Unang Ganti, Ika-5 Satur P. Apoyon Tigi sa Mubong Sugilanong Binisaya
Isa ka adlaw bag-o ko nibakwit gikan sa Ante P’s Board and Lodging, ana ko sa kalag sa akong kwarto nga gimingaw ko sa akong katawa. Ang kalag, wa ra nilingi nako samtang gadula sa latch sa purtahan, nitubag, “Gi-testingan na nimo?”
“Naa ba ko’y choice?” ang pangutana sa pangutana namong duha.
Taas iyang buhok, mura ba ug white lady nga bulagaw og buhok. Pula ang lips, pareho ug color sa iyang nails – Pussy Red Nail Polish by Caronia. Ana sa akong mama pang-tiguwang ning colora. Siguro ug masimhutan ang kalag, kani iyang perfume Flora by Gucci Gorgeous Gardenia tingali. Kanang humot sa gwapa nga humot.
“Wala hinuon bitaw kay choice diria,” nilingi na siya ug nilingkod sa akong atubangan.
“Pwede magbahis-bahis ra ka diha?” ingon ko, agitated gamay. Nanimbaw’t akong balahibo sa iyang tutok, masking buutan siya ug nawong. Nitindog ang not-so- white lady ug nisandig sa pader.
“Ayaw lagi ko tutuki ba,” ingon ko niya. Hadlok pud paminawon iyang katawa. Kung dili madala sa afterlife ang kwarta ug materyales, nganong madala sa kalag ang sanina na ilang gisuot sa takna sa ilang kamatayon? Madala pud kaha nila ilang underwear? At least, maoy gina-imply sa mga salida. Pati iyang short-heeled shoes suot niya run. Naay pagka-nude iyang dress na kutob bagtak.
“Patugtog daw,” tutok gihapon siya nako.
“Unsa’y ganahan nimo?” ana ko samtang gaopen sa akong Spotify sa laptop.
“Goodbye, Love,” tubag niya sa wa’y pagduha-duha.
“Dili ba ni ‘Hello, Love’?” familiar kos’ kanta nga way lyrics.
“Pwede pud. Magsugod siya sa ing-ana, magtiwas siya sa ing-ato. Di man gihapon ka makapili ug lain diha. Mao ra man na’y ginapatugtog nila diri.”
Midangoyngoy ang Salut d’amour Op.12 ni Edward Elgar gikan sa akong basag nga speaker. Kung dunggabon man ko, unta sama sa ka-hait sa tingog aning violin ang kutsilyo. Ug dunggabon man ko ug pag-usab human ana ug sa makausa pa hangtod sa mura na ug kinawtan sa damang akong lawas, unta sama sa pag-bundak sa keys sa piano sa Salut d’amour Op.12 iyang rhythm. Unta ing-ani ra ang kamatayon.
“Gimingaw ko ani.” Ingon siya samtang ginasavor ang tugtog.
“Wa’y ing-ani sa impyerno,” ana ko.
“Wala gyud,” tubag niya. Komedya ra man unta to akoa. “Nakaadto na ka?”
“Ingon sila. Sa purgatoryo hinuon, pagsaka nimo sa bungtod, makadungog na ka’g mga koro nga gasampit sa kamaayo ug kabulahan sa Ginoo. Sa langit, naay alternative rock.”
Nitingog ang serena gikan sa park nga naay bag-ong tukod na museum. Alingogngog ni para sa mga naa ra sa balay tibuok adlaw o sa mga wa pa kamata gikan sa ilang siesta. Pero para sa mga trabahante, senyas ni nga makita na nila pag-usab ang nawong sa ilang misis, mister o anak, o iring o iro, o ilang katre ug ang bugas na gahulat lung-agon para sa panihapon sa mga nag-inusara.
“Dili na man ni Tagum. Wa ka kahinumdom?”
“Ha?”
“Kadungog man gud ko sa imong internal monologue.”
“Taymsa. Asa gani ta?”
“Naa ko’y joke.”
“Unya na. Mupalit sa ko’g kinilaw… o barbecue.”
“Sige. Pero hinumdumi… wala kas’ Tagum ha?”
Nigawas ko sa dirty white na gate sa Ante P’s Board and Lodging gikan sa akong
kwarto nga sama sa bartolina ang kahuot, pasabot guot gihapon para sa usa ka tao. Igo ra ang isa ka double deck, 4 layers nga Orocan, ug gamay nga electric fan. Wa’y air freshener ug wa’y jalousie, wa’y TV. Akong pitsel, rice cooker, heater, plantsa, ug mga papel sa iskwelahan maoy okupante sa taas na katre. Sa lobby naay mga batan-on nakiglukos sa ilang mga uyab sama sa reef knot. Ang panganod mura ug kamatayon ni Jorge Luis Borges. Mao tingali ni iyang pasabot. Sa ubang mga adlaw mura siya ug La Vie en Rose ni Edith Piaf.
Nipadayon ko ug lakaw padulong sa sari-sari store sa kanto. Nisitsit ang tiguwang nga galantaw sa kawanangan. Limpyo ang siyudad sa Tagum (dili na lagi ni Tagum),
banha panagsa ang mga tricycle o tricyboat nga green. Ang agianan pasulod sa akong boarding house nga mura ug mansyon kay atubangan ra sa St. Mary’s College (dili ni Tagum). Sa suok nga mga tindahan atbang sa kapilya adunay mga estudyante nga gapanigarilyo. Naa na man siguro ni sila sa husto nga edad. Naa na ma’y senior high school karon.
Ang kinilaw sa carenderia usa nalang ka-takos kadaghana (o kagamya). Tag- baynte singko daw. Naluto na ang isda sa suka nga tuba. Tag-banyte singko. Sige. Tagpila na kaha ang kilo sa bariles karon? (wala na man kas’ kalibutan) Wala ko papalita sa tindera kay wala na daw koy freedom of choice. Gipauli ko niya. Sa akong pagbaktas pabalik sa boarding house, nadunggan nako ang kampana sa kapilya (huna-huna ra nimo na). Nagkakusog ang tingog niini samtang paduol ko sa gamayng’ balay sa Ginoo. Akong dunggan maoy kampana na ginapuspusan sa sakristan. Sirado ang kapilya sa akong pag-agi. Ang sinindihang sigarilyo sa mga estudyante ra ang suga sa dalan. Ang rebulto nga nagdupa sa krus sulod sa kapilya milingi sa katawhan. Nangayo ko ug pasaylo sa pagpanamas-tamas sa iya kaniadto ug karon. Gibuhi ra siya aron patyon. Nihilom.
Sa tumoy sa kanto, naa gihapon ang tiguwang ilalom sa poste, ga-sitsit sa kawanangan. Wala na ang mga batan-on sa lobby. Nanihapon na siguro. (Di na man mukaon ang kalag). Sulod sa akong kwarto, naa ang kalag sa baye nga lumboy ang lipstick. Naa pud ang kalag sa bata nga wa’y undang nga ginabunggo iyang ulo sa pader. Sa buhi pa siya, sa sako sa bugas niya ginabunggo iyang ulo hangtod sa malipong siya ug makatulog. Wala nay tulog sa iya karon. Naka-school uniform pa siya ug naka- hairband.
“Kinsa man ni?” pangutana nako sa babaye. “Kahinumdom pa ka?”
“Sa unsa gud?”
“Aning bataa?”
“Oo. Grade 4 ni siyas’ elementary.”
“Unya?”
“Usa ka adlaw, kaning bataa niuli sa ilang balay sa udto ighuman ug klase nila sa buntag. Siya ra usa sa ilang balay. Iyang mama tua sa downtown kay nagbayad ug kuryente ug tubig. Iyang papa naas’ trabahuan.”
“Dayon?”
“Paminaw ra. Dayon… nanghugas siya ug plato… mga hugason sa iyang mga kinan-an atong udtuha. Nahibulong siya unsay naa sa ilawom sa lababo. Iyang gibuksan ug nakakita sa Baygon na pang-refill sa spray. Nagtimpla siya ug gatas ug gisagulan atong liquid sa Baygon. Mitulo iyang luha naghunahuna sa iyang mga mabilin sa kalibutan – iyang mga dulaan, iyang mga medal unta – except sa iyang mga bullies sa eskwelahan. Iyang gisimhot ang baso sa gatas na gi-spike-an ug Baygon. Baho man. Alangan. Gilad-ok niya diretso.”
“Unya ngano daw?”
“Taymsa, nganong naa siya diri?”
“Wa ko kahinumdom na. Ikaw tingali mas makahinumdom ka ngano to.”
“Hinumdumon nako. Ngano man diay? Taymsa ra gud. Taymsa. Natabang pa man-”
“Natabang pa ka. Pero ang gamayng’ bahin sa imong kalag naadto diri, atong taknaa.”
“Wait. Wala ko kasabot.”
“Taga-diri na na siya. Pero dili nako ma-dala-dala sa bungtod kay di man maistorya, dili pareho nimo ba. Di man siya kasabot. Sige ra ug kundinar. Mao ra na iyang nahibaw-an.”
“Unsay bungtod gani?”
“Piyong na.” Sugo sa babaye.
Wala ko bati-a ug katulgon ato, pero nakuyapan ko pagsulti niya. Dayon nitugtog ang Salut d’amour, Op. 12. Ha-it. Ang palibot napuno ug kahaw-ang nga itom pa sa alketran. Ha-it ang gisi sa tingog sa violin sa kahaw-ang. Sakit ang mga piyesa paminawon… lantawon. Pero lami. Hilom nga saba. Gaan nga bug-at. Hapdos akong-
“Mata na ba!”
Nakamata ko sa pagpukaw sa dalagang gamay. Naka-P.E. uniform kini ug naka- hairband sama sa bata ganina na wala na sa kwarto karon.
“Bangon na,” ingon ang babaye nga lumboy ang lipstick. Nag-atubang siya sa samin, ug masking di maaninag iyang nawong (masking siya di makakita sa iyang nawong sa samin), nabati nako iyang paglantaw. Ang dalagang gamay nagsige ug bira sa akong kamot.
“Unsa man?” wala ko kasabot kung saputon ko una o mangutana sa ngano siya.
“Tabangi ko ug tago bi?” nagpaka-looy ang gamay.
“Nalubong na man nako ang diary! Unsa pa may taguan nimo?” gisapot ko pagkahinumdom, ug miaksyon ug dapat niya sa dihang ming-isplikar ang babaye nga nagtan-aw ra namong duha.
“Unya… nalaparuhan na baya na sa iyang mama. Wa ka kahinumdom?”
“Tanga-tanga man, gibilin sa banyo iyang diary. Nabasahan na hinuon.”
“Unya imo na hinuon usban?” pangutana niya. Masking sa akong utok dili ko
makapamalikas, wala ko kasabot. Mitulo akong luha sa kalagot.
“Ngano naa man ko diri? Unsaon man nako ni sila?”
“Kalmahi sa. Gusto ka’g joke?”
“Bullfrog! Nganong gusto gyud ka mag-joke?” nanginit na akong nawong gikan sa agtang hangtod sa suwang.
“Basig lang makatawa na ka.”
“Kahibaw na man kang’ wa nay kalipay diri.”
“Testingan lang gud. Pero sige… ask me anything. Naa kay gusto mahibaw-an?”
Mga eternity pa bag-o ko nahuwasan. Nawala ra pud ang gamay nga dalaga.
“Makahinumdom pa ka sa imong kinabuhi sa kalibutan?” nangutana ko, basig diay maabot siya’g istorya atong traynta pa siya – akong edad karon ug sa kahangturan.
“Tong nag-traynta ko?” tubag niya. “Kadali lang diay. I-check sa nako ang policies kung pwede ba nako ni i-share.”
Kung kahibalo na ang Ginoo sa tanang manghitabo, ug simultaneous iyang perception sa past, present, ug future (sama sa mga Tralfamadorian), ug ang tanan nasulat na sa Basahon sa Kapalaran, kung unsa man akong sunod nga lihok ug mahibaw- an, unsa pa man ang bili ani? Nganong dili man niya iingon?
Nitindog ug niduol ko tungod sa akong samin kung asa dapat gabaw’g akong imahe. Naa na siyay liki sa ubos na dapit. Niisbog ang not-so white lady aron makaagi ko, wala siyay reflection sa samin, dili katingalahan. Kahibaw ko sa iyang ngalan pero mura’g weird man itawag. Lain man pud mutawag ug “ma’am”. Mutahod ra pud ko sa laing pamaagi kay mas magulang man siya nako. Kinsa guy dili gusto tahuron? Milingi ko sa iyang nawong ug dayon sa akoa sa samin – masking di makita among mga nawong.
“Mas ganahan ko magtan-aw sa akong nawong ug naay make-up”, ana ko. Ug way make-up, maklaro ang konstelasyon sa mga hagbay rang nangamatay nga mga bituon sa akong nawong.
“Ako? Unsay nawong nako?” pangutana sa baye.
“Bata ra ka tan-awon para sa imong edad, tan-aw nako. Hamis man ka karon. Naka-make-up tingali ka ‘tong nipanaw ka”, tubag nako, kadiyut ra ko mitutok niya kay manindog gyud akong balahibo. Mipahiyom ra siya nga sagol kaminghoy.
“Pero I’d be attracted to you ug buhi pa ka”, ingon ko.
“But you didn’t like yourself ‘tong buhi pa ka.”
“You look wiser than I did. Kuwang ra gyud kaayo ko para sa kalibutan. May ra pud siguro na wala na ko didto.”
Wala ko kasabot kung nalipay siya o naguol sa akong tubag. Ngano man pud ang kalipay ug kaguol ra atong pasabot nga isig-katumoy sa mga pagbati? Mingisi ra man pud siya, iyang mga mata diha-diha nga kasubo.
“Diay? Gimingaw ra ba ko magtan-aw sa akong nawong. Kanang bantayan ug naay bag-o nga pimples nga kanunay sa suwang o sa kilid sa ilong gyud mugawas,” ana siya.
“Masulob-on ba ko tan-awon? Tan-aw nimo?” padayon niya’g pangutana.
“Karon? Igo ra sab. Di ra man pud ka maot,” tubag nako. Namingaw kadiyut.
“Mahadlok ka mutan-aw nako?”
“Dili man pud,” tubag nako nga samot nahadlok. “But looking at you, I feel this incredible pain and joy at the same time, panagsa. Ayaw lang pud pagpakita nako ug palong na ang suga”.
“Hunahuna ra na nimo. Pareho ra man tang duha nga kalag na. Kabalo ka unsay difference nato?”
“Edad?”, akong pangutana.
“Nakaabot pa ko ug traynta’y uno.”
“Kabalo man ko ana.”
“Diha nga edara nako nabasahan ang mga pulong ni Nietzsche.”
“Taymsa. Atheist man si Nietzsche. So unsa man ka? Demonyo? Ay ingna’g naa
tas’ impyerno?”, na-ratol ko gamay.
“Dili uy. Pero gikan na ka didto – sa imong Dostoevskyan hell.”
“Okay, so how come naa ka diri ug wala ka sa impyerno kung nitoo ka sa atheist?”
“Kabalo ka anang nitpicking?”
Nakasabot ra ko dayon sa iyang gusto ipasabot.
“Mao to… sukad traynta’y uno, sige ra ko’g hunghong sa akong kaugalingon ug amor fati inig bation ko ug kalagot o kaulaw sa akong mga binuhatan.”
***
“Kordero sa Diyos nga nagawag– So, mao to… Asa ka? Naa pa ka diha? – kaloy-i kami,” nangapa ang dalaga sa aso nga baga pas’ aso sa tambutso samtang gakanta. Ang tingog sa kalag sa mga minatay ug ang aso ga-lukos ug ginalukop ang tibuok nga dapit sa purgatoryo.
“Naa ra ko diri – sa kalibutan, hatagi kami sa kalinaw – unya nangutana ka atong bayhana ngano ka namatay?” tubag sa isa ka kalag nga taod-taod na pud naminaw sa istorya sa isa.
“Kordero sa Diyos nga– kataw-anan. Mao bitawng’ natanggong ko sa tiilan aning bungtura. Diha na ko nanawag ug Ginoo samtang ginaluba na ko’g ice pick atong kawatana. Pistachio gyud oy! Bullfrog! Bullfrog! Unsa’y bullfrog?” nangunot ang agtang sa dalaga.
“kaliiiinawww– dili ta makapamalikas diri.”
“Oh, my guard! Shirt!- nga nagawagtang.”
“Sa mga sala– blasphemy na pud na.”
“Unya, ikaw?- kaloy-i kami. Kordero sa”
“Diyos nga– Ngano man?
“mga sala sa ka– Kahibaw na ka ngano naa ka diri?”
“hatagi kami sa– Natanggong pud kos’ tiilan sa bungtod, sa akong kwarto sa Obrero – sa Ante P’s Board and Lodging. Giduaw pud kos akong mga kalag– kordero sa Diyos nga”
“Nagawagtang sa mga– Diay ba? Ngano daw sila nangamatay?”
Nahilom ang duha sa dihang naay niwakli sa aso sa ilang atubangan. Luyo sa mga pako niini ang kahayag sa adlaw nga sukad sa ilang kamatayon diri nga dapit, karon pa nalantawan. Ang anghel mitamak sa yuta ug ming-isplikar sa dalaga.
“Ali na, Y. Ako imong sundo.” Nahibulong ang dalaga, pero dili tungod sa presensya sa anghel. Dili na kahadlok ang iyang mabati inig makakita sa pahiyom sa kalag nga kauban niya sa tiilan sa bungtod. Nahibulong pud ang isa ka kalag samtang gatutok sa anghel ug dayon sa dalaga nga tapad niya.
“Anghel ang imong variant gikan sa laing uniberso? Shirt!” pangutana niya sa sunduonon, pero wala ni nanumbaling.
“Asa ta padulong?”
“Didto sa taas.”
“Wala pa man ko nahuman ug purga diri.” Iyang pangutana sa anghel.
“Ani na siya… Nakadawat ko ug update gikan sa kalibutan. Dayon gitransfer ang information didto sa kinatas-an, sa Garden. Unya gi-issuehan ko nila ug permit nga sunduon ka gikan diri.”
“Ha?” mao ray matubag sa dalaga.
“Pabor-pabor na?” nangutana ang isa ka kalag sa anghel.
“Ani man gud na… sa kalibutan, naay mga nag-ampo na mahilangit siya, kani si Y. Dayon… karong buntaga, naabot ug kota tungod sa pag-ampo aning silingan niya nga iyang gitabangan sa una,” pagpasabot sa anghel.
“Kinsa didto na silingan?”
“Kato ganing lalaki nga nakuyapan sa kalsada atubangan sa inyong tindahan. Sayo to sa buntag. Mao pay pag-open ninyo.”
“Ah. Transgender to siya. She identifies as a woman.”
“Ug imong iring.”
“Ha? Ngano akong iring?”
“Gi-ampoan ka sa imong iring.”
Mikapyot ang dalaga sa anghel, bilin ang isa ka kalag nga nagpadayon ug kanta sa Agnus Dei. Walay nisundo niya. Atheist ang iyang iro sa kalibutan.
Samtang galupad ang duha padulong sa taas, madunggan ang tingog sa koro ug ang pamilyar nga tono.
“Radiohead man ni.”
“Ingon bitaw ko sa imo. Pero epic version na siya so way lyrics ug dili katong explicit version.,” tubag sa anghel.
“Hahahaha! Yahw-”
***
Izza is a teacher, a student, a Davaoeña, and an existentialist. She likes literature because she likes life (and the concept of death).