kadamo sang reklamo kag rally ang naagyan sang amo nga proyekto halin sa pagpangindi sang Diocese of Marbel, sang kaparian, mga alyansa sa simbahan, manunudlo kag environmentalists. Ini tanan wala nahangpan sang pipila nga miyembro sang tribu Tboli nga una maapektuhan sa pagpangali sang bulawan sa ila kinaiyahan. Nakita man sang iban nga pagtuon nga ang mga banwa sa idalom nga bahin sang probinsya ang dako nga maapektuhan kon hinali mabuhang ang buho sang mina.

Gintulok na lamang ni Nato ang daw libtong nga buho samtang nalingaw man ang iya subang sa pagsinumbali sang mga magahod nga makina sa bug-os nga Ned, Lake Sebu. Wala kahangop, ang ara lamang sa hunahuna sang bata ang makalilingaw nga equipment sa binuhuan sang mina.

(to be continued)

Alvin Larida is a teacher at Libertad National High School in Surallah, South Cotabato. He studied Education, majored in Chemistry and Physics at Notre Dame of Marbel University in Koronadal City. He finished his master’s degree in Science Teaching at Mindanao State University in General Santos City. He was the third prize winner of Malip-ot nga Sugilanon in South Cotabato (2019) and honorable mention during the Balay Sulat Sox: Play Writing competition (2021). He was awarded as third prize winner in Children’s Literature in Peter’s Prize 2021. Recently, he got honorable mention at Bantugan sa Panulatan Kinaray-a on his play

The Year of No Haircuts

Poetry by | June 7, 2022

You have crossed the border
of how many provinces,
traversing rivers and mountains
to mark a change
in belonging.
You have walked the line
of life and death
over cogon and under
a forest’s gloom.

In all that time
you have forgotten
to have your hair cut.
Now it has grown past your ears,
a curtain over
half of your face.

Your dreams, with enough time,
now flow past
your nape, cascading
down your shoulders.

Kiko Caramat was born in Makati City and only started living in Davao City this year. He plans to continue his studies in BA Creative Writing in UP Diliman after finishing his stint as a full-time volunteer for an NGO.

Lumba sa Terminal

Poetry by | May 30, 2022

Pagdungaw nako sa bintana
Abi nako og naunsa ba
Naglantaw kog karera sa mga magtitinda
Nangandam sa ilang produkto sama sa 

Gilága nga itlog sa manok o pugo,
Bugnaw nga tubig, kagumkom nga chicharon,
Tam-is nga kendi, mani nga pinirito 
Nindot nga antipara ug relo.

Nitingog na ang busina
Sinyales nga magsugod na ang lumbaanay
Iyahay og bitbit sa ilang mga paninda
Dinaganay, paduol sa bus nga daghag sakay.

Nipwesto ubos sa bintana 
O atubangan sa pwertahan
Sa dapit nga di maligsan 
Sa dapit nga di makadisturbo sa katawhan.

“Sir! Ma’am! Itlog, tubig, chicharon, mani 
Naay tag singko, diyes, kinse, baynte
Pawala sa kalipong, uhaw o gutom
Masima-sima sa layo-layo pa nga biyahe.”

“Sir! Ma’am! Kadlawon pami dinhi
Buntag, udto, hapon, gabii
Init, uwan, linog o bagyo
Lunes hangtod Domingo.”

“Para sa pag-eskwela
Sa among mga anak o pamilya
Babai ug lalaki 
Kolehiyo, hayskul, elementary.”

“Sir! Ma’am! Barato ra among paninda
Bisag mahal ang uban nga palitonon
Tunol lang og sinsilyo aron madali ta
Basin unya paglarga, di mi mabayaran lugi ta.”

“Sir! Ma’am! Amo usab apson
Ang biyahe sa kaugmaon
Lahi-lahi man tag masakyan
Apan usa ra atong padulongan.”

Wa nako kahibaw kinsa ang nidaog
Kay gikuhit ko sa konduktor
“Asa gani ka? Naa nakay tiket?”
“Ahhh…biyaheng kaugmaon ya, SP.”

Si Sydric John S. Cutayan usa ka lumulupyo sa dakbayan sa Tagum. Kasamtangan nga fourth year student sa BA Communication sa Davao del Norte State College. Hilig niya mosulat og mga balak ug motugtog og pipila ka mga instrumento; nagapaminaw, nagapangita, ug nagasangyaw aning mga asoy sa kinabuhi. 

Atsa (Axe) (Part 5)

Fiction by | May 30, 2022

Ikatulong Ganti, Ika-6 Satur P. Apoyon Tigi sa Mubong Sugilanong Binisaya

Ug  si  Papa  na  sab  ang  wala  mingtubag.  Gitindog  niya  ang  silhig  tukog  nga natumba sa punuan sa palmera. Gikuha sab niya ang silopin sa ice pop nga akong gihikot sa sanga sa punuan tong miaging adlaw, wala gilabay sa basurahan. Maimpasan na jod kong tuod ani. 

“Naa pa tingali gibuhat nga di maayo imong amigo, nak. Maong nabunalan siya.”

“Dili man to magbinuang si Axel sa ilaha, Pa. Pag naa ra man mi sa klasrum kay kauban mi niya. Nganong gibunalan man gihapon siya?” 

“Basi  tingali  og  gusto  lang  gyod  sa  iyahang  Papa  og  sa  iyahang  pamilya  nga magtarong siya sa iyahang pagtuon, nak.”

“Nagtarong  man  siya,  Pa.  Kami  nila  Lewis.  Kadto  man  ganing  pag  laag  namo mangayo og santol, balaka man gani siya nga nagdugay mi didtoa. Basi maunsa kuno mi didtoa.”

Gibutang ni Papa ang silopin sa basurahan ug mingluhod nako. Gikusi na sab niya akong ilong ug minghawid sa akong bukton.

“Naay mga ginikanan Charles nga dili ganahan nga ilang mga anak mu-akto nga mura  og  wala  gatarong  sa  pag  skwela.  Kay  inyuhang  pagtuon,  mao  ra  na  among mapabilin sa inyuha pagdako. Dili usab tanan ginikanan sama ni Papa ug ni Mama nimo. Lahi-lahi gyud og ginikanan ang mga bata, Charles. Pati sad imong mga amigo nga sila Axel og Lewis.”

“Unya og nabun-og na si Axel, Pa? Pasagdan ra sab sa iyahang Mama? Unsaon niya pagbalik sa skwelahan ana?”

“Dili man maayo kulatahon og taman ang bata, Charles. Gitagaan ra tingali ug leksyon imong amigo. Ayaw na og kabalaka, muskwela ra lagi balik si Axel.”

“Pero og wala pa siya muskwela balik, Pa? Adtuon nato siya sa ilang balay, Pa. Kay basi og magtuo si Axel ba nga gibiyaan namo siya ni Lewis.”

“Wala man uroy ta katuod sa ilaha. Paabuta lang lagi si Axel. Kadiyot ra na siya ming-absent. Kon balaka na jod kaayo mo, pangutan-on na lang usa nato imong adviser kon asa na siya.”

“Sige Pa. Ing-ana na lang usa amo buhaton ni Lewis.”

“Taympa usa, bag-o ko makalimot. Diba ikapila na man ka ginabadlong sa imong Mama nga ilabay sa basurahan imong silopin sa ice pop og dili ihikot sa iyahang tanom? Maygani akoy nakasakop nimo, bataa ka. Tuod nga mabunalan jod ka pag imong Mama pa ang nakasakop nimo.”

“He  he  he,  dili  na  mausab,  Pa.  Maayo  gyod  gani  Pa  ikaw  nakahipos  ato. Imbarguhon gyod ni Mama akoang basketbol.”

Ting  panihapon  namo,  gi-istorya  na  sab  ni  Mama  ang  isa  ka  flower  shop  sa palengke nga gabaligya og daghang buwak. Mi-aksyon na sab og siga ang mata ni Papa kay  sigurado  nga  paalsahon  na  sab  siya  ni  Mama  og  pagkadagkong  ka-ang  hangtod magabi-an.  Mikatawa  rako  niya.  Kuyog  na  sab  kuno  sila  ni  Ante  Susan  para  mamili. Sinabaw  nga  bangus amoang  sud-an.  Paborito  namo  ni Papa.  Ginakuha  kasagaran  ni Papa ang tiyan nga bahin sa isda pero karon, natingala ko kay gihatag niya tanan tiyan sa  akoa.  Ana  siya  kaon daw  ko  og  daghan  para  mubaskog  pa  ko  pag  magbasketbol. Mingisi ko kay Papa unya akong gihatag akong bahin nga dakong ice sa iyahang baso. Iya ra sab gi-imnan miskan akong na tong gi-ugom ug gibalik sa akoang baso.

PAGKADAKONG MAHAY NAKO NGA WALA KO MING-UKAB SA AKONG LIBRO KAGABII, maong wala na sab ko kapasar sa among quiz. One na lang unta ka puntos kulang ni Lewis makapasar na unta siya. Mingkatawa na lang mi sa among score. Mingkuhit  mi  kang  Axel  og  gipangutana  pila  iyahang  score.  Wala  sab  siya  kapasar maong nangatawa ming Lewis. Mingkatawa man sab si Axel pero nibalik na sab siya dayon og talikod sa amoa.

Dakong  katingala  usab  namo  kang  Axel  nga  lahi  na  iyahang  sud-an  tong  ting paniudto na. Puros na gulay og naa pay apple apil sa silopin. Wala mi mingtingog og nangaon na lang mi. Human namo og kaon, giagda nako sila og duwa og takyan pero ming-dili si Axel. Nga mas nakatingala sa amoa og samot ni Lewis.

“Ngano man dili ka muapil namo, xel?” pangutana ni Lewis human niya og plastar sa iyahang sapatos sa tuo nga tiil.

“Ana si Papa muditso ko kang Ma’am human nako og paniudto para tudluan pa ko niya sa atong mga lesson, kay para maapil na daw ko sa honor.”

“Unya bag-o ra man tang pangaon. Duwa sa ta, xel.” Gipugos pa nako siya. 

“Ayaw lang usa karon. Adtuon na nako si Ma’am. Tubsa na lang usa ko, Charles. Ikaw bitaw pinakagahi og tiil nato.”

“Axel, ayaw na lang usa na tumana uy. Duwa sa ta kadiyot. Maka-grade 5 lagi ta ninyo.”

“Wala man koy pasar-pasar, Charles. Og makakita pa gani si Papa og 80 sa akoang card sunod meeting? Ibalhin ko niya og skwelahan.”

Gihipos na ni Axel iyahang balonan human miadto sa klasrum. Didto na sab diay naniudto si Ma’am mura ba og gapaabot gyod kang Axel. Og sa pagpasamot sa among kasapot, miapil pod diay si Marcia kang Ma’am. Sabay silang tudluan ni Axel. Lagota lagi. Lagot gyod og nawong si Marcia. Pero mas lagot ang Papa ni Axel.

“Charles, mag-unsa man ta ani? Mingaw man nga kita ra duha duwa.” 

“Mingaw gani. Adto na lang usa ta ila Nay Rosal. Mangayo tag santol usab.” 

“Unya si Axel? Dili nato kuyugon? Siya baya tigsalo sa imong kinuhit, Charles.” 

“Atoa na lang usab kuhaan og santol si Axel. Para ingnon nga kuyog nato siya.”

Gibalik  namo  among mga  balonan sa  bag  sulod  sa  klasrum.  Ang  electric fan  ra gyod ang madungog sa sulod. Si Marcia hilom nga nagasuwat sa iyahang bag-ong pad nga papel. Taod-taod pa, pag sarado balik namo ni Lewis sa pultahan, nakadungog mi og ginagmay  nga  hilak.  Didto  nakit-an  namo  si  Axel  nga  nagatulo  iyahang  luha  sa iyahang papel, samtang nga ginapahilom siya ni Ma’am ug ginatudlo kon unsaon pag- dibayd nga dili na magbaglis-baglis.

Ma. Christine Cadungog is currently pursuing her fourth year of tertiary education with the degree Bachelor of Secondary Education Major in English at Davao del Norte State College, Panabo City. Aside from studying Professional Education courses, she is also enthused by language and literature.

Sumpa Para Kanakon ang Tubi

Poetry by | May 23, 2022

Darwa ka lawas kang tubi
ang nagailig sa akon dughan:
ang sara, lawas kang pagdumdum,
kag lawas kang kahadlok.
Ka dya, sumpa run para kanakon ang tubi
bisan kauna nagasipal ako nga nagalinumpatlumpat
sa lao kag buho nga buta kang tubi uran.
Duok kang akon mga kahig ang turugban
rapit sa nagainggat nga repleksiyon
kang tubi suba rugto sa uma.
Apang, sangka hapon, kang ginlawig ni Tatay
ang ana karbaw sa puno kang kamunsil
rapit sa bibi kang suba, nadalin-as tana.
Ginbutong kang baskog nga sulog
ang ana mga paa samtang daw manoglupok
run ang ana ugat ka panguyat sa higut
kang karbaw nga nakuga sa kakusog
kang puwersa sa pagpanginluwas niya.
Nagasinggit lang ako nga nagatindog
kag ginapamahulay ka basa kang uran kag luha.
Nagasinggit ako sa tunga kang pagpanglinti
kag nagapuruyakot nga pinanid
kang nagagunum nga panganod.
Wara ako magpauli sa balay kato.
Bukun ako maributay.
Gani kada parigos, ginatapungul kang akon inumul ang tubi sa balde.
Pero wanhun ta bay,
wara tana it baratyagon.
Bukun tana makatangis.
Tubi kang akon mata run lang gid ang may baratyagon.

Mula sa Banga, South Cotabato si Adrian Medina Pregonir. Ang kaniyang mga akda ay lumitaw sa Liwayway Magazine, Dx Machina 4 ng UP Likhaan, TLDTD, Ani 41 ng CCP at iba pa. Ang kaniyang mga sanaysay ay nagwagi sa Don Carlos Palanca Memorial Awards for Literature at Gawad Rene O. Villanueva. Ang kaniyang koleksiyon ng mga Binalaybay sa Kinaray-a ay nagwagi sa Bantugan Panulatan Kinaray-a.

Atsa (Axe) (Part 4)

Fiction by | May 23, 2022

Ikatulong Ganti, Ika-6 Satur P. Apoyon Tigi sa Mubong Sugilanong Binisaya

NAUNA  MI  OG  ABOT  NI  LEWIS  SA  KLASRUM.  Akong  gi-istorya  sa  iyaha akong grado og ang ingon sa akong mama og papa. Ang Mama ni Lewis, wala nabalaka kay naa siyay tulo ka line of 8 nga grado. Ana sab iyahang Papa, wala daw problema iyahang grado kay hilig man mutabang si Lewis kang titser, kahuman ra lagi siya ug Grade 4. Niana sab ko sa iyaha nga wala koy atsa nga grado, ug wala sab siya. Nalipay mi kay wala mi gikasab-an sa among mga ginikanan.

Tibuok  klase  sa  buntag,  wala  namo  nakauban  si  Axel.  Tingali  absent  siya  kay nagsakit iyahang tiyan sa santol. Gikalibanga sad si Lewis kay ni-inom dayon siya og tubig ato. Pero naka-skwela man hinuon si Lewis. Sa ilawom sa narra na sab mi naniudto pero wala namo nahurot among balon kay dili lang walay fried chicken, wala sab namo nakasabay si Axel. Maygani kay sa layo nagdula sila Marcia para dili na sab mi niya samok-samokon.

SUNOD  NA  ADLAW,  NAA  MI  TEST  PERO  WALA  GIHAPON  NAABOT  SI AXEL.  Nakangisi si Ma’am nga nagtudlo sa amoa ug ihap sa bunga sa Apple tree kay wala  nay  mingsamok-samok  sa  iyaha.  Murag  nabag-ohan  mi  ni  Lewis  kay  wala nadisturbo ang lektyur ni Ma’am sa buntag. Wala na jod ko maka-agwanta, ming-uli ko sa  balay  pagka  udto  human  namo  og  klase.  Nakuyawan  akong  Ante  Susan,  amoang paryente og katabang ni Mama sa balay, og ngano naa daw sa balay kay naa man koy klase. Mingditso ko sa kusina og nakita nako si Mama gipangbitay ang morag bag-ong palit nga mga luwag kay sinaw man.

“Ma!” gisigaan ko og mata ni Mama human ko niya nakit-an nga naabot sa balay nga naka-uniporm pa.

“Oy ngano naa man ka diria? Humana ba diay inyong klase ha? Nagcutting ba ka, Charles?” gipalingkod ko ni Mama ug iyahang gihubad iya apron.

“Ma pangutan-on unta nako si Papa ba kon nag-istorya ba sila sa Papa sa akoang amigo, Ma.”

“Ngano mana, nak? Giaway ka sa imong amigo sa skwelahan?”

“Dili Ma, dili. Wala naman gud siyay sulod-sulod sa amoang klase Ma ba. Wala nami kasabay ni Lewis pag ting paniudto na.”

“Aw sus Guinoo nimo, Charles. Wala na lang ka minghulat nga mahuman inyo klase sa hapon para mag-abot mo ni Papa nimo?”

Mutug-an ko sa tinuod. Wala ko minghulat sa hapon kay unyag masuko si Papa nga makita niya ning-uli ko sa balay sa udto nga gi-pustahan man ko og balon ni Ante Susan, basi dili nako palaagon sunod. Naglisod sad ko og pasabot kang Mama sa among pagpaabot  kang  Axel.  Wala  nako  gipakuyog  si  Lewis  kay  tingali  og  makit-an  mi  sa among maestra minggawas sa skwelahan nga walay ginikanan mingsundo. Naniudto pa man ang among guard og didtua mingsibat ko pauli sa amoa.

Wala nako nikaon sa balay para paniudto kay sabay gihapon ming Lewis og kaon. Basi unya og maabot diay si Axel, half-day unya siya mingsulod karong adlawa. Pagbalik nako  sa  skwelahan,  gikasab-an  ko  kadiyot  sa  among  gwardia  pero  miana  rako  nga kaigiton nako unya wala koy dala brief pang-ilis. Human ko kasab-an, naglingkod na si Lewis sa ilawon sa narra, gihabwa na sad diay niya akong balon. Nakita nako iyahang kalipay pagkakita niya nako kay ginasamok-samok na sad siya ni Marcia. Kon unsa daw iyahang sud-an, kinsa kuno mingluto para niya. Gipahawa nako si Marcia ug sabay nami naniudto.  Samokan  gyud  ni  si  Marcia  bisan  unsaon.  Gipangutana  nako  si  Lewis  kon gaina ra ba nagsamok-samok si Marcia sa iyaha. Ana siya sukad paglakaw nako. Sige usab ni og pangutana kon kibaw ba daw mi kon asa si Axel. Ana siya kang Marcia nga wala. Ana sad si Marcia habang gakatawa, “Gibunalan man daw si Axel sa iyahang Papa kay naa kuno siyay 80 nga grado sa iyahang card. Bugoy man gud ba. Awa.” Wala ko mingtuo. Dili sa 80 nga grado. Didtoa sa gibunalan si Axel. Si Axel.

Maygani jod  nga  gainang  udto  ko  niadto  og  balay  kay  maimpasan  gyud  kong Papa. Nakauna ko og abot niya og balay. Human niya og ilis pambalay gikan trabaho, gitawag ko niya para magpakaon sa mga sonoy. Human namo og pakaon, ninglingkod si Papa sa duyan og mitan-aw nako. 

“Naunsa ka, Charles? Unsa mana imong nawong mura man og kahilakon. Gituhik ka sa dakong sonoy?”

“Wala Pa oy, di man ko magpatuhik.”

“Aw lagi. Naunsa man ka, naa kay gibati?”

“Pa,  nag-istorya  ba  mo  sa  Papa  sa  akong  amigo?  Kadto  gong  strikto  kaayo  og nawong, kadtong gipananghiran namo kas-a tong PTA meeting.”

“Aw wala na. Kadtong pagpananghid ninyo mao ra tong higayon nag-istorya mi. Ngano man, Charles? Giaway ka sa imong amigo?”

“Wala Pa. Wala ko ginaaway. Si Axel man gud Pa, wala siyay sulod-sulod sa klase, ikapila na Pa. Wala na namo siya nakasabay og paniudto sa skwelahan.”

“Basi nasakit imong amigo, Charles. Mu-skwela ra na siya balik. Oh, naa na sad na imong nawong mura mag gikumot. Unsa man lagi na, Charles?”

“Pa, ana akong classmate isa ba nga maong wala nay sulod-sulod si Axel sa among klase kay gibunalan daw siya sa iyahang Papa. Kay naa siyay 80 nga grado sa iyahang card.”

“Tuod na?”

“Wala ko kabalo, Pa. Wala man pud toy buot nga classmate kadtong nag-ingon sa amoa ni Lewis.”

“Aw kon dili sila suod sa imong amigo, basi unya og istorya-sturya ra na iyaha, Charles. Basi og musulod na na si Axel sa inyong klase ugma.”

“Pa, diba nakakita man ka sa akong mga grado?”

“Oo. Ako may ningpirma sa imohang card.”

“Pa, diba naa man koy 80 nga grado? Og mas baba pa ana nga grado?”

“Naa, pero nag-istorya na mi sa imong maestra ana. Taympa usa Charles, nabalaka ba ka nga basi mabunalan sab tika kay gagmay imong grado?”

Wala ko mingtubag. Gibira ra kalit ni Papa akong kamot paduol sa iyaha og gikusi akong ilong. Mi-aksyon ko og sumbag og hinay kang Papa unya mikatawa ra siya nako.

“Sus, mayman og unsa imong gibuhat nak uy. Gagmay man sad og grado si Papa tong elementary pero wala man ko gibunalan sa imong Lola.”

“Dili man gud kana akong gikabalak-an, Pa. Parehas man mi ni Axel ug subjects, parehas sad mi og mga maestra. Naa ra sab mi sa usa ka klasrum unya parehas ra man mi ka-brayt ni Axel. Parehas sab mi gagmay og grado. Parehas sab among mga Papa mingtan-aw og mingpirma sa among mga card. Nganong gibunalan man hinuon siya, Pa?”

(To be continued)

Ma. Christine Cadungog is currently pursuing her fourth year of tertiary education with the degree Bachelor of Secondary Education Major in English at Davao del Norte State College, Panabo City. Aside from studying Professional Education courses, she is also enthused by language and literature.

Ang Gipaambit Gikan Sa Tubig*

Poetry by | May 16, 2022

Mitikuko ko ilalom sa gripo
ug gipaawas ang tubig paingon
sa akong gamayng lawas.
Midailos kini sa akong tangkugo
paingon sa akong likod. Pagkalutaw
sa paminaw! Gisubay ko
ang pag-abot sa tubig
sa akong batiis nga mihalok
sa salog. Ang akong paa misidlak
sa pagkabasa niini: mga bituong mipilit
sa akong panit. Mikisi-kisi
ang akong mga tiil
kay wala kuno damha ang pag-abot
sa tubig nga dugay ra
gipaabot, manluluwas
sa akong pagkalunod. Mipahiyom
ang akong mga mata sa nasaksihang
misteryo nga kon mahibaw-an
latos sa bakus ni Papa unya
ang matilawan. Maayo ra sab
nga amang ang mga bungbong ug
wala kini makakat-on paglibak kanako.
Miluhod ko atubangan sa baldeng
puno og tubig, sa bag-ong kalibotan
nga gahulat sa giila kong dagat,
diin ko mas dawat,
diin ko mas luwas. 

Kas-a, gisaaran kong Mama
nga sa dagat kuno ko mag-birthday.
Otso anyos ko niadtong nasakpan niya
sa baybayon ang misteryo
sa akong kinaiya. Apan siyete anyos pa ko,
sa c.r. nga akong gingharian,
ang iyang anak unang nahimong
usa ka sirena.

*First published in Kabisdak on 9 September 2021.

John Gilford A. Doquila is a graduate of the BA English (Creative Writing) program of UP Mindanao. Presently, he teaches creative writing and literature subjects to high school students in a Montessori school in Quezon City.

 

Atsa (Axe) (Part 3)

Fiction by | May 16, 2022

Ikatulong Ganti, Ika-6 Satur P. Apoyon Tigi sa Mubong Sugilanong Binisaya

Mingduol ko kang Papa kon pwede ba siya mutapad sa papa ni Axel. Amigohon niya ba. Wala mingsugot si Papa og sa tumoy pa siya minglikod, layo ila Axel. Ming- testing  ko  og  duol  ila  Axel  og  nagsugat  ang  iyahang  mga  kilay.  Tingali  ba  nga ginapahawa ko sa ilaha kay basi mapuspusan siya o kaming duha. 

Mingtan-aw iyahang papa sa akoa human kang Axel. “Kinsa mani dong?”

“Si Charles, Pa.”

“Kol,  pwede  mi  manglaag  nila  Axel  mangayo  og  santol?  Kadiyot  ra  man,  kol. Tabok ra mi sa gate, kol. Balik dayon mi.”

“Tingali og mangatkat mo og punuan, dong?”

“Dili, kol. Naa man sungkit gamit sa pagkuha sa bunga, kol.”

“Unya og manga-unsa mo pagtabok? Og gukdon mo og iro, dong?”

“Dili lagi, kol. Naa may trapik aide mutabang namo ug labang, kol. Wala sad iro ang tag-iya sa santol, kol.”

Natingala  lang  ko  kon  ngano  dili  hugyaw  si  Axel  pagkita  namo.  Basi  nagkiat tingali  siya  bag-o  sila  naabot  sa  skwelahan.  Tingali  nabilin  nila  ilang  suwat  kadtong gipapirma. Tingali dili lang gyod siya sugtan sa iyahang Papa mulihok-lihok.

“Balik  dayon  mo.  Ayaw  mo  pagdugay  didtoa  kay  padung  na  kuno  inyong maestra.”

Naghulat si Lewis sa amoa sa pultahan og sabay nami minglabang paadto ila Nay Rosal. Tayming usab kay kami ra ang nangayo sa bunga maong daghan kaayo mi og nasungkit. Nabukol bitaw si Lewis pagsungkit niya sa usa ka bunga, nipuli si Axel ug kuha kay kahilakon na si Lewis unya ako kay sigi na ko og katawa. Naa si Nay Rosal sa iyahang bangko nga mutuya-tuya samtang gainom og kape. Nangutana siya kon naa ba mi klase nga nakahapit man mi sa iyaha nga Sabado man unta karon. Ming-ana ra mi nga  naay  meeting  among  mga  papa  maong  naa  mi  sa  skwelahan.  Human  namo  og butang sa mga santol sa usa ka eco-bag. Mibalik na mi sa skwelahan pero niana si Axel nga sa ilawom sa narra na lang mi mangaon kay basi magsamok-samok ra mi sa klasrum.

Si   Lewis   amoang   tig-okab   sa   santol   gamit   iyahang   kamot   kay   lagi   siya pinakakusgan sa amoa. Si Axel tig-ihap kon pila amoa kaonon para walay magsobra, wala sab magkulang. Gikataw-an namo usab ang bukol ni Lewis unya gilabayan mi niya ug  panit  sa  santol.  Gilabayan  bitaw  ko  ni  Axel  ug  liso  nga  iyahang  giluwa  unya mingsulod sa akong t-shirt, gigukod nako siya hangtod sa among oval unya gibalik nako og labay sa iyaha ang liso. Nanimaho na gani ming adlaw, nanimaho na pa jod ko og laway.

Taod-taod pa, naa nay mga ginikanan ninggawas sa among klasrum.  Naa pud diay si Marcia kuyog iyahang mama. Naa pa tingali mi ila Nay Rosal kadtong pag-abot niya.  Gisudlayan  siya  sa  iyahang  mama  og  giusab  iyahang  salapid.  Nakit-an  niya  si Lewis og kalit mingtago sa iyahang mama. Amawon gyod ni si Marcia. Human nila og labay sa amoa, ninggawas ang papa ni Axel og gibira iyahang wala nga kamot. Manguli nata,  laagan  kaayo  ka.  Ana  iyahang  papa.  Sa  amoa  gyong  atubangan.  Gipahabwa  sa iyahang papa ang mga santol nga iya untang i-uli sa ilaha pero nangaligid lang sila sa amo  ni  Lewis  og  nanguli  na  sila.  Gikuha  na  sad  si  Lewis  sa  iyahang  angkol  og mingtabang pa og dala sa iyahang santol. Bago sila mibiya, niana siya sa akoa nga tingali dugay  kaayo  mi  ila  Nay  Rosal  maong  nasuko  ang  papa  ni  Axel.  Taod-taod  sab, ninggawas na akong papa og nanguli na sab mi.

Human namo og hapit og monay bread para kay Mama, nangutana ko kang Papa kon unsa ila gibuhat sa meeting. Ana ra siya nga naghisgot lang sila bahin sa klasrum kon naa bay ipaayo, mga activities sunod bulan, ug pagpirma sa akong card. Nangutana ko kon kita ba siya sa akoang grado. Mingtubag siya nga oo og humana na sab niya og pirmaha sa likod. Nangutana usab ko sa iyaha kon pila akong grado unya niana ra si Papa nga sa balay ra daw mi mag-istorya bahin ana, mamainit sa kuno mi.

Pag-abot sa balay, gibutang nako akong mga bunga sa santol sa basket sa akong bike. Naa man koy bike nga gi-regalo sa akong ninong kadtong miaging pasko. Naa pa gani pakapin nga  200 pesos pero ana si Mama siya lang  usa gunit para dili daw nako mahurot dayon. Miaging pasko pa nako to nadawat, wala gihapon nako nakuha balik kang Mama. Ana siya nako, naa na daw koy bike maong dili na kuno nako gamiton ang 200. Masuko na unta ko kaniadto pero naunhan man ko ni Mama maong wala na lang. Gihatag na lang nako kang Mama akong pinaskuhan. 

Nagtimpla  si  Mama  og  kape  nila  Papa  unya  gatas  akoa.  Samtang  gakaon  mi, gisulti na ni Papa kang Mama ug unsa ang mga nahitabo bahin sa meeting nila kagaina. Naa na usab mi bayrunon kay hapit na kuno mi mahuman ug Grade 4. Nalipay si Mama nga  hapit  na  daw ko  mag-Grade  5  miskan  bugoy  kuno  ko.  Kadtong  nangutana  na  si Mama sa akong grado, ningisi si Papa sa akoa og kang Mama.

“Wala intawon pasar si Charles, Ma. Puros mga line of 6 iyahang grado kay diay wala siyay sulod-sulod sa klase.”

Nahunong si Mama sa iyahang paghigop og gisigaan ko og mata. “Hala agoy, mao na karon. Ngano mana nga wala may pasar nga subject si Charles, Pang?”

“Kay  iyahang  mga  maestra  wala  nahibalu-i  nga  naay  ginaapilan  si  Charles  sa Sports Champ nila. Unsaon man pagpasar-pasar nga gina-ensayo man ni sila?” 

“Unya? Dili nani ka-Grade 5 si Charles?”

“Dili pud uy. Mao ganing gi-istoryahan nako iyahang maestra nga nganong ing- ato man. Solbaron ra tu niya. Siguruon nila og enroll ni si Charles. Kay binuang, dili nila tabangan ang bata nga ila maning gihimong athlete, di nuon sila kibaw musabot?”

“Aw lagi, kay tingali og ako may mag-istorya ana ilang maestra. Solbaron gyod na.”

Ming-higop  ko  sa  akong  gatas  og  ming-kuhit  kang  Mama.  “Ayos  na  lagi  daw akong grado Ma, ana si Coach Rex. Maynalang daw nga line of 6 akong mga grado Ma, basta  wala  lang  koy  atsa.”  Gikataw-an  ko  ni Papa  human  gilubag  ni Mama  og  hinay akong tuo nga dalonggan. “Wala man gihapon na kapasar, Charles. Pagka na lang gyod nimo, bataa ka.” 

(To be continued)

Ma. Christine Cadungog is currently pursuing her fourth year of tertiary education with the degree Bachelor of Secondary Education Major in English at Davao del Norte State College, Panabo City. Aside from studying Professional Education courses, she is also enthused by language and literature.