Month: March 2022

Ikaduhang Ganti, Ika-6 Satur P. Apoyon Tigi sa Mubong Sugilanong Binisaya

TINGPANIHAPON na nakauli sa balay si Poloy, gikapoy ug gigutom. Igo pud nga bag-o ra nahumag panghikay si Gemma. Ayha pa sila nanguros, gisugo sa iyahang papa si Dodoy nga ipaandar ang radio.

“Sa mga nag-una nga balita, lokal nga gamhanan sa Pagadian gipaspasan ang pagpabakuna sa mga frontline workers! Mga ismagol nga sigarilyo…” 

“Kamo ha…Uhheem!…ayaw gyud mog pabakuna ug pa-swab. Kadungog ka atong sa Iligan nga natagak sa lubi unya gideklarag kubid?!” ug niubo na pud ang amahan. 

“Ha? Kabuang. Asa man nimo na nadunggan, pang?” ug dali nga nitunol si Gemma og usa ka plastik nga baso sa tubig. 

“Ana akoang kauban nabasahan niyas Ip-Bi. Unya…uh-uh-uhheeeem…pangwartahan ra na nila kay dakog bahin sa Pilhelt! Grabe ka kurakot!” tubag ni Toto nga samtang nagkagahi ang paghot kay nagkadako sab ang tingog. 

“Diay pang, giunsa nimog sulod anang trabahoa nga kinahanglan man daw nag baksin?” hibulong ni Gemma. Namati usab si Dodoy nga naganahan nuon og kaon kay nalingaw og paminaw sa amahan. 

“Kato si pareng Jun, bakunado ‘to. Gihulman nako kadyot iya kard kay gapakopya ko diha atbang sa Columban, kana bitawng mga maayo mobuhat diha? Singkwenta ra gud!” biaybiay ni Toto nga pahumanay na og hungit. “Mao ‘to, igo ra man nisiplat sa kard ang bayi katong pag-apply nako, wala na man basaha,” ug dayong lingi sa anak niya nga gahinuktok na og gaduwa sa pagkaon. 

“Doy! Naunsa…pagdalig kaon diha kay nagtingit na oh! Datahi dayon ni ilang ‘Nang Susie, ingna nga kana lang sa kay sunod semana na pod. Dayon, kuan…u-u-uhheeem…pastilan nga ubo! Pagkuha didtog usa ka dyunyor, usa ka ice, ug baynte ka Happy kay magtunga ta.” Human nikuot siyag usa ka gatos sa iyang bulsa sa sampot ug gibutang sa gamatoy nga lamesa nga maygani, maskig tulo nalay tiil kay nibarog gihapon kay gisandig sa plywood nga suok.

***

NILABAY ang duha ka adlaw ug naglain ang pamati ni Poloy. Nisamot man gani ang iyahang hubak tungod kay dili man malikayan sa trabahoan ang gapuhag nga abog ug ang naglingiting nga kainit sa palibot. Makausa hapit siya matumba samtang galukdo og sako sa graba, apan iyaha ra ning gipasagdaan. Pagkaugma, supak sa hangyo sa iyahang asawa nga magpahulay, nipadayon siya og trabaho. Walay higayon nga dili siya moubo, ug kani maoy rason ngano nagpalayo na ang uban trabahador gikan sa iyaha. Niabot ang takna nga gitawag siya sa porman ug gikwestiyon sa iyahang kondisyon. 

“Ayaw pagsakit-sakit diha dong, bakunado na man kaha ka?” yawyaw sa porman nga murag karaang kontrabida. 

“Gamayng subaw ra ni, boss, way kaso,” pasangil ni Poloy nga gapugong sa iyahang gakatol nga tutunlan.

“Pagtarong dong! Gatubod na nang singot sa imong agtang, ‘nya hastang lawoma sa imong mata oh. Pa-rapid na lang o pauli lang sa sa inyoha kay maglikay na lang mi.” 

Ug kato nga higayona gipapahawag trabaho si Poloy, pero pag-uli wala niya sultii si Gemma. “Pahuway sa ko, Ma,” mao lang iyahang ingon ug nidiretso og higda sa lantay. 

“Ingon biya ko nimo, Pang. Lahi biya ning panahon ron.” 

“Ay sus, tuo man ka. Mawa ra ni ugma.”

Tibuok hapon gahinanok si Poloy. Apan, gabii hangtod kadlawon nga galanog iyahang hutoy nga daw misundog sa hulhol sa mga irong laaw. Pagkabuntag, nanilhig si Gemma sa ilahang gawas ug natingala na lang siya nga lain man ang pagtutok sa uban niya nga silingan. Naghinunghongay pa gyud tong mga igmat sa tindahan sa unahan. Nabalaka pud siya niadtong pag-ingon ni Dodoy nga kon molabay daw siyas tindahan aron naay paliton, mopahilayo daw ang mga tawo sa iyaha.

***

WALA gyud nahitabo ang ugma nga gitiaw ni Poloy—dili na man gani siya kabangon sa lantay. Maulaw na sab mogawas si Gemma ug kanunay na lang nga nagbantay sa iyahang bana sa kwarto. Si Dodoy na lang ang kanunay niya nga sugo-suguon sa tindahan.

“Pang, basin kubid ni—” 

“Unsay kubid…uh-uh-uheeem?! Kon unsa man gani na imohang plano, ayaw gyud,” pasuko pero hinay nga tubag ni Poloy. 

“Magpatabang unta ta sa barangay ba kay aron matambalan kas ospital,” kahilakon nga pangamuyo ni Gemma. 

“Di-dili, dili,” ug nilingo nalang siya kay galisod na og litok. Gisugo ni Gemma si Dodoy nga tua sa sala. Nagluya na ang asawa nga gapahid og basa-basa nga nuog sa ulo sa bana.

“Nak, pagpalit didtog parasitamol ug niyusip, tag duha-duha. Ipalista lang. Dayon ipahid gud na imohang sip-on!” 

Gibira ni Dodoy ang tumoy nga parte sa iyahang sanina aron mosikma. Aginod dayon siya nga milakaw sa iyahang sanilas nga wa natarog sul-ob padulong sa pultahan, bisan pa sa gabalas nga salog og giabog nga likop sa panimalay. 

“Kadyot, doy. Kon naay mangutana ha ingna nga nagluya si papa nimo kay gisubawan sa trabaho kay ulan-init biya. Ha?” pinahunghong nga sulti sa inahan nga wala nas hitsura. 

Paggawas ni Dodoy, nakabantay siyag panon sa unahan nga nabungkag human og lingi niya. Gipasulod sa mga inahan ang ilahang mga bata, ug ang uban man pud gani nga inahan niapil og sulod. Luya kaayog nawng ang bata nga nagkaduol sa tindahan. Usa ra gyuy nagpabilin sa may bangkito, apan wala milingkod, tulo ka lakangan ang kalay-on. Ga-pismas, ga-pis sheld, ug nagpalayo gamay si Riza, suod nila nga silingan nga trabahante sa barangay. Sa wala pa si Dodoy makapang-ayo…

(To be continued)

Si Niño Jan Pol natawo ug nagdako sa Dakbayan sa Pagadian. Nahimong Fellow for Creative Nonfiction sa ika-27 nga Iligan National Writers Workshop. Nagtukod sa pinakauna nga Pagadian Writers Workshop niaging tuig 2020. Kasamtangang estudyante sa University of Toronto. Mabasa ang iyang ubang sinulatan sa Reading the Regions 2: Philippine Folk and Oral Traditions (usa ka antolohiya sa NCCA) ug sa Dagmay.online.

Ikaduhang Ganti, Ika-6 Satur P. Apoyon Tigi sa Mubong Sugilanong Binisaya

SA pagsubang sa kainit nga gikalipay sa mga nanghayhay, nagpulihanay og tilaok ang mga pinalanggang hiniktan sa silingan. Alas syete na ug bag-ong adlaw na pud sa Purok Adelfa— apan wala man gihapoy mabati nga kabag-ohan. Ug kon tinuorayng kabag-ohan ang hisgutan, sama anang makapalit og awto ug makapatukod og dos andanas nga semento nga balay, taman pangandoy pa lang ni sa mga lumulupyo. Basulon pa gali ang pandemya nga maoy nagsugmat sa ilahang kakutas ug kapit-os. Maypa ang gatubo nga sili kilid ilang Carmen (nga pirti ka barat maskig usa ka sili dili pakuha) kay mas taas na kontra sa gip-ot nga dalan nga mogawas sa haywi. Usa ka habal-habal ray makalahos nga kon maghinubog og drayb, kanal gyuy dangatan. Ug kinsa man puy nangandoy og mas dako nga dalan nga gadasok na man gani ilahang mga panimalay? Usa pa, sigbit nga yuta man sa Provincial Jail ilahang gitukoran mao nga gamantinir sila ana nga espasyoha. Swerte nalang nga nakaplastar sa una ang mga ginikanan ni Gemma sa kinatumyang daplin sa haywi.

Nakamata ang bugtong anak nga si Dodoy dili tungod sa mga sunoy, apan tungod sa hagiyong sa langaw nga gaalirong sa mga iti gawas sa bintana. Madungog pud niya sa unahan ang yagubyob sa mga igmat (igmata tabi) nga gatapok sa tindahan ni Nang Susie. Nibangon nalang si Dodoy sa lantay ug nidiretso sa kusina.

“Sardinas na pud!?” bagutbot niya human og abri sa dakong taklob sa kaldero nga gitabon sa nabilin nga pagkaon. Sa iyang kadismaya, kahilakon-dili siyang gatindog, nanghimuta, nanghuy-ab, samtang gitutokan ang duha ka piraso sa sud-an nga giplatitohag Molave Young’s Milling Corp. 

“Ay sig reklamo, pagtimo na diha!” singgit sa iyahang inahan nga nanguso og mga puti sa banyo. Hagbay ra nga nilakaw ang bana ni Gemma nga usa ka mason sa gisugdan nga Robinson’s Place sa gibakbak nga Liga ug SP. Daw kini ang pinakauna nga mall nga itukod sa dakbayan, ug dili na taman hulungihong (tuod man nga adunay C3 nga kuno pinakauna nga mall nga gipanag-iyahan sa gobyerno, halos ukay-ukay ug pampahamis sa panit ra pud imong makaplagan). Gikalipay tawon sa iyahang bana nga si Toto ang higayon nga makapanday og balik, kay intawon, wa gyuy sapi ang amahan niadtong nilabay nga mga bulan nga puros lockdown. Gidaginot na lang sa pamilya Decierto ang ayuda sa barangay nga de-lata, bugas, ug Quickchow kay hagbay ra nga nahubas ang singkomil nga SAP. 

“Human nimog kaon diha, panghugas, dayon pag-modyul. Unya ra kaligo kay wa pa ko nahuman diri,” dungag ni Gemma nga nakadungog sa hagtong sa plato ug kutsara. Wala na mitubag si Dodoy. Gahukad siyag bahaw unya gahinay-hinay na og hungit.

WALA gyud kasabot si Dodoy sa iyahang mga modyul, samot na ang inahan nga third-year ra ang nakaya sa National. Siguro kon hatdog ug kornbip kuno iyahang pamahaw, naa na unta siyay ikasulat sa pangutana nga “In 2-3 sentences, what is the importance of the sense organs in our body?” Pero gahanduraw ra ang bata nga naa kuno siya sulod sa iyahang klasrum, galingkod, ug namati sa iyahang maestra nga gaantipara. Miabot pud sa iyahang huna-huna nga moduaw og Pisonet, apan nakahinumdom siya nga mobaktas pa siya sa pikas purok unya basin madakpan pa siya sa tanod. 

Taud-taod, migawas sa banyo si Gemma. Nagtiniil siya padulong sa pultahan ug paspas nga gisul-ob ang sanilas sa gawas aron manghalay. Wala na niya panumbalinga iyahang basa kaayo nga sanina ug gasingot nga dagway kay, lantaw niya, wala na man pud iyahang mga kumare. Sa wala pa siya kasab-it sa alambre nga halayan, milingi siyas bintana ug nanawag sa iyahang anak. 

“Doy, humana ka ana imohang modyul? Wala pa biya nauli tong sa niagi nga semana ha?” 

Wala dayon katubag si Dodoy nga gayaka ra ug gawiris-wiris. Ubay-ubay pud iyahang mga blangko kay, lagi, way alamag. Nitando nalang siya ug gihipos ang mga papel sa iyahang kiliran. Bahala na ni, pangagho niya. Mitindog si Dodoy ug nanghuy-ab, nanginat sa iyang sapsing nga lawas. Sa gawas, nakadungog siyag tingog sa rekorida nga nagkakusog, padulong sa ilaha. Nilili siya sa bintana ug gisundan og lantaw ang puti nga sakyanan sa haywi.

“Mga lumulupyo sa Barangay San Jose, magsugod na og palista sa bakuna sa atoang barangay hall. Giawhag ang nag edad og 18 pataas nga magpabakuna aron mapugngan ang pagkuyanap sa Covid-19. Aduna tay Sinovac…” 

Pag-agi sa sakyanan sa ilahang tungod, nidalikyat og sulod sa balay si Gemma kay nakalimot siyag sul-ob sa iyahang pismas. Pastilan, huna-huna niya kon natsambahan siya sa multa nga kinintos. Wala magdugay, nilabay ang tigsibya ug nagpadayon siya og panghalay. 

“Ma, kanus-a ka pa-baksin?” pangutana ni Dodoy nga gatan-aw ra sa iyang inahan sa bintana. 

“Ambot nak, mangutana pa pud ko sa imohang papa. Wala ra ba ta kabalo unsay iturok ana nila sa atoang lawas,” ingon ni Gemma samtang gayabo sa pinug-an sa kanal. Pagsulod, komedya siyang midungag, “Kay basin mahimo tag sumbi!” ug nikatawa silang duha ni Dodoy. 

(To be continued)

Si Niño Jan Pol natawo ug nagdako sa Dakbayan sa Pagadian. Nahimong Fellow for Creative Nonfiction sa ika-27 nga Iligan National Writers Workshop. Nagtukod sa pinakauna nga Pagadian Writers Workshop niaging tuig 2020. Kasamtangang estudyante sa University of Toronto. Mabasa ang iyang ubang sinulatan sa Reading the Regions 2: Philippine Folk and Oral Traditions (usa ka antolohiya sa NCCA) ug sa Dagmay.online.