Habeas Corpus

Fiction by | September 11, 2023

(This story won 2nd Prize in the 6th Satur P. Apoyon Tigi sa Mubong Sugilanong Binisaya.)

“I said, you stop it, or else I will… pu**ng ina ninyo!”

— Former President Rodrigo Roa Duterte on his War on Drugs

Mao pay pagkaupos sa sigarilyo ni Jerry, midagkot na pod siya sa ikatulo nga istik. Iyang gisigop ang unang aso sa sigarilyo. Hanoy nga mihulma ang aso og serkulo diha sa hangin ug hinayhinayng nabungkag. Nag-aginod ang dagan sa trapiko karong hapona, apan paspas ang dagan sa iyang hunahuna nga mahuman ang iyang transaksiyon.

“Dugaya pod nimo, bay, oy! Hapit baynte minutos na ko dinhing nagpaabot nimo ba!” Nagpanglingi siya sa palibot dayon mitunol sa iyang higala og usa ka gamayng pinutos sa newspaper. “Wa nimo madawat akong teks?” pahiping sukit niya sa higala.

“Yawa nis Mercy, bay. Gilabay akong selpon. Tua, pwerteng buakas akong Oppo. Nimal bayhana!” ni Bryan nga mikuha sa iyang labakarang puti nga gisalib-ay sa iyang liog ug namahid sa iyang singot sa agtang.

“Aysa kog estoryahi anang inyong gugmas hangin, bay. Pagdali diha! Dyes-bulig na!” Nagliraw-liraw ang mga mata ni Jerry sa mga moaging motorista atbang sa Ecoland Terminal.

“Utso-bulig lang sa, bay. Tua kang Mercy ang dos para motak-om ang baba ato.”

“Pastilanan nang estayl nimo, bay. Ayna kog patapla ani, bay, bisan karon lang.”

“Idagan sa nako ni, bay. Unsa man na siya nga mora man og karon pa,” ni Bryan nga mitunol sa utso-mil nga gikausag pilo.

Naglingo-lingo si Jerry samtang gatangag sa iyang sigarilyo. Moaksiyon og piyong ang iyang mga mata kon sakdapan sa aso. Iyang giihap ang kwarta sulod sa CR sa karenderya. Sa iyang paggawas, mikuot siya og usa ka gatos ug gitunol kang Nang Salome, ang tag-iya sa maong kan-anan ug dayon milakaw.

“Doy Jerry, ang imong kambiyo, doy!” singgit sa saysenta anyos nga tiguwang nga milista sa sukli ni Jerry sa iyang gamayng notebook.

“Diha ra na, Nang. Mobalik ra ko ugmas buntag,” nagdali-dali siya og kapyot sa dyip- pasaheroan paingon sa Gmall.

“Sus, bataa. Permi ra gyong magbilin og sukli dinhi,” hunghong sa tiguwang sa iyang kaugalingon nga mitik-op sa iyang notebook.

Pasado alas 5:30 nas kahaponon. Luag ang sulod sa sakyanan ning higayona. Hinayhinay lang ang padagan sa drayber kay namik-ap siyag pasahero. Dihay iyang katapad nga tiguwang nga nanawag sa iyang selpon. Pwerte niyang sukoa sa iyang apo kay wa na pod kuno mopauli sa ilang balay. Dihay duha ka hilom nga manag-uyab nga gatapad, gaduko sa ilang selpon. Mikuha si Jerry sa iyang selpon nga naa sa iyang gamayng bag nga gisalib-ay sa iyang liog.

“Gaw, padulong na ko. Didto lang gihapon,” teks ni Jerry sa iyang higala.

Mingminor ang iyang gisakyang pasaheroan duol sa may trapik layt kanto sa Mercury Drug sa may Bonifacio Street. Dihay daghang pundok sa mga pasahero. Klase-klase. Dihay mga estudyante, gikan sa tarbaho, dunay mga tiguwang ug mga batan-on. Diha gihapon ang butang haranista nga miawit sa iyang sonata luyo sa mga nag-atang og sakyanan. Mitagingting ang mga sinsilyong gihalad sa mga nanglabay nga naminaw sa iyang kantang “Anak” ni Freddie Aguilar.

“Dungagi akong batak, gaw, kay bag-ong dunggo si Randy,” ni Danny nga higala ni Jerry sukad pas hayskol.

“Oh, Gmall, Boulevard, Talisay! Gmall, Boulevard!” singgit sa drayber nga mamik-ap og laing pasahero.

Dihay usa ka pundok sa mga batan-on nga misakay sa dyip. Hugyaw kaayo silang nag- estoryahanay. Lima sila kabook nga misulod sa sakyanan. Tulo ka lalaki ug duha ka babaye.

“Oh, sibogi daw kay pito-pito man na. Para madali ta, palihog!” Miinggansa ang drayber sa kambiyada.

“Palihog daw, plete. Gmall lang,” matod pas dalaga nga diha maglingkod sa atubangan ni Jerry. Pution ang iyang pamanit. Hamis ang iyang nawong nga dunay pagkapulapula ang iyang aping. Espisong pula ang pintal sa iyang mga ngabil. Gidawat sa tiguwang ang iyang plete ug gitunol ngadtos drayber.

“Pila ni?” pangutana sa drayber nga miinat-inat sa papel nga baynte pesos. Iyang gibakos ang kwartang papel sa iyang tudlo.

“Isa lang, koy, Gmall,” hinayng tubag sa dalaga nga igo ra pod nga madunggan sa drayber.

Wala mawala ang tutok ni Jerry sa dalaga nga naas iyang atubangan nga mihapyod-hapyod sa iyang selpon. Misamot ang iyang kaanyag dihang nasugaan sa iyang selpon ang iyang dagway. Bulagaw and iyang buhok nga mihagbong sa iyang abaga. Milihay ang mga mata ni Jerry sa dihang mikalit og tan-aw niya ang dalaga nga midawat sa iyang kambiyong dose pesos.

Diha sulod sa sakyanan, klase-klase ang pasahero. Dihay iyang katapad nga nagbasa og newspaper. Iyang nasiplatan ang bag-ong headline sa SunStar Davao mahitungod sa sunod-sunod nga patay sa kaulohan sa Manila nga nahilambigit sa War on Drugs. Misukol ang mga biktima, hinungdan sa ilang kamatayon.

“Tsk! tsk! Nahunong ang pagpananom og bala sa NAIA, ug didto gibalhin ang mga semilyas lawas sa tawo. Tsk! Tsk!” hinayng yawyaw sa kaugalingon sa tiguwang nga mitik-op sa iyang antiyohos. Iyang gisipitan ang newspaper sa iyang ilok.

“Diri lang, boss!” ni Jerry nga miuna og naog sa dyip tungod sa Gmall dayon tunol sa dyes pesos. Wala niya gihuwat ang iyang dos pesos nga kambiyo ug daling minaog sa sakyanan.

Misunod ra pod dayon og panganaog ang mga pasahero. Ubay-ubay ang mga tawo nga nangadto sa mall. Nawala sa panan-aw ni Jerry ang dalaga. Iyang gianinaw ang palibot. Miduot ang daghang tao. Gisayangan siyas higayon. Wala siya makadiskarteg pangayo og numero sa dalaga. Mideritso siyag adto sa terminal sa van likod sa maong mall. Wala siya misulod sa dakong building ug didto siya agis edipisyo, namidpid paigon sa likod. Gilikayan niya ang mga gwardiya nga mokapkap kaniya.

“Nalangan ko gamay, gaw.”

“Pilay dala nimo diha, gaw? Dungagi akong batak kay miabot si Randy.”

“Kensi-bulig. Ay lang kog patapla, gaw, para tingob akong remitans unya kang Boss Jaguar.”

“Way problema,” pahiping tunol sa sobre ni Danny, ang higalang nagtrabaho sa usa ka dakong call center sa dakbayan sa Davao. Gitunol sab ni Jerry ang laing pinilo sa papel.

Nanggawas ang duha sa ihianan sa mga lalaki nga mora bag walay nahitabo. Didto sila mipadayon og estorya sa parkinganan sa mga van nga mobiyahe paingon sa Mati City, Sigaboy, ug Montevista. Wala madugay, miabot ang babayeng namay-ongan ni Jerry didtos dyip-pasaheroan. Duna siyay gibitbit nga mga pinalit. Paingon kini sa ilang nahimutangan. Sa dihang duol na kanila ang maong babaye, mipahiyom kini. Moaksyon na pod untag balos si Jerry sa iyang tam-is nga pahiyom. Nahilaw siya. Didto diay kini mipahiyom kang Danny.

“Yawa ka, Danny Boy. Imo na sab kong gilubot!” yubit ni Jerry sa iyang kaugalingon nga nagtan-aw sa iyang higalang adarit kaayog nawong.

Mitabok ang babaye paingon nila nga nagdagan-dagan human milabay ang Maligaya Taxi sa iyang atubangan.

“Hello, kuya, sorry kaayo nadugay gyod ko. Natintal gyod kos mga sales sa sulod. Tara na!” sa babayeng wa miundang sa iyang pahiyom nga mora bag model sa Closeup.

“Ay, nayati nang animal, kuya-ate pay tawagan sa mga kanahan,” hunghong ni Jerry sa kaugalingon nga nagpangagot sa iyang ngipon. Nagduko-duko siya ug nangyugpos. Iyang gi-ekis ang iyang mga bukton nga mora ba siyag gibati og katugnaw. Ang iyang abaga mohalok nas iyang aping. Naglingi-lingi siya sa iyang palibot. Nagpatay-mali.

“Oy, gaw Jerry! Si Krista diay, akong bayaw,” ni Danny nga mipaila-ila sa dalaga ngadtong Jerry. “Kris, si Jerry diay, akong gwapong barkada sa hayskol,” sumpay ni Danny dayon kilo sa iyang mata ngadto sa iyang higala.

“Ehem! Bentaha na lang, gaw! Taga Davao pod ka, mam?” abtik nga tubag ni Jerry dala sukit-sukit sa dalaga. Miluag ang iyang paminaw.

“You look familiar lagi sa akoa, ay! Morag nagkita na lagi ta,” tubag sa dalaga nga mitutok sa nawong ni Jerry. Wala gihapon mihunong ang iyang pahiyom. Apan ning higayona, didto na misihag ang iyang ngipon sa ulitawo.

“Nagkasakay baya ta gaina, mam,” daling tubag ni Jerry nga mipilopilo sa tumoy sa iyang kalo. Iyang gibuhian ang kamot sa dalaga dayon pislit-pislit sa iyang taluytoyng ilong.

“Lagi! Ikaw gyod to! Ha-ha-ha! Kagamay ra gyod diay sa kalibotan, awp,” ni Krista nga nakapanap-ong sa iyang baba sa wa damhang katawa sa kaugalingon.

Mibahakhak si Danny. Nahimuot pod siya nga naminaw sa duha. Wa pod kasabot si Jerry sa iyang gibati niadtong tungora nga mora bag dunay mikuryente sa iyang mga gusok nga maoy hinungdan sa iyang walay hunong nga pahiyom ngadtos dalaga.

“Aw, nia ra man tas gamayng suok sa kalibotan, mam. Gamay ra gyod kaayo paras duha ka linalang. Way rason nga di sila magkitaay,” labtik nga mga pulong ni Jerry nga wa niya mahibal-i kon diin kini gikan.

“Pesti ba ning kadaghan bag hakut diring dapitang yati!” ni Danny nga gibundak-bundak ang iyang mga tiil ug nagtuyok-tuyok sa iyang gitindogan. “Mangaon sa ta ninyo, bay! Gaina ra ko gigutom,” agda niya sa duha nga naingog dugay na kaayong managkaila.

Layas si Jerry. Wa na siya mopauli sa ilaha sa probinsiya sa Davao Oriental sukad nakahiagom siyag kulata sa iyang amahang kanhing PC kun Philippine Constabulary. Ang iya rang inahan maoy iyang perming dagananan nga usa ka retiradong magtutudlo sa Nasser National High School. Pito na siya ka tuig sa Davao City, apan wa gyod siya magpahibalo kon diin siya magpuyo.

Sukad nga nakahiagom og stroke ang iyang amahan, nagpait na pod ang ilang pamilya. Dunay gamayng pensiyon nga madawat sa magtiayon, igo ra pod nga imentinans sa klase-klaseng tambal. Ang iyang inahan dunay diabetes ug highblood. Permi ra nga magpacheck-up sa doktor. Dihay kausa nga mipadala si Jerry og singkuwenta-mil aron mapagawas lang ang inahan sa pribadong ospital. Ang kwartang iyang gibayad gikan sa iyang amo nga diha miburot ang tiyan sa pagpadagan og druga. Mao lagi, taas-taas ang iyang apasonon nga bayronon, dala sa dakong utang-kabubut-on na pod ang iyang pagserbisyo kang Jaguar.

Wala mitalikod si Jerry sa iyang responsibilidad sa iyang pamilya hilabi na sa iyang mga manghod. Gani, nakahuman gyod sa kursong nursing si Jimboy ug si Lilibeth sa kursong education. Tulo silang magsuon. Apan sukad nga nakatapos sila sa ilang pagtungha, wa na gyod siya makadawat sa ilang mensahe, bisan pangumusta. Nag-iyahay na sila sa ilang kinabuhi ug nangaminyo. Tungod sa iyang pagpamagdoy sa dakbayan, daghan siyag nakaila. Nahimo siyang runner sa mga dagkong tao sa tanad sa druga.

“Salamat, Kris. Imo gyod kong gihatagan og higayon. Kadaghan na kong misuway sa gugma apan wa gyod milahutay.”

Misandig si Jerry sa bukton ni Krista atubangan sa pagsalop sa adlaw sa Samal Island.

“Karon nga nia naka, usbon ko na ang akong kinabuhi nga kauban ka.”

“Unsa ba na siyang kadrama ba ining amaw, ay!” ni Krista nga gitukmod ang nawong sa ulitawo palayo kaniya nga mora bag gihilasan sa mga gipanglitok ni Jerry. “Unsa ba gud nang imong usbon sa imong kinabuhi, Jerry? Ay lang gyod kog binuangi, kay na…” dugang niya samtang duna siyay gitext sa iyang selpon.

“Aw, oo, oy! Ako pa man gani ang binuangan.”

“Aw, kana ba. Tagsa ra baya gyod ko mosalig og tao, Jerry. Ikaw pa.”

“Yuna, kinsa man nang imong perming katext diha? Gaina ra ko nakabantay nimo,” sukit ni Jerry nga misuway og kuha sa selpon sa dalaga.

“Ka-oa ba ana niya, oy. Selos lang ang peg. Si Mama ni, oy—nangumusta,” ni Krista nga mipakita sa iyang selpon ug sa mensahe sa iyang inahan.

Nakita ni Jerry ang bag-ong mensahe sa inahan ni Krista. Nangutana kini kon asa siya karon naglaroy-laroy. Nalipay si Jerry sa iyang nabasa nga gikauban siya sa dalaga ug nia sila sa Sea Side sa Talisay nagsuroy-suroy.

“Abi kog kinsa nang imong sigeng kontak dinha. Makulbaan man sab ta. He-he!” ni Jerry nga mitan-aw sa pagsalop sa adlaw sa kapunawpunawan.

Diha sa ilang tungod, milabay ang daghang mamaligyaay. Dihay mga hamtong ug mga batan-ong namaligya. Dihay mga nagbikebike nga mga batan-on ug mga nagbaktas nga mga estudyante. Nindot ang kagabhion sa Sea Side kay walay dag-om. Ang kisaw sa mga balod nga mihapak sa seawall maoy nag-inusarang tono sa kilomkilom. Dihay magtiayon nga malipayon kauban ang ilang usa ka anak nga nagkaon og ice cream nga naa gisulod sa apa. Dihay duha ka batang lalaki ug babae nga nagduwa og takyan nga nagsigeg tingsi ang mga dagway.

“Seben… eyt… naaaayn…” sa batang babaye nga mihunat sa iyang bukton aron tudason ang ika-napulong ihap. “Ten!” Wala siya makaigo ug gikataw-an siya sa iyang kaduwa.

“Oy! Butalo! Butalo! Ha-ha!” sungog sa batang lalaki ug nagkinataw-anay silang duha.

“Unsa man na siya… Palabaraw! Palabaraw! Di na man ko ron ba!” sa batang babaye nga naninghawak atubangan sa iyang kaduwa.

“Oh! Mani… mani… mani… Init pa! Mani, mam ug ser?” hagad sa lalaking may edad na nga nagbitbit sa iyang baligyang mani.

“Tagpila man ni imong mani, boss?” Mihikap si Jerry sa nangumbitayng mani nga gigunitan sa lalaki nga naa sa mga singkuwenta anyos.

“Aw, tag-singko lang ni, doy. Pila imoha?” sa tindero.

“Ikaw, Kris? Gusto ka aning mani?” sugyot ni Jerry.

“Naa kay coated diha, nong?” tubag sa dalaga nga miatubang sa namaligya.

“Ay, wa man koy inasukaran, mam. He-he. Pero aysa mam, ha. Kadiyot lang kay tawgon ko ang akong kauban nga namaligya niana,” sa tiguwang nga mipahiyom sa iyang mga kustomer.

“Oh! Maaaniiii… lamiii… tam-is! Maniii… lamiii… tam-is!” singgit sa usa ka namaligya nga mipaingon sa nahimotangan nilang Jerry og Krista.

“Dong Marlon, ali kay dunay mopalit,” sa unang lalaking tindero nga nangamay sa iyang kamot.

“Oh! Diri… diri… diri. Tag-dyis… tag-dyis… lang. Mapobre ug adunahan, gugmang tam-is ang kinahanglan!” birada ni Marlon sa iyang mga kustomer nga miabli sa iyang gamayng balde nga naa gisalib-ay sa iyang abaga. Mitakos si Marlon og bali tulo ka kandos sa coated nga mani og gisulod sa sudlanang brown nga papel. “Buanga ato diria gabii, nong Melyo, no? Wa gyod ko kahiring nga nagbinuang og pamaligya si Rik-Rik ba! Tsk! Pastilan tawhana. Wa man maghunahuna rong mga panahona nga nahurot nag pamusil ang mga tsoy.”

“Mao lagi, dong. Mao nga kita, di gyod ta mag apil-apil anang mga butanga kay mao bayay ipakaon nato sa atong pamilya. Hinayhinay basta kanunay lang god ta. Buhi man gani ang mga langgam nga walay miatiman kanila,” tubag ni nong Melyo nga gipasiwilan niya og sambingay.

“Nia ra imong mani, mam oh,” hinayng sagbat ni Marlon.

“Naunsa man diay kuno tong tawhana, nong?” kuryosong pangutana ni Krista samtang midawat sa gitunol ni Marlon.

“Ay, mam, namaligya lagi anang ginadili nga druga ba. Unya kay surbi-surbi na man diay kuno na—ay, kanang surbilans, mam, ba,” abtik nga tubag ni Marlon.

“Mao to nga, mikalit ra man og paka-paka dinhang dapita. Diha, oh!” padayon ni nong Melyo nga namahid sa iyang good morning towel sa iyang agtang. “Wa gyod kapanagang, mam, oy. Sarasay diha, oh! Kwits gyod tawhana,” lingo-lingo nga sumpay niya ug nanaguto.

“Diha, mam, oh. Kanang unahan dihang dapita sa may solar nga suga, mam,” sumpay ni Marlon nga mitudlo sa maong dapit nga nahitaboan sa insidente diin dunay nagsiga nga duha ka kandila. “Lain na rong panahona mam, oy. Ang delikadog maalaan ta kun maigo tas saag nga bala. Bugha gyod ang bagol-bagol!” dugang niya nga misiga ang mata.

Si Jerry nga naas kilid ni Krista, naghilomhilom samtang naminaw sa estorya. Milingi siya sa dapit diin gitudlo ni Marlon. Mikuot siya sa iyang selpon ug duna siyay giteksan nga higala.

“Mao gyod kuya. Kalooy pod, no?” ni Krista nga mitubay sa estorya ug mibati siya og kalooy.

“Wa gyod tay mahimo, mam. Mao nay giingon nga, isang bala ka lang—tikangkang!” tubag ni Marlon.

“Nakuha na ba ang lawas didtos morge, dong?”

“Unsay pagkakuha, nga wa may panglukat! Tua pas Liling nagsolisit sa munisipyo ganina nasugatan nako nagkugos sa iyang usa ka tuig nga bata.”

Gihapuhap ni Krista ang iyang bukton. Nanglibawot ang iyang balhibo pagkadungog sa sitwasyon. Nibati siya og kalooy sa usa ka inahan.

“Tara na, Kris? Bayad namo preng, oh,” ni Jerry nga mitunol sa usa ka gatos pesos ngadto kang Marlon. “Palug-palug lang mo ana, preng. Way laing sensilyo,” dugang niya.

“Duna kay singkwenta diha, Nong Melyo? Kay ako ning ihatag nimo ang usa ka gatos,” ni Marlon sa iyang kauban nga mikuot og singkwenta pesos sa iyang bulsa.

“Unya, ser ug mam, salamat kaayo ining inyong pinaskohan, ha? Amping mo, mam-ser,” ni Nong Melyo nga mitalikod kauban si Marlon ug mipadayon sa ilang pagpamaligya.

Mingring ang selpon ni Jerry sa iyang bulsa. Iya kining gikuot ug gitubag ang tawag.

Midistansiya siya gamay gikan kang Krista aron dili kaayo madunggan ang ilang giistoryahan.

“Ah, sige boss! Paingon na ko, boss,” tubag ni Jerry sa iyang katawag. “Ok, ok, boss,” dugang niya dayon sulod ang iyang selpon balik sa iyang bulsa.

“Jer, puyde ba nato ni estoryahan kadiyot una ta manguli?” hangyo ni Krista sa unang higayon. Milingkod sila og balik.

“Last na lang gyod ni, Kris. Pagkahuman aning akong buhian nga aytem, mangkagiw ta dinhing dakbayana,” ni Jerry nga misaad ngadtong Krista. Hugot niyang gigunitan ang mga kamot sa dalaga bugti sa iyang mga pulong.

Mibati og kabalaka si Krista sa iyang kaugalingon. Wa masayod si Jerry sa iyang tinuod nga kahimtang. Di pa sakto ang panahon; wa pa siya makaandam. Sa ilang panag-uyab, daghang higayon nga sila nagkuyog sa usa ka bungbong.

“Congratulations, Mam Krista Jane Malinao. It’s a girl,” sulti sa doktor human sa iyang gibasang ultrasound test.

Dihay bugnawng hangin nga mihapyod sa tangkugo ni Krista. Galibog ang iyang hunahuna kon malipay, mohilak o masuko ba kaha. Apan nagmalig-on ang iyang kaugalingon atubangan sa doktor nga malipayong nakig-estorya kaniya. Wala siya magpakitag kaguol kun kalipay sa iyang dagway, apan klaro niyang madunggan ang dagutob sa iyang dughan.

“Malipay gyod ang imong bana ani, mam. Kay ang imong gidala, wala mag-inusara. Gisabak ang usa ka babaye sa usa ka lalaki. Nia man o, tan-awa,” mapahiyomong dugang estorya sa doktor nga mi-explain sa iyang gihawirang resulta.

Wala kasabot si Krista sa iyang gibati. Kalit nga nangatagak ang gagmayng lugas sa iyang luha. Gitabonan niya ang iyang baba samtang mitutok siya sa black and white result nga gihawiran sa doktor.

“Duna ba moy kaliwat, mam, nga dunay mga anak nga kaluha?” sukit sa doktor nga miatubang kaniya. “Mam, ok ra ka—?”

“Dok?” tubag niya nga nakurat. Wa pa siya katuo sa resulta. “Ah, dok, yes dok. Ako mismo. Duna koy kambal nga babaye,” mipahiyom siya gamay.

“Wow, it’s a gene. Again, congratulations!” komplemento sa doktor.

“Yes, dok. Pero wala siya mabuhi pagpanganak ni Mama. Ako ang miuna og gawas. Misunod ang akong kambal, apan wala na siyay kinabuhi,” saysay ni Krista.

“Mao ba. Kalooy sab. Sayang nga wala siya mabuhi. Daghang gusto magkaanak og sama niini, mam. Kalaming sud-ungon nga duna kay anak nga pareho og dagway. Magdungan sila og dako, dungan og dula sa ilang kabatan-onan,” tambag sa doktor nga mihulagway kaniya sa yano og malipayong kinabuhi sa mga anghel.

Hilom nga mitulo ang mga luha ni Krista samtang nag-atubang kang Jerry. Hugot niya kining gigakos ug dugay niya nga gibuhian. Gihapuhap ni Jerry ang iyang likod. Milurang ang iyang pagbakho ug namahid siya sa iyang luha.

Gipulihan sa madag-omong panganod ang tin-aw nga langit. Ang mga sidlak sa kabituonan napalong. Pipila ka mga gutlo mobunok na gyod ang uwan.

Usa ka dakong karaang balay ang nahimotangan ni Jaguar. Daghan ang iyang mga silingan kay digkit-digkit man ang kabalayan. Apiki ang maong erya. Gagmay ang dalan nga igo rang maagian og usa ka motorsiklo. Mihaguros ang hangin gikan sa habagatan dala ang pundok sa uwan. Sa unahan, tataw nga nagdinaganay ang mga namaligya og balot, kwek-kwek ug mga diyambolero nga namasilong.

Dili kaayo hayag ang sulod sa balay ni Jaguar. Gituyo niya kini. Dihay gamayng pinayongan nga bombelya nga iyang gipasiga nga igo-igo rang midan-ag sulod sa lawak. Diha ang mga kabaro ni Jerry sa dula sa dinaganay sa druga. Si Banot, ang drayber sa van nga nagabiyahe gikan Davao paingon Cagayan. Iyang kauban si Tansyong nga maoy iyang kundoktor kun karelyebo sa pagmaneho. Si Richard, ang dispatser, nga maoy perming una sa remitans. Permi siyang maglingo- lingo kon moestorya ug mohiwi-hiwi ang iyang baba. Si Bonny Boy, ang iladong mamulkitay og ligid sa kanto. Gitawag pod siya og “silencer” kay hilomon kaayo. Way makasakop sa iyang mga transaksiyon nga midagan nag kensi ka tuig.

Dihay nanuktok ug mikaging ang tanang naas sulod sa balay. Nagtinutokay silang Banot ug Tansyong nga mora bag moinggansa nas ilang permira kay mosutoy nag dagan. Mitindog si Jaguar dayon sinyas kang Bonny Boy aron lili-on ang gamayng abris bentana. Walay tao. Ngitngit ang palibot. Kusog gihapon ang hangin sa gawas.

“Iring ra to, gaw,” sulti-dala-hunghong ni Tansyong nga mikuha og plastik nga lingkoranan simpig sa pultahan sa kusina.

“Saba diha! Naa ba diay iring manuktok?” ni Richard nga miaksiyon og agik-ik.

“Mga sanga ra to, part! Kusog baya ang hangin,” duda ni Banot nga mihapak sa tangkugo ni Tansyong. “Ay pagtinagaw ba! Ay pagtinagaw!” dugang niyang biay-biay sa higala.

“Mao na, kay solo-solohon rang bangka. Papuli pod lagi mog bugsay,” sul-ot nga kantiyaw ni Jerry nga lahi nga bangka ang gipasabot.

“Kayat nimo! Naas Richard, oh. Pamahin lagi, Chard! Ha-ha!” ni Bonny Boy nga mitabon sa iyang baba nga naglingkod dapit sa may bungbong.

Padayon ang tiltil ug repak ni Jaguar sa namitoong butang. Wala siya mitubay sa mga yaga-yaga sa iyang mandaganay.

Sa ikaduhang higayon, diha na poy natuktok sa pultahan. Nahilom. Way migimok. Mikunot ang agtang ni Jaguar. Naminaw sila sa palibot. Kalit nga nakautot si Tansyong resulta sa puting hangin nga iyang gisigop sa sesyon ganinang pag-abot nila.

“Yawa! Yawa gyod ka, Syong! Kalibang ra god didtong animala ka!” hinayng pugongpugong og estorya ni Banot nga midukol na pod sa ulo ni Tansyong.

“Paghilom mong, yawa mo!” ni Jaguar nga miaksiyon na og kabalaka ug mitindog. Iyang gikuha ang iyang kalibre .45 nga sinaw kaayo. Iyang gianinaw ang palibot. Mao poy gihimo nilang Richard ug Banot. Usa-usa silang milili sa gawas apan wala gyoy tawo.

Sa pagkakita ni Jerry sa pistola nga gihawiran ni Jaguar, misaka ang iyang dugo sa ulo. Nanindog ang gagmayng buhok sa iyang tingkoy. Misugod og dagutob ang iyang dughan.

“Gaw! Gaw! Bryan ni, gaw!” Sunod-sunod nga pagpanuktok ning higayona.

“Pesti! Ikaw ra man diay na, Bry. Yawa!” ni Banot nga unang mitubag kang Bryan ug giablihan niya ang pultahan.

“Kinsa ning aktora, gaw?” ni Bonny Boy nga mipaduol kang Richard dayon mihunghong.

“Limpiyo na, gaw. Wala pa man diay mo nagkasabay ani niya, no? Iskor nato na, gaw,” ni Richard nga mitando-tando kang Bryan.

“Galasgawa nimo, bay, oy! Gipangkulbaan na baya mi diri. Dali sulod,” ni Jerry nga mipapitik sa iyang puting labakara ngadtos tiyan ni Bryan.

“Sinawa bas imong himan diha, boss,” ni Bryan nga misiplat sa pistola ni Jaguar. Namahid siya sa iyang buhok ug nawong nga pwerteng basaa. Humod ang iyang senina ug dunay daghang lapok nga dala ang iyang tsinelas.

“Ay, giingnan ka! Kon wa ka nagpaila dayon, kariling gyod!” ni Jaguar nga miisbog sa iyang gilingkoran. Diha gihapon niya gibutang ang iyang pistola ibabaw sa lamesa.

“Bay, Jer, nia ra ang akong kuwang, bay. Pirme ra gyod kong apas nimo. Kwits na, ha? Pasayloa ko, bay…” ni Bryan nga mitunol sa hagtik kaayong napulo ka libo. Gitingob niya ang iyang tanang kuwang kang Jerry. Iyang gitutokan ang higala nga mora bag duna siyay isulti.

Mingkurog ang selpon ni Jerry sa iyang bulsa. Dunay nanawag kaniya. Gidali-dali niya og tubag ang tawag. Midistansiya siya sa iyang mga higala simpig sa pultahan sa kusina. Mibunok og kusog ang ulan.

“Hello, nanawag man ka? Nakaabot na ka?” ni Jerry nga miaksiyon og kusog ang tingog kay kusog kaayo ang hatak sa mga lusok sa ulan sa sin.

“Hello, Jer! Hello! Hawa diha karon dayon!” deritsong tubag ni Krista nga dili kaayo madungog ni Jerry sa pikas linya. “Hawa diha, Pagdali! Magkita tas kanto!” sumpay niya nga puno sa kabalaka.

“Hello, unsa?! Naunsa ka?!” ni Jerry nga namahid sa salibo nga mipisik sa iyang nawong.

Mikusog ang unos kuyog sa makabungol nga dalugdog ug kilat nga maoy migisi sa itom nga kalangitan. Mikipat-kipat ang suga sinyales nga mo-brownout ang kuryente.

“Jer, pasayloa ko… Pasayloa ko…” hinayng danguyngoy ni Krista sa pikas linya.

“Nganong mihilak man ka, Kris? Naunsa ka? Unsay nahitabo?!” pintok nga tubag ni Jerry samtang milili siya sa iyang mga higala.

“Boss, traynta-bulig akoa,” ni Bryan nga miitsa sa usa ka bandol nga traynta-mil sa lamesa. Hapit kini mahulog ug daling gisalo ni Jaguar ang kwarta. Iya kining gipaypay-paypay ug gipapitik ang lastikong gihikot.

“Larga!” tubag ni Jaguar dayon mipahiyom.

Luyo sa kusog nga bunok sa ulan, madunggan ni Bonny Boy ang mga tunob sa daghang sapatos nga mianam-anam og duol kanila gikan sa gawas. Gikuhit niya si Richard, apan wala kini mikubit sa iyang hunahuna. Giduol niya si Tansyong ug nakabantay kini sa buot ipasabot ni Bonny Boy. Gikuhit pod ni Tansyong si Banot nga naa ras iyang kiliran. Iya kining gikiloan dayon siplat sa iyang mata.

Abtik nga nakapalong si Jerry sa iyang selpon dayon sulod sa iyang bulsa. Milili siya sa gawas ug diha-diha mipaka ang pultahan sa sala human kini gisipaan sa naka-full gear nga enforcer. Abtik nga midagan si Tansyong ug Banot layat sa bentanang way rehas. Deritso silang dagan nga way lingi-lingi sum-ok luyo sa ngitngit nga kasagingan. Nagkisikisi si Jaguar og kuha sa iyang kalibre .45. Apan wala siya makatutok niini ug giunhan dayon siya og pabuto sa nagsunod nga pulis. Dali rang nahay-ad ang iyang lawas nga gibala sa usa ka balinis nga miigo sa iyang dughan. Nahagba siya sa iyang gilingkoran. Si Richard nga diha duol sa pultahan, naglagat ang iyang mga mata. Wa siya kalihok. Dali siyang gibunlot ug gisinghagan, gipatalikod, dayon gisipaan ang duha ka tiil. Gi-ikis ang duha niya ka kamot sa likod ug giposasan. Si Bryan nga nanap-ong sa iyang dunggan diha magkulob sa iyang kaugalingon ilawom sa lamesa. Wala siya maunsa. Gilabyan ra siya sa mga armado nga midagan paingon sa kusina.

Misunod ang daghang buto-buto ug gipanglutos ang mga nanagan. Si Bonny Boy nga unang nakaikyas tulin kaayo ang dagan paingon sa kanto sa iyahang vulcanizing shop. Apan sa wa pa siya makasulod sa iyang balay, mipaka ang kusog nga buto ug misarasay siya sa may koral.

“Ma! Si Papa!” singgit sa dyes anyos nga anak ni Bonny Boy nga naghulat sa gawas. Migawas ang iyang inahan ug mikaging nga nagbarog atubangan sa iyang bana. Mingbuylo ang tagak sa ulan ug way luha nga mitubod sa iyang mga mata.

Mitipas si Jerry sa laing agianan. Padayon siyang gigukod. Nakita ni Jerry ang tibuok panghitabo, diin giisa ni Bonny Boy ang iyang mga kamot kay nakorner siya. Mikusog og samot ang iyang pagdagan samtang nangita og kalutsan. Sa ipit nga eskina dali siyang nakakurbada ug namidpid sa kabalayan.

Ang mga tawo nagsiniyagitay ug nanggawas na hinuon sa ilang panimalay. Nakita nila ang ginukdanay. Ang mga dyambolero sa dalan nga iyang mga kaila nagkaguliyang. Madunggan ni Jerry ang iyang ngalan nga maoy gisinggit sa mga tao. Diha-diha, milanog ang duha ka laing buto.

“Hunong!” singgit sa lalaki gikan sa iyang likod nga miti-on sa iyang pistola.

Lutay ug way umoy ang iyang mga tuhod. Moaksyon pa unta siya og dagan apan bug-at ang iyang mga tiil. Naingon siyag kandilang giugbok nga nauposan sa pabilo sa may kanto nga iyang nahimotangan. Pamilyar kaniya ang maong tingog nga gikan sa iyang likod.

“Iisa ang imong duha ka kamot!” sunod nga singhag sa usa ka lalaki. “Ayawg pakita og daotang lihok. Duna kay katungod sa paghilom hangtod nga ikaw mapamatud-an nga sad-an,” dugang niini.

Mingkurog na sab ang selpon sa iyang bulsa. Dihay taxi nga hinayng milabay sa iyang tungod. Way laing misantop sa iyang hunahuna. Nahadlok siya. Iyang gihinay-hinay og isa ang iyang duha ka kamot ug gitapion sa iyang ulo. Misugod og alirong ang mga tawo sa palibot. Mihangad siya sa ngitngit nga langit ug gipaundayonan ang matag lugas sa uwan nga nangapusgay sa iyang duha ka kalimutaw.

 

Nagpahiping Maghahalad

Fiction by | August 14, 2023

(This story won 3rd Prize in the 6th Satur P. Apoyon Tigi sa Mubong Sugilanong Binisaya.)

Ganina ra siyang nangukay, morag kapin na usa ka oras. Naglibog siya asa gyod ang iyang kuhaon sa kadaghan sa maanindot nga desinyo sa mga kard nga nadispley. Gusto gyod niya makaseguro nga kanang nindot ug haom og desinyo nga kard ang iyang mapili ug ikahatag.

Sa kataposan, nakakita ra gyod siya og kard nga iyang naangayan ug sa iyang pagtuo maoy labing haom ihatag. Duna kini dibuho nga usa ka dako nga pulang kasingkasing nga gipalibotan sa daghan ug lain-laing bulok nga mga bulak. Misanag ang iyang dagway sa tam-is nga pahiyom samtang gisud-ong ang maong kard nga maoy iyang napilian aron ihatag sa iyang hinalaran.

Sa tinuod lang, dugay-dugay ug kadaghan na siya naghunahuna nga buhaton kini. Apan sa matag higayon nga makahunahuna siya sa pagbuhat niini kaniadto, kanunay siyang dag-on sa pagduhaduha, pagpanagana, ug kataha. Busa, kutob ra gyod siya kaniadto sa paghunahuna—sama nga kutob ra sab siya sa paglantaw-lantaw kang Barbara.

Maestra si Barbara, si Mam Barbara o Barbie sa kauban niining mga magtutudlo. Adlaw-adlaw makita kini niya kada mosulod ug mogawas sa eskuylahan kay sekyu man siya didto.

Maanyag si Mam Barbara. Kasarangan lang ang katas-on. Hamis ang tabonon nga kutis. Nindot ang pahiyom, ilabi na kay dunay kandiis sa masigkaaping. Daw nagpangidlap ang maagnihon nga medyo insekon nga mga mata. Tambokon (“chubby,” matod pa) apan nindot ang porma sa lawas. Pero mora lang og may pagkaestriktahon usahay, labi na tingali kanang sapoton siya sa mga estudyante nga labihang magpabadlong o tungod ba hinuon sa kadaghan sa report ug unsa pa diha nga kinahanglang agpason sa pagbuhat ug pagpasa. Nakadugang sa pagkamatahaan ang pagka-inglesera niini, pina-eslang pa ra ba gyod molitok.

Ambot og kapila na ka higayon nga buot niyang moduol ug makig-estorya bisan kadiyot lang kang Mam Barbara. Apan sa tanan sa maong mga higayon kanunay siyang dag-on sa iyang kataha sa maanyag nga maestra. Kanang moaksiyon na siya og tikang padulong sa maanyag nga maestra, ingon sa mokupos siya ug maluya ang iyang mga tuhod, mao nga daw mahiugsok lang siya sa iyang gitindogan samtang mouga ang iyang tutonlan ug ingon sa mokulo ang iyang dila.

Usahay, kanang makahigayon siya, iyang sundan sakay sa iyang motorsiklo ang maestra sa pagpauli niini gikan sa eskuylahan. Sakay sa traysikol, didto kini sagad moagi sa may merkado. Apan naay mga higayon nga dili kini molahos dayon sa balay niini kon dili mohapit pa sa merkado aron mamalit og isda, karne o kaha mga utanon nga tingali maoy isud-an sa panihapon. Sa ingon niining mga higayon, nabatasan ni Mam Barbara nga mobaklay na lang gikan sa merkado pauli sa balay niini nga may igo-igo pod nga kalay-on. Namatikdan niya nga dunay mga bahin sa agianan ni Mam Barbara nga medyo awaaw kay naay mga bakanteng lote nga kasagbotan ra ug walay kabalayan. Medyo ngiob pod kining mga dapita kay daot ang mga suga sa poste daplin sa karsada. Dili pod kaayo daghan ang mga nagaagi sa maong mga dapit.

Sa kadugayan niya nga sigeng pupaniid ug pagpanuop sa maanyag nga maestra, misamot paglipang ang iyang pagbati alang niini. Apan bisan giunsa niya og paningkamot, wala gayod niya mabuntog ang iyang kataha ug kamanggiulawon. Sa ngadto-ngadto, nisulay siya pag-inom og alak aron makabaton og kaisog. Apan igo ra siyang mahubog hangtod mawad-an og panimuot, ug inigbalik sa iyang panimuot halos dili na siya kahinumdom unsay iyang gibuhat panahon sa iyang kahubog. Taliwala niining tanan, nagpabilin nga gitapin-an ang nag-uros-uros niya nga pagbati alang kang Mam Barbara, pagbati nga sama sa usa ka toro nga nagpanglugnot sa higot niini.

Usa niana ka buntag, nakamata siya uban sa tumang kakapoy nga daw hilabihan ang kahago nga natagamtaman nianang milabayng gabii, bunga tingali sa kadaghan sa iyang nainom nga alak. Sa gingi-gingi sa iyang panumduman, dinhay nasangit nga mga salin sa usa ka mangil-ad nga damgo nga naglibog siya kon damgo lang ba o tinuod gyod nga panghitabo; wala niya kini panumbalinga ug gipugos ang kaugalingon nga kalimtan kini.

Pag-abot niya sa eskuylahan, maoy misugat kaniya ang mikatap ang balita nga dunay babaye nga nakit-ang patay sa usa ka bakanteng lote unahan sa merkado. Sumala sa mga estorya, miingon kuno ang nag-imbestigar nga kapolisan nga lagmit kuno nga gilugos usab kini. Sa maong adlaw, wala motunga sa eskuylahan si Mam Barbara.

Daw gikumot ang iyang kasingkasing dihang nasayran nga ang babayeng napalgan nga patay ug giingon nga gilugos didto sa bakanteng lote walay lain kon dilì ang maanyag ug gikaibgan niya nga si Mam Barbara. Nagbangotan ang mga magtutudlo, empleyado ug estudyante sa eskuylahan. Apan walay makalabaw kabug- at sa kasub-anan, kahinugon ug pagmahay nga iyang gibati. Bisan pa man, wala siya makaako pagduaw sa haya sa maestra ug dihang nikuyog siya sa paglubong niini, nagpabilin siya sa layo kay wala siyay igong kaisog nga mosud-ong niini nga wala nay kinabuhi.

Milabay ang mga adlaw ug walay klarong nadawdaw ang imbestigasyon sa kapolisan. Nagpabilin nga misteryo kinsa ang nagbuhat sa mangilngig nga krimen batok kang Mam Barbara. Walay bisan usa ka testigo nga nakasaksi sa panghitabo. Wala poy mga kamera sa CCTV sa dapit nga nahitaboan sa krimen o bisan kanait niini. Ngadto-ngadto, ingon sa inanay na lang nga nakalimtan ang panghitabo sa mga tawo, kinsa nag-iyahay pagpadayugdog sa tagsatagsang kinabuhi ug pakigharong sa tagsatagsang mga suliran.

Apan alang kaniya nagpabilin nga lab-as kanunay sa panumdoman ang mangilngig nga nahiagoman ni Mam Barbara. Padayon niyang gihambin ang kahinugon ug pagmahay sa kaalaotan nga gidangatan niini. Bisan pa kon lumsan niya ang kaugalingon sa alak, dili gyod malaksi sa iyang alimpatakan ug kasingkasing ang makataha apan maagnihong kaanyag ni Mam Barbara ug ang bangis ug linuog nga binuhatang mikutlo sa kinabuhi niini. Matag higayon nga iyang mahanduraw ang nahitabo, ingon sa magpangurog ang iyang kaunoran. Mangtas gayod ang nagbuhat niini! Mangtas! Mangtas!

Gipaliwas usa niya og pipila ka adlaw ang Pebrero 14 ayha siya milakaw aron ihatod ang kard nga iyang gipalit. Hapit na mokilom-kilom dihang mipahawa siya sa ilang balay. Wala niya dalha ang iyang motorsiklo kay dili niya buot nga dunay makamatikod kaniya tungod sa kabanha sa andar niini. Sa eskina unahan sa ilang balay, mipara siya og traysikol. Didto niya kini gipahunong pipila ka metros gikan sa ganghaan sa memorial park. Daw bug-at sa pag-ukon-ukon ang iyang mga lakang samtang misulod sa ganghaan sa memorial park ug mipadulong sa nahilunaan sa lubong ni Mam Barbara bitbit ang iyang pinili nga kard.

Gipatong niya sa lapida sa lubnganan ang kard. “Pasayloa ko, Mam Barbara, nga naulahi sa Valentine’s Day ning akong kard. Ug pasensya na gyod nga karon lang ko makahatag niining kard para nimo. Unsaon nga mataha man god ko moduol nimo.”

Nangurog ang iyang kaunoran, ug dinhay ingon sa liso sa santol nga misambol sa iyang tutonlan samtang milugmaw ang mga luha sa iyang mga mata. Naluya ang iyang tuhod busa nakaluhod siya atubangan sa lubong ni Mam Barbara. Gitay-og ang iyang lawas sa dili mapugngan ug subsob nga pagbakho.

Sa kabug-at sa iyang gibati, nahapla siya ibabaw sa lubong ni Mam Barbara. Padayon siya sa pagbakho. “Pasayloa ko, Mam Barbara, pasayloa intawon ko!” mituwaw siya samtang nagkurog nga gikapkap ang rebolber nga gisuksok sa iyang hawak.

Niadtong higayona, naatol nga dinhay tawo nga naglakaw sa aseras tabok sa memorial park. Kalit kining napahunong dihang nakabati sa sipa nga buto nga milanog gikan sulod sa sementeryo nga gisundan sa kahilom. “Kinsa kaha tong nagpabuto og lebentador sulod sa sementeryo?” nakapangutana kini sa kaugalingon samtang nangalot sa ulo.

Nianang sunod buntag, napalgan sa mga sayong niduaw sa sementeryo ang patayng lawas sa usa ka lalaki nga naghapa ibabaw sa lubong ni Mam Barbara nga adunay samad pinusilan sa tampihak ug usa ka rebolber tapad niini. Dinha sa lapida sa lubong nakita nila ang gipatong nga usa ka valentine card nga naay dibuho nga dakong kasingkasing nga gipalibotan sa nagkalain-laing bulok nga mga bulak ug adunay nasulat sa sulod niini nga “Pinangga, Happy Valentines. Labyu. Sori kaayo. Misyu. Imong nagpahiping maghahalad.”

Ode to the Uterus (and those who own them)

Poetry by | August 7, 2023

My uterus is raging, ready to burst
in red. The pain runs through
my hips, my thighs, my legs
leaving me in fetal position
alone to clutch the smallness
of my stomach that clenches in ache.
It is angry, it demands, it throbs like
a beating heart—alive and enduring.
I persist like a banged-up drum
and dare to brave the torment that tries
to beat me down.

I will not succumb
nor will I surrender. I am persevering and
resisting like the uterus in anger.

Daryll Faye Gayatin is from Isulan, Sultan Kudarat. She is a BA English (Creative Writing) student at the University of the Philippines Mindanao.

I Get To

Nonfiction by | August 7, 2023

I am afraid of the baby waking up. I am afraid that the baby won’t wake up. I have been afraid of a lot of things since I gave birth to my son.

I spend the whole day with my baby and my second child, D, alone. Day after day, I spend it dreaming of having some help around the house. I wish someone would spend the day with me, not to do the household chores, but to take care of my children, so that I can focus on my work. The mere thought of it makes me feel guilty. Am I a bad mother for secretly wishing I could spend a little less time with my kids?

I want to call my mother and ask her to come to our house. I want to tell her that I need her help, but I know I can’t. My 64-year-old mother has a limp and moving around with the baby is just impossible. I need my mother, but I don’t want a smoker around my kids. That’s the real reason why I don’t call her for help.

Maybe today wouldn’t be so bad. Maybe it wouldn’t feel so arduous having to take care of two kids while working a full-time job and doing household chores in between. At least, I get to it. I get through it and tomorrow is a different story.

I was in the middle of speaking to a client when I heard my daughter shouting. She was calling for me saying that the baby was awake and was crying because he wanted some milk. I had to apologize to my client for I needed to cut the call. I told him I’d call again as soon as I calm the baby down.

I get to the baby and lay down beside it for a good thirty minutes or so. Then we both got out of bed and walked to the playroom where we would spend the rest of our day playing, cuddling, working, and all of it all at once.

“What’s for lunch today, Mama?” D asked kindly.

“I don’t know,” I quietly replied. I have always been honest with D. Since she was young, I have always been open to her about a lot of things, something I taught myself to do. I wasn’t like that with my first child. This is me trying to unlearn things to be a better mother.

I honestly didn’t know what to feed my kids for lunch. My morning was spent juggling work and motherhood.

“What about breakfast for lunch?” D suggested.

“That sounds like a good plan,” I said with motherhood guilt slowly kicking in. I quietly walked away and prepared hotdogs to cook. I should be feeding D healthier food, but it’s the only thing I could think of at that time. I get to feed D with food and that’s enough for today.

Nighttime came and my eldest daughter L and my husband were home. I was excited to welcome them, thinking I can finally get my hands free from the baby, but they both looked exhausted. I don’t want to add to their burden. A part of me wants to say that I was burdened by the fact that I have to take care of the kids and earn a living. But I am the mother. Everyone expects me to take it all in.

And so, I get to the crying baby. I comforted him like the good mother that I am. Today, I chose my baby over the urge to let him cry until he gets tired. I am tired, so I cried while my baby was sleeping soundly in my arms.

We took the kids out last weekend. I bumped into an old classmate of mine and we exchanged smiles. She asked me where I was connected and I told her I was working from home. She told me she was still working with the same bank. She wished she could stay at home with her kids like I do. I just smiled.

It was the only thing acceptable at that time. I didn’t have the courage to tell her that I thought she was lucky to be away from home for a few of hours every day. I wouldn’t dare tell her how tiring it was to be with my kids the whole day everyday 24/7. So I smiled. Anyway, she didn’t ask me how I was doing. Nobody does.

I clean our floors more than three times a day. As my son crawls and D plays on the floor, I feel like I need to clean our floors as often as I could. The hair on the floor didn’t bother me before, but now, I can’t go on three hours without giving in to the compulsion to clean the floors.

A friend I haven’t spoken to in months asked me about my routine. She sent me a message telling me how incredibly amazing I was for being such a hands-on Mom. I told her how I get to things everyday. That started it all. I told her how frustrating it can be to teach D a simple math problem and she still ends up getting the wrong answer when asked to do it alone. I told her how angry I was that my husband can get to hang out with his friends while I am at home with the kids.

I went on telling her how no one in the house can get things done in ways that I consider right. And that no matter how seemingly important my concerns are, there is this baby whose needs will always be my priority. It is oppressive.

I realized I must have said too much because our chat fell quiet. She didn’t send any reply to anything that I said. It must have overwhelmed her.

I wished she has something, anything. I wanted to tell her about my good days as a stay-at-home mom too. I wanted to tell her how proud I was when L came home with a perfect score in her Elective Math quiz. When I congratulated her, she simply replied, “Thank you Mama for helping me.”

One of my proudest moments as a mom was when D was picked for the special dance. She was one of the few students in her ballet class that was in the Director’s List this year. Her teacher said she is showing a lot of promise. I came home smiling.

I was already 37 when I gave birth to my son, so I took special interest in his development. I read books about baby milestones and became nearly obsessed about whether my son was hitting it or not.

Imagine my happiness when he rolled to his tummy for the first time. Oh, I couldn’t stop talking about it that I actually annoyed the people around me. But I didn’t care. That was one of my proud mama moments.

I feel like I am capable of doing so little, but I am asked to do so much. Yet again, I have to remind myself of the mantra that has got me going all this time. I get to the crying baby, teach D how to read CVCs, assist L as she learns how to balance equations in Chemistry, and give my husband a massage after a day’s work.

I get to witness my children grow up and get to be there when they need me. I get to teach my daughters with what I think they need to know to survive the world while I teach myself how to survive my days. I get to mother this baby boy and show him how it is to love and be loved.

The next day, I do it all over again, only it’s not like I’m at war. It’s not as awful. It entails a lot of work, but days are no longer impossible. I get to experience all of motherhood and its quirks.

Little by little, I get to live.

Lysette lives in Davao City with her husband and 3 children. She is passionate about homeschooling.

In the Solitude of Wisteria Trees (Part 2)

Nonfiction by | July 31, 2023

In that moment, I just listened.

I stopped in front of one of the trees, taking in all the details. Its imposing trunk stood far behind a low fence. Lines and grooves ran across the dark brown bark and revealed its age. The healthy branches stretched towards different directions, leading to the smaller vines and finally the blossoms.

It was a much bigger tree. But the fascination felt familiar.

As a child, I have always been fond of flowers and gardens. I spent many hours playing and picking apart the flowers in my grandmother’s yard in Davao.

I marveled at the fruits that grew from the trunk of her cacao tree. I admired the papaya tree fronds which reminded me of the tree star leaves in the 90s movie Land Before Time.

I would climb up the sprawling gumamela shrub that seemed like a tree to the tiny five-year-old me.  I nimbly made my way through the branches to pick blossoms.

I also plucked flowers from the santan bush next to it, and linked them to make garlands and bracelets to wear for the day. One of my cousins taught me how draw out nectar from them too.

I was a flower maiden in my own right. The garden was my playground. There were no toys in our ancestral home. There weren’t any children my age, well except for my sister. Though an aunt and my then-teenage cousins lived on the second floor, my usual babysitters did have their own lives and romps to attend to. If I was left there for the weekend afternoon, the garden was the escape.

I made the gumamela my toys, pretending they were flower folk with the petals as skirts and the stems as bodies. I imagined them to be like whimsical characters from the cartoons I watched. I built dialogues. I narrated. Perhaps the grownups never understood the narrative they overheard. Perhaps they never will. But it never really bothered me.

Exploring the garden was a pastime I enjoyed in solitude. It was a pastime buried under the other pastimes I discovered over the next years of my childhood, only to be unearthed when I moved to Japan. I would head out to gardens, get lost in thought, then snap away with my camera phone.  I followed the plum blossoms and camellias of early March, the cherry blossoms and baby blue eyes of April, and even the irises and hydrangeas of June. I didn’t mind the alone time. I guess my only problem was if there was a very scenic backdrop and I wished I could get a full-body picture with it.

“Sumimasen! (Excuse me)” called a woman from behind, her voice laced with a Vietnamese accent. “Sasshin, torimashouka? (Shall I take your picture?)”

I came out of my meditation. I turned to see a group of travelers, some of whom were dressed to the nines. The offer came from the woman with a smile on her face and a camera on hand. “Hai, onegaishimasu (Yes, please),” I stuttered in surprise and handed my phone.  She toggled with it a little, took some photos, and gave it back. I took it as my sign to move on.

The clouds were slowly clearing up to reveal the rich indigo shade of twilight. I explored more of the wisteria groves the park boasted of. I discovered the double-flowered wisteria tree with puffy blossoms and filled the air with a delicate, floral scent. I saw the trellis of pink wisterias that trailed down like rain, its vines growing to nearly two meters long. Then I ended up in a slightly smaller but solitary trellis that was bathed in an ethereal purple light and invited another moment to contemplate.

The wisterias were all aglow as dusk slowly crept in. I walked to the park exit with a gallery full of whimsical trees. And a few pictures of me and hundred-year-old wisteria trees.

 

“In the pale moonlight
The scent of the wisteria
Comes from far away”
-Yosa Buson, In the Moonlight

 

Stephanie Puyod is an alumna of the BA Communication Arts program of the University of the Philippines-Mindanao.

one big wash

Poetry by | July 31, 2023

The machine brought to life by a soft ping,
You stare as your clothes begin to tumble
Into an array of vibrant hues spinning,
Water bubbling white you start to mumble
Nothing. No thing came to mind.
The soap was dwindling and you had no thoughts.
That frightened you, sitting down resigned
With nothing on your mind, just idle of sorts.

And yet as the machine spiraled into
Impossible speed, you laid back reclined.
The bubbles start to disappear and you
Stayed hypnotized by accelerated
Spinning garments. You’re okay with nothing.
And the machine sings back its final song.

Fatima Herizza D. Edding studies BA English (Creative Writing) at the University of the Philippines Mindanao in Davao City. She prefers to be called Lady, her nickname since birth. She is from Zamboanga City, Zamboanga del Sur.

One Bed Apart

Poetry by | July 31, 2023

Mama and Papa now sleep in different
beds. “Your father snores,” Mama said.

Papa has been drinking a lot of sour juice
lately, his breath stinks when he tries to talk

to me. “If Mama and Papa have to live in
different houses, who would you live with?”

Papa asked before he fell asleep on the couch,
waiting for Mama to come home. As soon as

Mama got home, she told me to go to my room
and play with Chippy, the stuffed toy that they got me

for my seventh birthday. Mama interrupted
my little tea party when she knocked

on my door. “Papa snores louder now,
anak,” she said. Then she went outside the house

and went inside the green car that looked
a lot like my Ninong’s—he was Papa’s kumpare,

the one that he used to drink sour juice with.
I have never heard of Mama since then.

Reggie is taking up a Bachelor of Arts in English (Creative Writing) at the University of the Philippines Mindanao. She is a completer of the Special Program in Journalism and a graduate of the Humanities and Social Sciences of the Davao City National High School.

In the Solitude of Wisteria Trees (Part 1)

Nonfiction by | July 24, 2023

“Come join me in the regrets for the passing spring
And wisteria aglow in the evening light”
-Murasaki Shikibu, Tales of Genji

 

The sky was overcast from the afternoon rain. Gray but thankfully not too dreary. All that was left was a slight drizzle. Some of these raindrops have settled on my glasses, but I didn’t bother to brush them away.  I maneuvered my phone through the clusters of wisteria before me. My goal was to achieve a “peering through the vines” self-portrait.

Little by little I found my groove and my angle. I was pleased.

I was doing yet another hitori tabi—or solo traveling in Japanese—this time in Tochigi, a prefecture north of Tokyo. Since I moved to the Land of the anime and kawaii things in October 2017, I’ve slowly cultivated a tradition of chasing and documenting perennials. It began on my first spring here, when I chanced upon cherry blossom sightseeing maps at the train station. I sought to check out the accessible spots, and from there I was hooked. The following month, I was in the company of friends and roses. The next year I added hydrangeas and irises to this list. Yes, I travel for flowers.

Over the next years, I made it a goal to visit a wisteria garden—the ones that lead you through winding pink tunnels or expansive trellises. I finally ticked it off in April 2022.

Tochigi’s Ashikaga Flower Park is home to some of the largest and oldest wisteria trees in Japan. I came there in search of the famed hundred-year-old wisteria trees that were said to inspire the Tree of Life in James Cameron’s Avatar. To be honest, I’ve forgotten how it looked like, but I do remember being amazed by the gigantic tree with pink cascading vines and a soft glow about it.

The one before me wasn’t as majestic. Neither were the other ones in the grove I was in. These looked young but approachable. They allowed me to study the flowers up close.

The purple blossoms dribbled down the vines like droplets of water. They could easily fall off with one wrong move. Wisteria is known as fuji in Japan. (Similar but not to be mistaken for the mountain. Their kanji characters are different.) I find it amusing that the flower’s kanji is a combination of the symbols for grass and water rising. It put me in a glass-half-empty-half-full kind of quandary.

After all, the wisteria is also admired for its form, with its arched trunks and its blossoms facing downwards. It was as if the whole plant was deep in prayer. Fittingly, the flower is used in the crest of a branch of Buddhism in Japan, using it as a symbol of humility and reflection.

I pulled away from this grove and navigated my way to the center of the park. The afternoon light was waning. The night illuminations would begin soon. I stopped to take photos of yellow and orange poppies. Even the azaleas. A tall pergola of baby pink wisterias snaked around the courtyard. The cherry blossoms were long gone, but spring was still in full swing.

While cherry blossoms or the sakura is the first flower that come to mind whenever one speaks of Japan, wisteria have earned a place in the country’s history and art.

We can see these viny blossoms as a common motif in kimonos and ceramics. Fuji Musume or Wisteria Maiden has been a favorite theme in paintings. Much like the goddess Venus, this woman has been reinterpreted many times. It has also inspired a traditional dance which tells the sad tale of Fuji Musume that came to life, longing for man who viewed her painting. She walked around with a stalk of wisteria as she waited a reply to her love letters.

True enough, wisteria has a character that evokes longing and nostalgia. Perhaps it’s in the tranquil purples and blues mixed with whites and pinks. Perhaps it’s in the manner the flowers dangle and seemingly float midair. Or perhaps it’s in the melancholic way the vines droop, as if longing for a past that may either be happy or sad. In this light, wisteria has frequently been tied to nostalgia in Japanese literature.

The 11th century masterpiece Tale of Genji describes fuji as a companion to the sadness that comes in the passing of springtime. Author Murasaki Shikibu compares it to the snowlike sakura which, while beautiful, is fleeting in nature. The wisteria comes out at an opportune time, much later in April, sitting with observers to lament time gone by.

Taking my sweet time around the park, I followed another path of young wisteria shrubs. A mix of excitement and longing bubbled up in my chest. Then through a clearing, I finally saw it: a trellis more than a thousand meters wide.

Over it hung a curtain of lilac and purple flowers with the specks of royal and sky blue.  Bumblebees buzzed through the vines as if they too were on holiday. Underneath, people milled around with their eyes fixed on the blossoms overhead.

On opposite sides stood two grand wisteria trees. There was a sense of wisdom and strength told in the way they stooped down with the breadth and abundance they carried. They commanded attention the way soft-spoken mentors draw your interest. You listen to every word they say.

Stephanie Puyod is an alumna of the BA Communication Arts program of the University of the Philippines-Mindanao.