Dagmay.online

Pag-abot sa siyudad sang Koronadal, ginbaligya anay sang mag-amay ang ila mga bitbit nga produkto para makabakal sang bugas, kape, kag kalamay pabalik sa ila puluy-an sa Sitio Kibul. Ginsulay sang mag-amay ang tagiti sang udto adlaw kag ang nagakinaran-karan nga mga traysikel kag salakyan sa siyudad. Kag nagdesisyon magsulod sa capitolyo. Daw indi pa gani sila pasudlon sang guwardiya bangod sa daw indi maayo ang ila panapton, pug-is ang shorts, daan ang t-shirt, kag upud ang tsinelas.

Namilit gid ang amay kon paano maestorya ang gobernador nahanungod sang ila lupa sa Ned. Wala siya gintugutan sang guwardiya nga makaestorya ang gobernador, bangod kinahanglan pa ini sang booking. Didto siya ginpalakat sa Assessor’s office sang probinsya, gindaho-daho ini sang mga empleyado didto, kag wala man lang nakahangop sang maayo nga proseso sa iya transaksiyon. Buot hambalanon, wala sing may nahuman ang mal-am.

“Nong, didto ka anay balik sa inyo barangay, pangayo ka sang certificate kag valid ID para ma-proseso ang imo transaction balik ka didto anay sa Lake Sebu,” siling sang isa ka empleyado nga gintulok pa ang mga kubos babaw-dalom bangod sang ila panapton.

Nag-gwa na lamang ang makalolooy nga mag-amay sa kapitolyo. Naglibug ang iya ulo, wala man gani ini birth certificate, valid ID pa ayhan? Wala man lang may nakuha nga impormasiyon nahanungod sa ila lupa. Nagngulo-ngulo ang mal-am kag naglumaw-lumaw ang mata sa iya nadantan. Wala lang gihapon nakahangop sang nagakalatabo ang iya subang, nalingaw lang ini gihapon sa mga nagasinumbali nga salakyan sa gwa sang kapitolyo sa Alunan Avenue. Bitbit ang duwa ka kilo nga bugas, diutay nga kalamay sa ila sako bag, nagdiretso na lamang ang mag-amay sa paradahan sang van.

“Dali na, to, mauli nalang kita. Sa sunod nalang naton ini padayonon,” pangagda ni Nato sa iya subang nga daw sa indi magbulag ang mata sa mga salakyan nga bag-o niya lang nakita.

Samtang nagabyahe ang mag-amay, gina-isip ni Nato ngaa kabudlay gid maestorya si governor. Nagbalik sa iya hunahuna nga sang-una sang nagapapili pa ini, nagsaka man gani ini sa Sitio Kibul kag nangape pa kaupod ang iban pa nga miyembro sang tribu.

Pero karon nga ara na sila sa posisyon daw sa indi na sila matandog sang mga katawhan nga kubos. Ginsabak na lamang ni Nato si Olaw upod ang duwa ka kilo nga bugas para indi na masakop sang pagpanukot sang pamilete.

Galain sa gihapon ang buot sang mal-am.

Kag sang pag-abot sini sa paradahan sang van, nakibot ini nga gindapit ini sang duwa ka lalaki nga nakaitom. Ginkarga sa kotse kag ginbulag ini sa iya subang nga si Olaw. Daw nadulaan sang animo ang mal-am, daw naglubog ang iya isip angay sang suba nga lutakon sa Ned. Ngaa gindakop siya kag ginposasan sang duwa ka lalaki? Ano ang rason? Madalom katama ang palaligban sa iya angay sang madalom nga buho sang minahan lapit sa ila puluy-an.

Mangin si Olaw daw nakibot sa natabo sa iya amay, wala na ini nakapauli kaupod niya. Gindala na lamang siya sang iya Ninong Francis sa ila puluy-an bibit ang duwa ka kilo nga bugas, kalamay, kag kape.

Wala niya nahangpan ang mga nagakalatabo. Ngaa daw may libtong sa ila lugar? Ngaa malubog ang suba? Diin na ang lasang sang mga kasapatan kag kakahoyan? Kag ngaa wala kauli ang ila amay?

Samtang gapungko ini kag nagapanampuay sa ila panalgan, naurungan ang iya mata sa nagakarab-karab nga kalayo kag nagaindakal nga tubi sa takuri. Bisan wala ini tinulugan, nadula ang iya katuyuhon. Ang iya kahapon nga masaku nga mata sa dalagku nga bulldozer – naglumaw-lumaw na.

Alvin Larida is a teacher at Libertad National High School in Surallah, South Cotabato. He studied Education, majored in Chemistry and Physics at Notre Dame of Marbel University in Koronadal City. He finished his master’s degree in Science Teaching at Mindanao State University in General Santos City. He was the third prize winner of Malip-ot nga Sugilanon in South Cotabato (2019) and honorable mention during the Balay Sulat Sox: Play Writing competition (2021). He was awarded as third prize winner in Children’s Literature in Peter’s Prize 2021. Recently, he got honorable mention at Bantugan sa Panulatan Kinaray-a on his play.

Wala pa ka sirak ang adlaw sang ginpukaw ni Nato ang iya subang nga bata – si Olaw. Natuyo pa ini kontani sa pagpulaw ka pamutos sang uga nga tilapya nga ipagalibod sa siyudad sang Koronadal pagkaaga. Wala mahimo si Olaw, wala pa ka pamalu ang sulog, na-una pa sa pagpamalu ang mainit nga tubi sa takuri. Nagbangon na ini.

“To, kinahanglan ta mangin aga paadto sa siudad subong,” kuon ni Nato sa gapanghimuta nga bata.

Nagtango lamang si Olaw kay tuman pa ini katuyo. Tayuyon nga nagdiretso sa wala pa nahuman nga pulutson nga uga.

“Naglakat diri kagab-i si Ninong mo Francis, to, nahanungod sa lupa ta diri sa Kibul.”

“Ano ang buot mo silingon, má,” pagpahangup ni Olaw sa iya amay.

“Nadumduman mo pa atong lupa ta sa Sitio Kibul? Ginbakal na daw kuno ato sang sang-una anay nga gobernador,” saad sini sa iya subang samtang ginabak-it ang naga-indakal nga ininit.

“Ti, ano nalang ang aton maisan, má? Indi bala ginhatag na ina sa aton ni teme sang siya nadula?”

“Amo ina ang aton asikasuhon karon. Mangin ako man, to, nabudlayan hangpon kon ngaa nabaligya ato sa gobernadora.” Naglungo-lungo na lamang si Berto kay bisan siya indi makahangop sa mensahe nga gindala sang iya kumpare.

Mga 58-anyos na nga nagapuyo sanday Nato sa Sitio Kibul, patay na ang iya una anay nga asawa sang ginbun-ag ang ila subang nga si Olaw. Bilang parte sang Tboli nga tuluohan, nakapangasawa pa si Nato sang duwa pa ka bes. Kag ginlumon ang duwa sa isa ka puluy-an. Bangud man sang kapigaduhon nagdesisyon nga mag-abroad sa pungsod Kuwait ang iya duwa ka asawa. Tatlo ang mga kabataan nga yara sa iya poder, lunsay mga bataon kag aratipanon.

Dali-dali ginpreparar sang mag-amay ang ila mga produkto nga ipagabaligya sa merkado: uga nga tilapya, ginrara nga abaka, kag siklat nga kawayan. Kinarga nila ini sang ila kabayo para mapanaog ang mga produkto kag makarga sa skylab paadto sa banwa sang Lake Sebu.

Daw indi maestorya si Nato samtang nagabyahe sila sa lutakon nga dalan, daw wala man lang kabatyag sang undag nga daw ginaayag ang iya huna-huna. Madalom katama ang nagadalagan sa iya utok. Naghipus na lamang si Olaw, samtang ginasabak ang iya mga pinutos nga uga nga tilapya.

Sa ila pagpanaog sakay sa skylab, daw galumaw-lumaw ang mata sang mal-am sang makita niya ang dalagku nga dump truck, back hoe, bull dozers nga nagakutkut sang mga pula nga bato sa idalom nga Sitio. Ang sadto anay nga matin-aw nga suba Alah, daw turugban na ini sang karbaw kag daw gindumugan sang mga mapintas nga sapat. Lutakon ang naga-ilig nga tubi kag tuman man kapilit ang lutak. Dala man sang dapya sa mayami nga hangin ang mabaho nga agwasa sang lutak halin sa suba.

Ayawan man ang drayber kapugong para lang indi makadalin-as sa lutakon nga dalanon.

“Grabe nagid gali ang pagpamina diri sa aton, to, no?” didto lamang nagwa ang limug ni Nato mag-isa na ka oras sang ila byahe.

“Oo, Nong Nato, ginsulod na kita diri sang Bulawan Mining. Sang pagsugod sang tuig, Nong, gintugutan na ni governor ang pagpamina diri sa aton Sitio,” sabat sang drayber nga hanas katama sa iya paglusot-lusot sa mga bangagon nga dalan.

“Copper kuno kag bulawan ang ara diri sa aton, Nong. Mga baynte anyos daw ang ila kontrata sa pagkali sang lupa,” dugang pa sang batan-on nga drayber.

Gapamati lamang si Olaw sa panambiton sang iya amay kag drayber, wala niya pa nahangpan kon ngaa nagabaratsi ang mga trak. Nalingaw siya sa pagtan-aw sang mga dalagko nga equipment nga naga-ayag sang mga bato kag lutak, kag padayon sa gihapon ang iya pagtulok sa malubog nga suba. Sa iya edad nga nuybe anyos, wala pa ini kahangop kon paano ginagama ang mina kag kon paano ini makabag-o sang kinaiya.

“Bati ko pa, Nong, magpalapad daw sila sang ila area pati didto sa inyo sa Sitio Kibul,” siling sang drayber.

“Oo, amo man gani ina ang i-transaction ko karon sa kapitolyo kon ngaa may titulo na sang duta namon si Governor Tan nga kami man ang nagapanguma sina panahon pa ni Tatay halin sang 1968,” esplikar sang mal-am bisan magahod ang wawaw sang habal sa maundag nga dalan.

“Oo, Nong, tama ina, halos abi sa aton mga duta diri sa Ned, indi pa titulado. Posible nga napabangonan ang mga duta ta diri sang titulo sang mga manggaranon nga pangayaw,” nagngulo-ngulo na lamang ang drayber nga isa man ka tumandok sang Sitio Kibul.

Sa ila tayuyon nga pagbaybay paadto sa banwa, tuman kasaku ang dalan, paadto-pakari ang mga dalagko nga dump truck sang probinsya sang South Cotabato kag Bulawan Mining Corporation. Halos tanan nga naga-agi sa ila kilid puno sang lupa kag dalagko nga bato. Magahod, masabad, kag daw nagpadugang sa kagin-ot sang tagiti sang adlaw.

Sa taas nga bahin sang pukatod, nakita ni Olaw ang madalom na nga kinutkutan sang bulldozer. Daw sa libtong na ini kalapad angay sang Mt. Melibengoy ukon Mt. Parker sa Tboli, South Cotabato. Madamo katama ang nakita niya nga salakyan kag heavy equipment. May diutay naman nga building nga ginatukod sa mataas nga bahin sang pukatod. Ini kuno ang tarambakan sang merkuryo nga ginagamit para masupot ang mga gagmay nga bahin sang bulawan sa bato, lutak, kag balas. Apang siling sang pagpanalawsaw, makaguba sang nervous system sang mga tao kag kasapatan ang amalgam nga halin sa merkuryo nga maglakot sa tubi kag kadutaan. Mangin ang mga heavy metals nga makaon sang mga isda, makadala man sang di-maayo nga epekto sa lawasnon nga kinamatarong.

Magahod ang inayagay sang lupa kag bato, kag may nilukpanay man sa dinamita sa idalom pa nga bahin sang buho. Ang sadto anay nga lasang nga balay sang mga dalagko anay nga Molave, Katmon, Talisay, kag Sablot nga sa Lake Sebu lamang ginapatubo, wala na. Inubos na ka pang-utod kag pangluk-ad para makakali lamang sa mga bulawan kag copper. Ang mataas sang-una nga pukatod, malapad na nga lutakon kon tig-tingulan kag tuman man kayab-okon kon tig-tinginit. Nahanaw naman ang mga bugnaw nga mga busay nga puluy-an sang bag-o natukiban nga species sang kagang nga diri lamang sa Lake Sebu, South Cotabato makita – ang Isolapotamon mindanaoense. Indi naman gani siguro makita ang mga amu sa kahoyan, kalaw, bukaw, baboy-talunon, kag iban pa nga kasapatan.

Magtatlo na ka bulan sang gintugutan sang Sangguniang Panlalawigan ang pinanday nga Environmental Code sang probinsya. Tuig 2010 pa sang una ginpapag-on ang layi pinaagi sa Ordinance No. 4. May mga probisyon nga ginbag-o ang konseho sa pagpatuman sang pag-usar sang kinaiya kag kalupaan sang probinsya para sa pagmina. Diri gindula ang mga small-scale mining kag gintugutan lamang ang MIM Gold Corp. sa Tampakan, South Cotabato kag sadto anay nga Tribal Mining Corporation sa T’boli, South Cotabato.

Sa pagbag-o sang administrasyon, halos sa mga miyembro subong sang sanggunian nagtugot sa pag-operar sang mina sa pipila nga kabukidan sang South Cotabato, kag mapatigayon ang pag-operar ang Bulawan Mining Corporation. Madako ang proyekto nga ini nga nagpromisa sang madamo nga obra kag proyekto para sa probinsya.

Tuman kadamo sang reklamo kag rally ang naagyan sang amo nga proyekto halin sa pagpangindi sang Diocese of Marbel, sang kaparian, mga alyansa sa simbahan, manunudlo kag environmentalists. Ini tanan wala nahangpan sang pipila nga miyembro sang tribu Tboli nga una maapektuhan sa pagpangali sang bulawan sa ila kinaiyahan. Nakita man sang iban nga pagtuon nga ang mga banwa sa idalom nga bahin sang probinsya ang dako nga maapektuhan kon hinali mabuhang ang buho sang mina.

Gintulok na lamang ni Nato ang daw libtong nga buho samtang nalingaw man ang iya subang sa pagsinumbali sang mga magahod nga makina sa bug-os nga Ned, Lake Sebu. Wala kahangop, ang ara lamang sa hunahuna sang bata ang makalilingaw nga equipment sa binuhuan sang mina.

(to be continued)

Alvin Larida is a teacher at Libertad National High School in Surallah, South Cotabato. He studied Education, majored in Chemistry and Physics at Notre Dame of Marbel University in Koronadal City. He finished his master’s degree in Science Teaching at Mindanao State University in General Santos City. He was the third prize winner of Malip-ot nga Sugilanon in South Cotabato (2019) and honorable mention during the Balay Sulat Sox: Play Writing competition (2021). He was awarded as third prize winner in Children’s Literature in Peter’s Prize 2021. Recently, he got honorable mention at Bantugan sa Panulatan Kinaray-a on his play