Category: Fiction

TABAN

Fiction by | November 28, 2022

Love makes the time pass. Time makes the love pass.
– Euripides

Naghubo si Marieta unya tapis ang tualya nanaog siya sa silong ug misulod sa pansayan-kaligoanan sa likod sa payag. Lapas sa iyang gitas-on ang nipa nga bungbong sa pansayan nga way atop. Walay baho ang pansayan kay konkreto ang salog ug may inidoro. Puno ang plastik nga kontiner sa tubig nga gisag-ob ni Ramil sayo kaganihang buntag. Iyang gibutang ang tualya sa ibabaw sa bungbong ug naligo. Gamit ang kabong plastik, iyang gibuboan ang iyang ulo ug ang bugnawng tubig nga midailos paubos sa tibuok niyang lawas mihingilin sa kainit nga iyang gibati tungod sa lamigsing nga hangin. Iyang gisabonan ang iyang buhok, nawong ug liog ug nangwaswas. Gisunod niyag sabon ang tibuok niyang lawas sugod sa iyang dughan. Ang danglog nga bula sa sabon ug hapnoy nga hapuhap sa iyang palad nakapagimok sa iyang panit ug kaunoran. Gipaubos niya ang iyang kamot ug nasangit ang iyang palad sa iyang bilahan nga daw nawili sa kaanindot sa iyang gibati samtang naghimashimas sa iyang atubangan. Gitintal ang iyang mga tudlo sa pagpagana sa kaugalingon apan iyang gisanta ang tentasyon ug giundangan ang iyang gibuhat. Kay gusto niyang kasalo si Ramil sa pag-abot sa iyang kinalamian sa panghilawas. Gipaspasan niyag waswas ang sabon ug gitrapohan sa tualya ang iyang tibuok lawas.

Misaka si Marieta sa payag ug nagsuot og pinapuok nga purol ug tisirt nga dakog liab.   Nanudlay siya ug gisusi ang iyang panagway diha sa gamayng samin nga gibitay sa bungbong. Ang iyang kabatan-on milutaw diha sa lamorok niyang aping. Manghod siyag usa ka tuig ni Ramil nga kawhaan ug usa ang edad sa ilang pagtaban. Matod pas mga estorya, ang gugma nga giluom usa sa hinungdan nga modagsang ang bugasbugas. Nahimuot siya nga nawala na ang bugasbugas sa iyang nawong gawas sa pipila nga nagpabilin diha sa iyang agtang. 

Oras na sa pagluto sa panihapon. Walay dibisyon ang payag apan may gipinig nga duha ka luna, ang katulganan ug ang kosina nga gigamit usab nga kan-anan. Gikuha niya ang kaldero nga gibutang sa lamesa nga hinimo sa kawayan, gisudlan og bugas ang kaldero, gikilisan ang bugas ug gitungtong ang kaldero sug-angan sa abohan nga nagyaka sa daplin sa kosina. Samtang nagbantay sa iyang gilung-ag, nagkagod siyag lubi. Ang tuno iyang iluto sa suso nga iyang gipamunit sa kabakhawan kaganihang buntag. Iyang gipug-an ang iyang kinagod ug gisulod sa kaldero ang sinalang tuno. Gipamutol niya ang tumoy nga bahin suso, gihugasan ug gisulod sa kaldero. Nagbudbod siyag tanglad nga iyang kinuha sa nataran nga uban sa hiniwa nga luy-a, sibuyas ug sili, iyang gipanakot sa tinunoang suso. Iyang gikuhaan sa nagsigang sugnod ang linung-ag nga naitihan nas tubig ug gibalhin sa sug-angan nga gitungtongan sa kaldero nga gilutoan sa sud-an.  Gibinlan niyag baga ang kaldero nga gilung-agan sa humay nga hapit na maluto. Dihang naluto na ang tinunoang suso, iyang gipadaplin ang sugnod ug nagsugbag bulad nga tamban sa nahabiling baga. 

Nagdako sa kosina nga gasol ang gigamit sa pagluto, sa sinugdan naglisod si Marieta paggamit sa sugnod nga kahoy. Apan human sa daghang mga luha nga miagas tungod sa aso, nakat-on ra siya sa binukid nga pagluto. Nakat-on usab siya sa pag-ayom-ayom kon unsay anaa ug magamit lakip na ang pagdaginot sa tubig nga sag-ubon pa inay ipaagas lang sa gripo.  

Nagsingabot na ang salumsom sa pagkahuman ni Marieta sa pagdigamo. Nagkabugnaw ang huyuhoy nga mipakiaykiay sa lukay sa nag-inusarang lubi didto sa tugkaran sa payag. Diha sa bentana, mahinamon si Marieta nga nagpaabot sa pagsalop sa Adlaw ug sa pag-abot sa kagabhion nga moalim sa hapo nga mga lawas ug kalag. Mahinamon siyang nagpaabot ni Ramil. Ang lalaki nga iyang gitugyanan sa iyang kinabuhi ug hinungdan sa dakong pangahas nga iyang nabuhat. Ang pagpangga ni Ramil balsamo nga makahumpay sa kalaay sa tibuok adlaw nga pagbinugtong sa payag ug sa kamingaw sa dapit nga iyang gibiyaan. Si Ramil nga nakahatag kaniyag nag-awas nga kalipay. Makihilawasnong panan-awon ang nagpasundayag sa iyang hunahuna samtang naglantaw sa Adlaw nga nagpaubos didto sa bilahan sa kaluhang bukid sa inahang isla. Sa dakong isla nga tabukon og baruto ug diin didto sila mamalit sa ilang panginahanglan.

Iyang gisugat si Ramil sa pultahan. Gihagkan siya ni Ramil.  Mibalos siyag halok. 

“Pag-ilis sa imong sinina ug pahulay sa di pa maligo,” ni Marieta pa nga mitabang ni Ramil sa pagpuwas sa kamesita niini nga naumog sa singot.  Iyang gihayhay ang kamesita sa kordeso sa bentana. Sa Domingo pa siya manlaba sa sapa busa iyang gipauga ang hinuboan aron dili talumtomon.

Nanihapon sila human makaligo si Ramil. Gasalohan sa magtiayon ang panihapon nga nagyaka sa salog nga kawayan. 

“Happy monthsary, Langa,” matod ni Marieta nga ang mga mata kundatan nga mipasiplat kang Ramil. 

“Aw, tuod, unom ka bulan na ta dinhi. Sori, Langga, wa koy gasa nimo.”

“No need, Langga. You’re the best gift to me.”

“Lami ning imong tinunoan,” ni Ramil pa nga mihigop sa sabaw sa suso.  

“Naa pay mas lami ana unya,” tistis ni Marieta nga makahuloganong misupsop sa suso. 

Mitan-aw si Ramil kang Marieta. Walay bra, mihulma ang tuybo nga tutoy niini sa luag ug nipis nga tisirt.

“Ikaw, gyod. Kapoy baya magbasok sa uma.” 

“Mawala ra nang imong kakapoy ug pamaol sa akong masahe.” 

Sayong nangatulog ang magtiayon. Duol ang payag sa dagat ug madungog ang laylay sa balod nga moatras-abante sa lapyahan. Sadya ang awit sa mga mangloy didto sa kadahonan nga gibanwagan sa Bulan. Palong ang lampara apan nagpaambit sa kahayag ang Bulan sa mga bidlisiw niini nga milusot mga gagmayng gihang sa bungbong sa payag. Ang alum-om nga kahayag nakapadayag sa naglambid nga mga lawas. Duha ka lawas nga nagkausa sa kinaiyanhong paglihok sama sa ritmo sa pagtaob ug paghunas sa dagat ug sa pagsubang ug pagsalop sa Adlaw. 

 

Hayag na sa pagmata ni Ramil. Mibangon siya ug milingkod sa banig. Iyang gianinaw ang natulog niyang kaipon. Gisuhid ang nawong niini. Diha pa ang pagpamula sa mga aping ni Marieta nga bilin sa mainiton nilang pakighilawas. Yano ra ang panagway si Marieta apan nindot ang tambison niining mga ngabil. Ang madanihong kurba sa lawas ni Marieta sobrang ibugti sa yano niining panagway. Wala siya magmahay nga iyang gitaban si Marieta ug nanimuyo sa hilit nga dapit. Tungod sa naghuros-huros nilang gugma ug kahinam sa usa-usag milayas sila sa ilang dapit ug nag-ipon nga walay bendisyon sa ilang mga ginikanan. Hinungdan nga naundang ang ilang pagtungha sa kolehiyo. Dinhi sila nagtago ning gamayng isla diin sila kasamtangan nga kinaugalingnong nanginabuhi. Kay wala maanad sa bug-at nga trabaho, sa sinugdan naglisod si Ramil sa iyang pagbugwal sa yuta nga iyang gitamnan og balanghoy ug ubang lagutmon apan sa kadugayan nakat-on ra siya sa paghago ug pag-antos. Ug sa dili madugay makabaligya na siya sa abot sa yuta nga iyang giabangan. Si Marieta ang iyang inspirasyon aron makasugakod sa kalisod nga iyang gisudlan. Apan bisan pa, dili niya kalikayan ang kahadlok nga basin moabot ang adlaw nga mohupas ang ilang gugma ug uwag sa usag-usa ug magbasol sa ilang pangahas nga magtaban.

Dala ang plastik nga sag-oban sa tubig, sabon panligo, tualya ug ilisan, mibaktas si Raul habig sa amihan diin nag-agos ang sapa.  Didto sa sapa siya maligo ug magkawos og tubig sa mabawng atabay nga gikalot sa tiilan sa pangpang. Sa wala pa siya mopadayon pagpaubos ngadtos sapa, milantaw siya sa sidlakan. Taas na ang gintang sa Adlaw gikan sa bukid diin kini mosubang. Nanaghoy si Ramil samtang nagbaklay subay sa dalandalan panaog sa sapa. Nahinanok pa si Marieta sa iyang pagbiya sa payag. Maatrasawo ang ilang pamahaw apan walay angay dalian kay dili siya moadto sa uma karong adlawa. Nakasaad siya ni Marieta nga motabok sila sa dakong isla.

Emeterio S. Sumagang is a retired DILG Provincial Director from Valencia, Bukidnon. He won various literary contests such BATHALAD-Mindanao Tigi sa Sinulatay and Satur P. Apoyon Tigi sa Mubong Sugilanong Binisaya.

 

 

SULOG

Fiction by | November 7, 2022

Nangatagak na ang dagkong lugas sa ulan. Ang dalan nga unang giagian ni Dodoy ug  Pikto nalanay nas lapok. Lubog na ang tubig sa sapa, og ang mga gapnud gihinay-hinay na og anod. Tungod sa kalapok sa dalan, moaksyon og luhod ang kabaw sa uyoan ni Dodoy.

 “ Hinay, hinay! Tsk.tsk..tsk!’’ ni Pikto nga nangandam sa iyang latos aron makabuylo ang iyang toro sa pagtabok sa unang sapa pauli.

“ Tyo, aysa, Tyo! Aysag tabok kay molalom na dihang dapita labi na ron nga baha na!’’ pakgang ni Dodoy nga mihunong kauban si Ledio, ang tai-iya sa gihawl nila nga kopras. “Luoy kaayo ang kabaw, Tyo! Basin og mangaanod mo!’’ dugang singgit ni Dodoy, ang pag-umangkon ni Pikto.

Si Ledio nga nabalaka, nagkara-kara kon unsay iyang buhaton. Moaksiyon siyag hiwid kon mobunlot ang toro. Unom ka sako ang karga ni Pikto sa iyang balsa kay kusgan man ang iyang turo. Ang upat ka sako nga sobra niini didtos balsang Dodoy. Ang iyang gikabalak-an, kay kon mabasa ang iyang kopras, dako pod kaayo ang resikada sa iyang suki nga si Nang Lita Apyugon. Pito ka kilo dala sa sakong binandahan kon uga. Unsa na lang kaha kon basa! Naglingo-lingo ang saysenta anyos. Walay nabuhat ang tiguwang ug giambakan ang sapa aron matuklod ang balsa ni Pikto kinsa nagsige og latos sa toro.

 “Buwisit nis Pikto! Maapil man pod tag kaanod aning estayla ni!’’ yawyaw ni Ledio nga nag-utong-utong sa pagpugong ug pagtuklod sa balsa.

Ang kapungot sa sulog sa tubig maoy nakaingon sa paghinay-hinay og kalubag sa balsa ni Pikto. Sa kabalaka ni Dodoy nga gatan-aw sa duha nga mingkursonadag tabok, siya wala magduha-duha sa paglayat gikan sa iyang kabaw. Sa iyang huna-huna mao ang pagtabang og tuklod. Wa niya mabantayi nga ang lubot ni Nong Ledio ang iyang nahikapan. Abtik niyang gibalhin iyang kamot ngadtos binandahang sako. Wala pa sila makatunga sa sapa. Si Pikto nga nagsakay sa toro, nakabantay nga migaan ang karga niini. Samtang siya nagtan-aw sa iyang likod, nakita niya si Ledio nga hilabihan nang pulaha sa dagway. Apan ang iyang pag-umangkon nga napulog unom ang panuigon, sayon rang gituklod ang karga niyang unom ka binandahan.

“ Kana, Doy! Birahi, Doy! Basa na kaayo akong kopras, Doy! Yati ning imong uyoan! Tuklod pa, Doy!’’ ni Ledio nga nakamatikod sa kusog ni Dodoy gikan sa iyang pagtulak, wala na kini mangusog og mirespetar na lang sa paggunit sa sako.

 “Galasgawa nimo, Tyo, uy!’’ ni Dodoy nga daw nakurat ug nahuwasan sa gitahang kusog. Sa iyang kaugalingon, wa niya damha nga makahimo siya pagtuklod sa kabug-at sa balsa. Siya nakapamalandong sa kadiyot samtang nagtinutokay silang tulo sa nahitabo. “ Lisod ning makakuyog tag isog ug kursonada. Di mahadlok og tahan bisan kinabuhi. Tsk!” hunghong sa kaugalingon ni Dodoy. Wa dayon makatubag ang uyoan kay gikulbaan na pod diay nga musiak ang iyang balsa. Sa dihang nakatabok na sila sa sapa, si Pikto nananaog na pod sa iyang toro. Batiis ra gyod niya ang nahumod sa tubig. Iyang gipuwas ang yugo sa kabaw ug gipasabsab ang hayop sa mga sagbot ilalom sa dakong dao.

“Basaa sa akong kopras, uy! Malubag gyod ang timbangan aning Lita Apyugon ron. Wa unta ka motabok, Tong. Puyde man usa ta mamasilong ug palurangon ning sulog. Porbida!’’ ni Ledio nga nagtan-aw sa iyang kopras nga naglingo-lingo ug nanaguto.

“Sus nimo Dyong, mora man ka og wa makaila sa akoa,’’ tubag ni Pikto nga galikit sa iyang maskada nga giputos sa Dolphin Bihon.

“Lagi, nakaila man ko nimo. Ikaw ang karaang hawler diris Sityo Pakisama, pero mamatay ta nimo uy!”

“ Kagamay anang suloga!”

“Unsay gamay, uy! Hapit man gani molugti imong balsa! Mayman ka kay gasakay raka permi anang buko-buko sa imong toro. Porbida nimo, Tong!”

Si Dodoy nga naminaw sa duha nga morag paingon na maglalis, iyang gitutokan ang iyang kabaw nga si Baskog nga nabilin sa pikas tampi. Ang ulan wala pa gihapon motuang. Nagdala pa hinuon kinig kusog ug bugnawng hangin. Ang mga gapnud nga nangaanod nag-anam nag kadagko. Ang uban niini nangasangit sa dagkong mga gamot sa karaang punoan sa madre kakaw. Ang uban padayon nga gianod dala sa sulog sa tubig.

 “Nagkabug-at man ang dagayday sapa, Nong Ledio,’’ ni Dodoy nga naglingkod ug naniid sa dagan sa tubig. Nabalaka siyang nagtan-aw kang Baskog nga nabilin sa pikas tampi.  Naglingo-lingo ang iyang kabaw nga namugaw sa mga tagnok nga gustong mosulod sa iyang dunggan.

“Mao lagi. Palurang-lurangon usa nato ang tubig, Doy. Balikon nato na imong kabaw ron,’’ ni Ledio nga nangupos sa iyang sinina ug short nga puwerteng basaa.

Si Pikto nga wa manumbaling sa tuslok sa ulan sa iyang dagway, gasige gihapon og dagkot sa iyang tabako bisan nga nahumod na. Gitabonan lang niya ang baga sa iyang kamot aron dili kini mapalong, dayon nagpabuhot-buhot. Hanoy nga miikyas ang mga aso sa iyang ilong. Kapin oras na ilang pagkatanggong apan ang tubig wala pa gihapon molurang. Si Dodoy wa gyod moginok sa iyang gilingkuran. Naghapyod-hapyod na lang siya sa iyang suwang, naghuna-huna unsay buhaton.

Misantop sa iyang huna-huna og nganong nakahimo siya pagtuklod sa balsa ni Pikto– puno sa katahap. Mitindog siya kay mangihi. Mihapdos og kalit ang iyang kilid. Namatikdan niya nga nasamad na diay ang iyang wala nga bahin. Agi ang samad sa ngipon sa iyang kabaw kay giputos man niya kini og unas human gisuksok sa iyang kilid. Iyaha kining gitagoan kay nahingo man kining ngipona gikan sa iyang kabaw nga mikibkib sa sunog nga mga bunot samtang siya nagbakero. Nabasa kini sa tubig, mao nga milapos sa iyang kilid. Dihadiha, nahinumdoman niya ang karaang mga estorya ni Pikto mahitungod sa mga agud-agod. Matod pas iyang uyoan, kadtong nag-inom sila og tuba didto sa ilang tapahan, kauban iyang amahang si Tatay Terso, duna gyod kunoy mga agud-agod. Dunay mga dagon nga panipas. Dili ka maigo og bala nga maoy gigamit kuno kaniadto sa grupo sa mga Ilaga kontra sa mga Barakoda nga Muslim. Mga likit nga dili ka madutlan og sundang bisan pag kapila ka tigbason. Mga likit sa manok nga modaog nga way samad. Ug mga likit nga mahimo ka nga kusgan.  Puwerteng daghana og nahibaw-an sa iyang uyoan mahitungod aning mga butanga. Duna pa gani kunoy higayon nga miadto ning uyoang Dodoy, alas dose sa tungang gabii sa sam-ang kay gipadamggo kuno siya nga ipakuha ang tuway-tuway sa tawo nga milutaw tungod sa dakong krus.

“Mao man seguro ning giingon ni Tyo Pikto,’’ hunghong ni Dodoy sa kaugalingon nga mitutok sa uyoan nga nangiyugpos sa katugnaw.

Ning higayona, si Pikto nga bag-o ra nahuman ug panabako gitangtang niya ang pisi nga gihikot sa mga binandahang sakos kopras. Lig-on ning pisia. Dili madali-dali og kabugto kay mao ni iyang reserba kon maputol ang pising pangilong sa iyang kabaw. Paspas ang lihok sa uyoang Dodoy. Nag-andam siya sa pisi. Ang ulan nga nag-inday- inday, wala gyoy plano nga molurang. Gihikot ni Pikto ang tumoy sa pisi sa iyang hawak. Ang pikas bahin gihikot usab niya sa ilalom sa balsa. Ang katas-on sa iyang pisi, sa iyang banabana, igo ra nga makaabot sa pikas tampi.

“Maghikog ka, Tong?!’’ ni Ledio nga nakulbaan nga nagtan-aw sa suod nga higala sa dugayng panahon.

“Ngano? Mokuyog ka?! Dagan man gani ka og gukuron sa pasgaw niadtong elementarya pa ta. Lus-los nimo, Dyong!’’ tubag ni Pikto nga gipaagi na lang sa katawa aron mawala pod iyang kakulba.

Si Dodoy nga naminaw sa duha, miaksiyon na pog kabalaka. Nangutkot siya sa iyang pahak. Dako iyang salig sa iyang uyoan nga makatabok aron makuha ang iyang kabaw. Karon, si Pikto nga grabe gyod ang kaisog ug kursonada, naghinayhinay na og tamak sa tubig. Si Ledio nga gakupot pag-ayo sa pisi aron di modiretso si Pikto og kaanod, nanukad pod ang tiguwang. Si Dodoy nga mibati og kaluoy sa uyoan, misubay sa pisi aron sundon ang uyoan.

“Ayna diha, Doy! Kaya ra nang Pikto!’’ singgit ni Nong Ledio nga milanog ang tingog ubos sa sapa.

“Hurot ang isog ana ron, apil butbot! dugang niyang pasi-aw.

Apan si Dodoy duol nas likod sa uyoan. Naghinay-hinay siya og sugat sa sulog. Gikabkab sa tubig ang gitamakan ni Pikto. Ug sa kalit, midakin-as ug misukarap siya sa tubig. Dali nga gibira ni Dodoy ang pising gisubayan. Maayo nalang gani kay wala naparok ang ulo sa iyang uyoan sa mga hait nga bato. Nainat ang hawak ni Pikto tungod sa kakusog sa pagbunlot ni Dodoy. Dali-dali siyang mibangon ug gisugat ang tubig nga taman pod sa iyang hawak ang kalawmon. Hapit na siya makaabot sa daplin. Milingi siya ug nakurat kang Dodoy nga naa diay sa iyang likod. Giyano ra og baktas ang baha samtang gahawid sa pisi.

“Hastang buanga, kakusog ba diayng tubiga!” ni Pikto nga milingkod dapit sa tiilan ni Baskog ug nanghupaw.

“Kaniadto nga tabok-tabokon ko ra man ning sapaa. Karon nga nagkaisog man ang sulog!’’

“ Tana, Tyo, mamalik nata, abyan natong kabaw ug kining balsa. Ikaw timon sa kabaw ug akoy motuklod sa balsa!’’ tubag ni Dodoy nga bag-o pa mihaw-as sa tubig.

“Taympa sa! Ato sa ning palurangon ang sulog, Doy!’’ ang uyoan nga miaksiyon na og kakak kay hapit matinuod ang tagna ni Ledio.

“Tong, hapit, Tong?!” singgit dala komedya ni Nong Ledio nga gagunit sa pisi sa pikas tampi sa sapa.

 

Wala dayon mobalik og tabok si Dodoy. Gihulat niya ang iyang uyoan nga makapahulay. Si Pikto nga gapungko na lang, gitangtang niya iyang hikot sa hawak ug gihatag kang Dodoy. Iya kining gipahikot ngadto sa gamayng punuan sa tugas, nga lig-on sab nga dili mabali kon birahon og tulo ka tawo. Duna na silay nahimong subayanan aron makahimo sila pagtabok balik ngadto sa pikas tampi. Si Ledio nga tua sa atbang naghulat, iya pod gisusi pag-ayo ang pagkahikot ni Pikto, kay basin unya og mohiplos ang pisi.

Nagdahunog ang tingog sa tubig. Dunay dala nga lapok ang anod niini. Naghinay-hinay na og lurang ang ulan apan si Pikto gaduhaduha gihapon og tabok. Padayon ang agda sa iyang pag-umangkon nga manabok, hangtod nga mibalik ang iyang kaisog. Gigunitan ni Pikto ang pisi duol sa pangilong ni Baskog. Una siyang misubay sa pisi nga ilang giandam nga nagtabyog-tabyog tungod sa sulog. Minghunat sab si Dodoy og tuklod sa balsahan. Niining higayona, ang tuong kamot ra ang iyang gigamit. Gihawid niya ang iyang walang kamot sa pisi. Minglutaw sa tubig ang balsa ni Dodoy, samtang si Pikto minghiwid nas tungatunga sa sapa. Apan dili siya maanud kay dunay pisi nga ilang gisaligan. Gilaras ni Baskog ang sapa kay gaan ra iyang paminaw sa balsa. Hangtod sa pila nalang ka lakang, nakahimo sila pagtabok. 

“Ginoo ko ninyo, Tong, Doy, salamat kaayo intawon,” pasalamat sa ulitawong guwang nga si Ledio nga wa gyod mobuhi sa pisi. Bugnaw man unta ang panahon apan klarong may nabuak nga lugas sa singot sa iyang tampihak.

“ Doy, isip pasalamat nako ninyo, Bay Tong, ako ning ipabor ninyong usa ka sakong kopras,”

“Ayna, Nong Ledio uy! Bayari lang mi sa among suhol kada sako” ni Dodoy.

“Ayna bitaw, Bay Dyong, mora man kag karon pa!”

“Tininuod bitaw ning ako, Bay Tong ug Doy. Idiretso lang nato ni ilang Lita Apyugon. Paspas ta kay tugnaw na kaayo. Mag-inom tag Sioktong ngadto!”

Diha sa dalan, sekretong gipalabokan ni Dodoy og estorya ang iyang uyoan mahitungod sa mga agud-agod.

“Tyo, tinuod gyod diay ang imong sulti nako. Tinuod nga dunay dagon, Tyo!” ni Dodoy nga misulti nga pinasiga ang mga mata.

“Nganong nakasulti man ka ana, Doy?” ni Pikto nga nagpakaaron-ingnon nga wala kabantay sa kusog ni Dodoy ganina pagtabok sa sapa.

“Kadtong gaina, Tyo ba… nakusgan ko kay duna koy linikit nga ngipon sa kabaw dinhi, akong dala, Tyo” ni Dodoy nga mikapkap sa iyang kilid.

Nahurot niya og hikap iyang short, apan wa na gyoy ngipon sa kabaw nga giputos sa unas. Gibati niya ang katugnaw sa tibuok niyang lawas ug iyang nadunggan ang gadahunog nga sulog sulod sa iyang dughan.

Jovanie  Garay was a fellow for Balak in the 59th Silliman University National Writers Workshop (SUNWW) 2021 and 21st Iyas National Writers’ Workshop 2022 for his Sugilanon.

 

2040

Fiction by | October 24, 2022

“I can see it now,” she said, pointing excitedly to the sky.

Outside their house was a grassy area where they spread their blanket to sit on. The smell of the earthen fragrance from the dew on the grass and the chilly wind sent shivers down their skin that they made themselves smaller in their jackets.

It was 2:30 in the morning of June 24. Yesterday, they heard the news about the planetary alignment that was said to be a rare phenomenon and they purposely woke up early just to get the perfect spot for stargazing.

“Are you sure that’s it?” he asked hesitantly. “I think those are just dust in the heavens.”

“Well, I can’t blame you if you don’t have microscopic eyes like mine,” she teased as she stretched her hands to the horizon, as if trying to hold the universe in her hands.

“If you say wearing glasses means having microscopic eyes, then that’s a lie.”

She lowered her glasses and raised her eyebrow to confront his sarcasm. He didn’t mind her. Instead, he squinted his eyes, trying to zoom in on the tiniest details.

“I’m still not convinced.”

“You better be! I’ve been studying the planets for five years now.”

“Yeah right. In a formal education?”

“Hey!” she nudged him on his elbows. “That doesn’t mean all my self-learning is worth nothing.”

Continue reading 2040

Chinatown

Fiction by | October 10, 2022

“Andrea, bangon na diha!” sambit sa akong Mama. “Ma, unya na ma oy… Katugon pa man ko.”

Kada adlaw, sayo sa kabuntagon, alas cuatro pa lang pukawon na ko sa akoang Mama. Sayo kami sa buntag mangandam ni Mama para mamaligya ug kakanin diri sa amoang lugar sa Uyanguren. Kini nga dalan ang gina awag nga business capital of the city ug gina ilang Chinatown. Daghang establisyemento nga mga naay lahing Tsinoy ang nanag-iya. Amoang ginasuroy isa-isa ang mga dagkong gusali para itinda ang among puto, suman, ug bibingka.

Nahuman na kami ug pangbalot ni Mama sa mga paninda. Nigawas si Papa sa kwarto ug nikuha kini ug tasa para moinom sa iyang paboritong kape. Ganahan kaayo ko sa kahumot sa iyang tinimpla nga kape — makawala ug katugon ang kahumot niini. “Belen, lakaw na ko. Andrea, ubani si Mama nimo ha?” Sayo pud sa kabuntagon si Papa mobangon para mag drayb ug jeep.

Habang ga lakaw mi ni Mama padulong sa mga suki namo, akoang nakita ang amoang silingan nga si Kuya Karlos. Suot niini iyang paboritong pink na sweater. Alas cuatro y media pa man sa kabuntagon pero naa siya sa gawas, kaning orasa kuno iyang ting-uli sayod pa sa amoang mga silingan. “Nabuntagan na sad siya sa iyang negosyo. Maayo pa si Karlos, pauli na, igo ra mosakay sa mga kotse, maka-kwarta na,” sambit ni Mama. “Bantog ikaw, Andrea, maningkamot ka ha? Ayaw sa jud pagminyo ‘nak.” Ni smile rako ug ni tando kay Mama. Minyo? Unsang edad ba jud diay dapat magminyo? Akoang edad karon kay ten pa man ko.

“Oy, Belen!” Si Madame Corazon nga suki ni Mama. Tagiya kini ug dakong mall diri sa among lugar. Ang anak niya kay nakaduwa nako atong niaging tuig. Pero wala ko na ni nakita usab kay namalit sila ug mas dakong balay dapit sa Bajada.

“Ma’am Corazon, maayong buntag, ma’am. Naa koy suman balanghoy diri tag diyes ra.”

Continue reading Chinatown

Apong Cora

Fiction by | October 3, 2022

The nutty aroma of dark coffee filled the air as I brushed aside the curtain that acted as our door. When I stepped outside, I heard the cry of roosters in the distance. Beneath the wooden roof, my grandmother was weaving. Every day, she would wake up at 5 am to feed the chickens and then weave in the shade of the nipa hut.

“Good morning, Nina,” Apong Cora said. She removed her feet from the treadles of the wooden apparatus and offered her hand. I walked briskly towards her, took her hand, and pressed my forehead against it to show respect. “Sit there,” she said while pointing at a white plastic chair in the corner. I sat and played on my phone.

The small nipa hut, with its four acacia columns, had no walls. My grandfather, Toribio, built it in the 1950s as a gift to Apong Cora. She grew up with the tradition of weaving in Ilocos and, after moving here to Maitum, had my grandfather build the handloom.

Continue reading Apong Cora

Mama’s Apo

Fiction by | September 18, 2022

Since I came home to Davao for the holidays, Trixie and I have had this ritual of afternoon walks along Mama’s front yard. Trixie’s chocolate point fur and icy blue eyes seem to catch our neighbor’s attention, especially the children. It is an understatement to say that she easily became the darling of the crowd in the subdivision where my mother lives.

But she is more special to Mama’s eyes than any of her pets at home.

She has easily become her baby in a span of weeks since we arrived from Manila. She probably knows that the woman feeding her is my mother. Maybe, cats can smell that too, just like how they know their own kittens by their scent. Mama refuses to give her any dry cat food. She believes it’s harmful for the cat’s kidneys. Instead, she mashes some boiled squash and minces chicken meat for Trixie.

“You used to like this when you were a baby, Raymond,” Mama recalls while she blows the newly boiled squash. “I also used to mash sweet potatoes when squashes were expensive. They were your favorite too!”

Since then, the two have become inseparable. Most afternoons, Trixie keeps her company in her bed having siesta. And at night, she is Mama’s TV buddy while watching her favorite Ang Probinsyano for another episode of Cardo overcoming another near-death experience. Maybe, Cardo was a cat in his past life too.

For a 28-year-old man like me, I have countlessly used Trixie as my response for the undying question thrown at me in family gatherings: “kailan ka magkakapamilya?” Doesn’t family come in all shapes and forms? But how can I tell that to an elderly aunt or uncle stuck with an antiquated idea of what a family is? So, I seldom join family gatherings to save me from lengthy unsolicited advice of having to raise another human being in a country where living costs tons of money none of them are willing to pay anyway. Besides, that is just the tip of the iceberg. They don’t know Mama’s only son is gay.

“You never really liked cats when you were young, Raymond. I know you strayed Mingming away when you were 13 because you didn’t like it taking cat naps on your favorite shirts in the closet,” she says, breaking the afternoon silence while holding Trixie’s leash in one of our afternoon walks.

“What a terrible liar I was! Sorry Ma!” I laugh.

The sunset bleeds the sky orange. Davao’s horizon is kinder than the concrete jungle in Manila, where looking up to the sky is a luxury to do. In Manila, every second counts for a cog in a machine, but here in Davao, time breaths. Mama’s face is glowing, being hit by the gentle sunlight. Her wrinkles growing visible; her smile radiating.

“Uy, Trixie not those!” she giggles as she carries Trixie away from chewing the snake plant near the gate.

I grab the cage and let Trixie in. Her blue eyes are begging for me to set her free.

“Bukas na naman tayo labas. Mama’s plants are precious, Trixie. You shouldn’t be eating those,” I promise her while handing some cat treats in her bowl.

“Your father was the one who loved plants,” Mama says while cutting the plant’s edge where Trixie bit. “When he was courting me, he never gave me a bouquet of flowers. For him, it was foolish to kill a plant just to show affection. So, he gave me a pot of succulents instead,” she also reveals that Papa was the one propagating the succulents he gave to her.

“Your father changed me, Raymond. Well, love did,” she chuckles, hiding the tone of nostalgia in her voice. “And having these plants around reminds me of him even if he’s gone,” she adds.

“I miss him too, Ma.” 

Papa was one of the doctors in Davao who contracted and succumbed to Covid when the pandemic ravaged the country in April 2020. Although it has been two years since his death, there was never a day I regretted not coming back home to grieve with Mama. Flying back to Davao was impossible then. All flights were canceled. The pandemic robbed me the chance to finally say to my father who I am. So now, I will not let it slip away. 

The dusk settles in. The lamppost in the village starts to light up the street.

“I know what we’ll have for dinner. Spaghetti! Your favorite!” Mama announces, lightening up the mood, and rushes to the kitchen.

“Si Rick, Ma.”

My voice halts Mama from walking any further. She turns and looks at me.

“Si Rick. He gave Trixie to me as a gift,” I confess.

“Anak nga kita. Nagmana ka nga sa akin,” she teases and hugs me. She sits on the couch with me.

She later knew that Rick and I have been together for almost a year now, and I have been meaning to tell her all along. She also knew that I met Rick in the same company I’m working in Manila. And he will be coming over for the holidays to meet Mama, too.

“Disappointed? Why would I be?” she asks surprisingly. Her forehead curls.

“Your only son is … this. And I can’t give you any apo.” My voice softens, embarrassed with what I just said. My aunts’ faces suddenly flash in my mind, whispering the embarrassment that I am.

“Trixie. She’s my apo.”

Mama holds my hands and hugs me.

“And I don’t care what they say,” she assures me. 

“As long as you’re happy. Are you?”

“Yes. Yes, I am.”

Never thought the day would finally come for me to know how it feels to breathe freely. I hug Mama tightly.

“Well, then, that’s all I need to know.”

She kisses me on my cheek.

I follow her to the kitchen where she asks me to help her prepare our dinner while Trixie patiently waits in her cage.

December night’s cool breeze creeps in the house, but I could only taste the sweetness of Mama’s newly cooked spaghetti filling my stomach and my heart full and warm.

Gilford is a graduate of the BA English (Creative Writing) program of UP Mindanao. He is currently teaching creative writing and literature courses to high school students in a Montessori school in Quezon City. While doing so, he’s also studying his master’s degree in history at UP Diliman.

 

Ang Bugtot

Fiction by | September 11, 2022

1984

Pauwi na ang magkapatid na Jenilyn at Baloy mula sa kanilang pinapasukang mababang paaralan sa Mudon sa South Sepaka sa bayan ng Sultan Kudarat. Si Jenilyn ay walong taong gulang samantalang si Baloy ay sampung taong gulang. Nakahiligan ng magkapatid na sabay umalis ng bahay nang alas singko ng madaling araw kasama ng kanilang tatay. Ngunit noong araw ay dalawa silang nagtungo sa paaralan. Binabagtas ang malayo at bako-bakong daan patungo sa destinasyon. Madadaanan pa nila ang malapad na ilog at ang dalawang daanan – ang daang papunta sa kanila pauwi at ang daan patungo sa tirahan ng sinasabing bugtot.

Sinasabi ng mga matatanda at mga nakaaalam ng kuwento ng bugtot, ito ay isang matandang babaeng kuba noon na mapangahas na tumira sa kalasangan doon malapit sa nagtataasang mga damong kogon at kawayanan, sa kabilang lupa ng ilog at hindi kailanman natagpuan ang tiyak na tinatahanan nito maliban sa malaking kamalig na abot- tanaw kahit pa’y ito’y may kalayuan. Ayon pa sa karamihan, kadalasang nakayuko itong lumalakad at may itim na delargo, palaging may hawak na pinuti o maliit na kutsilyo o di kaya karit, na paningit ng mga prutas kapag hindi maabot. May dala din itong sako na pinaghihinalaang dito inilalagay ang mga bagay na kaniyang nakukuha gamit ang pinuti o ang karit. At kung ano pa ang mas nakakakabang katangian ng matanda ay di umano’y nananampot ito ng mga mapangahas na tumungo sa lugar, sa mismong daanan mula sa punong daan.

Subalit may mga nagsasabing, ito ay panakot lamang sa mga batang pumupunta sa lasang o sa masukal na gubat upang magliwaliw o di kaya ay kumuha ng mga prutas at gulay.

Alas tres y medya nang sila’y lumisan sa paaralan. Maulan ang hapong yaon at walang dalang payong ang dalawa. Pinagtiyagaan nilang gawing panangga ang kanilang kustal na nilalagyan ng kanilang gamit sa paaralan. Nagmamadali ang magkapatid paramakauwi nang maaga sa kanilang bahay.

“Neng, ‘di bala dire daw padulong tung balay ka bugtot nga gabitbit-bitbit sang karit kag sako,” pag-uusisa ni Jenelyn sa kaniyang ate.

“Ambot gani ah. Tuod daw to siya haw? Daw himu-himu lang man ‘to nga istorya-istorya nanday, Tatay kag Nanay! Pati ka da…” pagtugon ni Baloy kay Jenilyn. “Kapila dun ta ja ka panaw, kag waay man nagatuhaw nga bugtot nga nagadala sang karit…” pagdagdag ni Baloy.

Sa isipan nilang dalawa ay magkahalong panginginig ng katawan at pagkatakot. Malamig ang bawat pagpatak ng ulan sa katawan ng magkapatid; samantalang sa bawat paghakbang ay singtaas ng mga halamang kogon ang nananalaytay na kaba sa kanila.

“Jing, dasiga ang paglakat … para kauli ta dayon,” hikayat ni Baloy sa kaniyang kapatid. Bakas sa bawat tikang nila ang kanilang paglasak sa maputik na daan.

Patuloy sa paglalakad ang magkapatid. Kahit pa nasambit ni Baloy ang kaniyang pagtaliwas sa kuwento-kuwento at pagtatanong ni Jenilyn tungkol sa pag-iiral ng bugtot ay kakikitaan pa rin ito ng pagkatakot. Nadaraanan na nila ang lugar patungong kalasangan. Nababanaag na nila ang malaking puno ng mangga na abot sa kabilang bahagi ng ilog ang mga sanga nito. Samantalang tila hihiga naman ang mga kogon. Mas dumagdag ang pangamba ng dalawang magkapatid nang kumulog ang langit.

“Neng, hindi man bala tuod ang storya nanday tatay kag nanay ‘di ba kag katig-a gid sang hawid mo sa akon?” batyag ni Jenilyn dahil sa mahigpit na hawid ni Baloy sa kaniyang kamay habang patuloy sa paglakad sa mga sandaling yaon.

“Hindi ko bala sagad sang ka pamangkot, kag magahod… batian mo man ang huni ka agagangis nga ina? Dakpun ka gid sanâ karon kay damu ka it ginawakal,” pagtakot ni Baloy sa kaniya.

Tatlong hakbang bawat segundo. Basang-basa na ng mag-ate ngunit padayon sila sa pag matulin na paglalakad.

Isang nakaririmdim na palahaw ang nangibabaw mula sa pinanggalingan. Hindi na nakayanang lumingon ng dalawa. Hindi rin nila alam kung sino ang gumawa ng nakakikilabot na sigaw na yaon. Nagtriple ang hakbang ng dalawang bata. Hawak-hawak sa kamay nang mahigpit ni Baloy ang kaniyang kapatid.

Sa pagmamadali at pagkatakot ay napadiretso sila sa ibang daanan. Hindi na nag-aatubili nang bumalik ang dalawa baka sila’y dakpin o hindi kaya ay habulin hanggang sa makuha sila nito. Maririnig pa rin ang alunig ng sigaw ng nakatatakot na tinig na yaon. Sa halip, dumaan ang dalawa sa ilog na sa panahong yaon unti-unti na ring tumataas ang ilog na napalilibutan rin ng mga halamang kogon. Wala nang ingay ngunit nababanaag pa rin ang kamalig ng hinihinalaang tahanan ng matandang bugtot…

Mag-aalas sais na. Bahagyang tumahan ang ulan at naging maruming asul na ang kalangitan nang makarating ang dalawa sa kanilang tahanan. Nagtatakang nag- aalala ang kanilang Tatay Bo-ok at Nanay Nene sa kanilang sinapit at ganoon ang pagtambad nila sa pintuan.

“Susmaryosep, Dios ko! Naano kamo duha? Ha, Neneng kag Jing-jing. Ngaa nagkarabasa tinyo duha? Way niyo ja gidara ya kapote? Aysus!…” pag-aalangang mga tanong ng Nanay Nene sa kanila. Nagpaliwanag ang dalawa ng kanilang karanasan at pagkatapos ay nagsipaghanda na para sa hapunan.

Mainit-init pa ang inihandang kaldo ng tatay Bu-ok sa kanila. Ito ang inihahanda ng tatay nila sa tuwing malamig at maulan ang panahon.

Magpapatak na ang alas siyete. Tanging ang kinki lamang ang nagpapailaw sa buong paligid ng tanan ng pamilya. Naghahanda na sila para makinig ng kuwentong kababalaghan at katatakutan sa radyo. “Malamig nga kagab-ihon sa inyo mga abyan! Subong ng gab-i ipadayon naton ng isturya nga may tigulo nga ‘Tiniente Gimo’…”

 

2021

Mag-aalas diyes na ng gabi. Tatlong dekada na at pitong taon na ang nakaliligad ng pangyayaring yaon at sariwa pa sa alaala ang mga nangyari. Gising pa ang lahat at nagkakasiyahan sa labas. Habang ako sa loob ay mag-iisip kung paano kapag nakuha sila Jenilyn at Baloy nang maulang hapong yaon, at dinala sa kamalig at doon pagpiyestahan ng bugtot at gamit ang kaniyang matalim na pinuti ay nilasog-lasog na ang kanilang katawan at ginawang hapunan. Pero totoo nga bang bugtot ang sumigaw? At ang kamalig? Marahil, konsepto lamang ang bugtot na ito. Hindi natin alam.

At marahil, wala ako ngayon. Wala ang maikling kuwentong ito; walang isusulat na kuwentong ganito.

Ang pag-iiral ng bugtot sa paniniwala ng taga-Mudon ay talamak at naituring na suliranin sa bawat pumuluyo ng bayan sa mga panahong ito at umiiral sa isipan ng mga tao lalong-lalo na sa pamilya ng dalawang magkapatid. Totoo man o hindi ang kuwento ng bugtot, wala nang higit na mas nakahihindik pa sa personal na karanasang ito ni Jenilyn, ang aking ina.

***

Si Ralph G. Bansawan ay estudyante mula sa Notre Dame of Marbel University at nasa ikaapat na taon. Siya ay ipinanganak sa lungsod ng Koronadal.

Abdul’s Party

Fiction by | August 15, 2022

Abdul was sitting in the military truck, looking at the cake being stepped on by different feet,  but none from a woman in black slippers. Red, blue, yellow, white, and finally, black slippers! He excitedly raised his gaze only to see a stranger. He disappointedly looked down and started searching again.

Abdul was waiting for his mother, who had gone back to their stall to get the bag that contained their earnings for the day, but it has been half an hour since.

“Boom!”

“Crack!”

The exchange of bullets had been nearing their area, so the driver decided to start the engine, causing Abdul to panic.

“Please, Bapa, Ina is not yet here. She will be here soon, so let’s wait for her. Please,” Abdul cried. The people in the truck looked at him in pity, but they knew they didn’t have a choice but to leave.

While the truck was leaving Marawi City, Abdul had his eyes glued to the narrowing street, still hoping to see his mother. But his eyes were starting to close from bearing the weight of the unfamiliar view.

 

When he woke up, Abdul found himself covered in a blanket and feeling the tears that dried on his face. He folded the blanket before going out of the room. He heard on television the news announcing the war between the terrorist group and the military.

“Abdul, you’re awake. How are you?” Bapa Ibrahim asked while watching the news.

“Bapa, have they found Ina?” Abdul asked.

“Your Bapa Saber and Bapa Taleb went back to look for her. You can join your cousin Mahdi first; they will play outside.”

Abdul looked outside the window to see kids running. He nodded to his uncle and followed them. When they arrived at a compound, the kids pulled pebbles out from their pockets and shot them into the empty sky. Since it is forbidden in Islam to hurt animals, they made sure to go to places that could cause less danger— few people around and almost no birds they could hit.

“Do you want to try?” Mahdi asked Abdul. Abdul only smiled and observed the pebbles falling from the sky, waiting to drop on an unknown target. He found the scene amusing and terrifying at the same time: amused by how the pebbles opposed the rising motion and terrified by their impact.

When Abdul had enough of the scene, he bid goodbye. He knew he was in Saguiaran, a municipality that was about nine kilometers away from Marawi City, because he had been here a few times. When Abdul slipped his hands into his pocket, he remembered the change from the cake he had bought for his mom. The chocolate cake he excitedly ordered to surprise her. The last time they ate a cake was at Aunt Jamalia’s wedding, where his mom finished almost four slices. That was also the first time he saw his mom enjoy food, so he made sure to save money for it.

He went straight to the convenience store and counted how much money he had. Although he only finished 3rd grade because of his father’s death, Abdul could do basic arithmetic faster than the other kids. With only 28 pesos left, he thought of what to buy that could feed his uncle’s family and his mom when she finally returned.

He decided to buy three packs of instant chicken noodles. He lacked two pesos, but the storekeeper was kind enough to let him have the noodles. Abdul smiled and thanked the woman before leaving.

It was sunset prayer so Abdul hurried to go back home. He was hungry and couldn’t wait to share the hot  soup with his cousins.  When he was near the house, he heard his Bapa Ibrahim fighting with his Aunt Fatima.

“Ramadhan is coming. How are we going to feed another mouth?” Aunt Fatima asked.

“Astagfirullah, Fatima. How can you say that? His mother is not here,” Bapa Ibrahim answered.

“That’s my point. Why would his mother go back knowing how dangerous it was?”

“Because even if the bombs and bullets do not kill them, starvation will.”

Abdul listened from outside the house and cried silently. He was going to leave again for a while to pray at the mosque when he saw his Bapa Saber and Bapa Taleb running towards his direction. Abdul followed them as they entered the house and listened silently in the corner.

“How’s the situation there?” Bapa Ibrahim asked.

“It’s getting worse. No one can enter the city anymore,” Bapa Taleb answered.

“But a soldier gave us things they were able to retrieve,” Bapa Saber added before he looked at Abdul.

“Where’s Nihaya?” Bapa Ibrahim asked, which made Abdul attentive, hearing his mother’s name.

“We don’t know. I told you, we couldn’t enter the city.”

“What did you get then?” Bapa Ibrahim raised his voice.

Bapa Saber took out a familiar bag. “We retrieved the bag that contained their money. And this,” he pulled out a black slipper. “We asked the soldiers if they had seen the owner, but no one entertained us.”

Everyone was silent for a while before Bapa Ibrahim stood.

“Let us pray first, Abdul. Then we will talk again,” Bapa Ibrahim assured him. As everyone left the living room, Abdul took the slipper and flipped it. He saw the safety pin that his mother had secured on the strap so it wouldn’t be detached from the hole. He wept again.

“Ina, please,” he whispered. “Please come back. I brought home some food.” He cried until he lost his grip on the packs of noodles and they fell to the floor.

Ihdinas siraatal mustaqeem, siraatal ladheena an ‘amta’ alaihim, ghairil maghduubi’ alaihim waladaaleen.

(Guide us to the straight path, the path of those who have received your grace; not of those who have evoked [Your] anger or of those who are astray.)

______________

Potri Norania Hadji Jamel, 21,  is a Meranaw student completing a BA English (Creative Writing) degree in UP Mindanao. An animated version of this story produced by CW 150 Writing for Children students  can be found in this YouTube link: https://youtu.be/GA-Rpyadpgc