Alas singko i-medya sa kilumkilom sa bukid sa Barangay Sirib, milanog sa tibuok dapit ang tingog sa langgam-pari gikan sa mga punoan sa Nangka ug ang mga manok nag tilaok ug nanugpa na pud sa punuan sa mga tambis. Si Dayang, usa ka dose-anyos nga babae, miadto sa umahan aron pangitaon ang iyang manghud nga babae nga ginganlag Naw, siyete anyos. Si Naw kada adlaw gayud magadula sa uma og patintero paghuman sa iyang klase kauban sa iyang mga amigo ug muuli ra pud kini kung apason sa iyang maguwang. Padulong na si Dayang sa maong dapit ug nasinati niya ang mga halakhak sa mga bata nga nagdula sa umahan.
“Naw! Uli na sa balay! Nag hulat na sa imoha si lola!” Abtik nga nihawa si Naw sa iyang mga kadula, gikuha ang bag nga gibiyaan niya sa abog nga yuta, ug mipadulong sa iyang ate. Ang maong bag nga hinimo sa iyang inahan ilabihan og detalye: napuno og beads ug lagsik ang mga kolor. Samtang nagpauli sila, nikanta si Dayang sa uso nga kanta nga Ingles na napaminaw niya sa internet.
“Lahi ra gyud ang panahon karon. Ang tribo naa na gyuy mga Facebook account. Maayu kaayu ang epekto niini sa atong lugar sama sa paspas nga komunikasyon nga dili na kita mubaktas pa ug pila ka kilometro aron lang na makamensahi ka ama. Dali rapud ta makapangayug hinabang sa gobyerno.” sampit ni Dayang sa iyang manghud na naglakaw na wala sa panimuot. Apan si Dayang nagpadayun gihapon ug storya, “Daghang tinubdan sa libro gikan sa internet para sa tulun-an sa mga bata. Ganiha sa klase, nay gipa download si ma’am nga PDF para basahon nato sa lecture. Pero sambit ni lola Nita, tungod pud sa internet, nalingaw na ang mga kabatan-unan kun unsay mga trending nga sayaw ug kanta nga gawas na sa pinulongan sa atong tribo. Maong ganihang buntag, gitudloan ko ni ante sa kanta ug sayaw sa tribo.”
Ang mag-igsoon parehong sakop sa tribong Bagobo sa barangay Sirib apan ilang lola wa pa gayud kapaminaw nga sila nikanta sa pamulong sa ilang tribo. Ang ilang inahan mipanaw na ug ang amahan nila nagtrabaho sa syudad sa Dabaw. Pirme kini mag Facebook isip komunikasyon nila. Ang ilang kauban sa panimalay mao ang ilang lola nga giila sa ilahang tribo nga Talanaw’wo o maghahabol. Sa iyang katinguwangon nga nag-edad ug otsenta-anyos, maglisod na siya’g lakaw ug dili na siya makaklaro, apan ang iyang kamot, dili gyud makalimot sa paghabol o pagtahi sa ilang mga sanina ug bag. Pag-abot sa kubo nga hinimo sa iyahang amahan gamit ang kawayan, daling miadto si Dayang sa pugon kay wala na nisiga ang kalayo sa iyang nilung-ag nga saging. Si Naw nidiretso sa kwarto ug nilingkod sa kilid sa katre kung asa nagpahulay iyang lola Nita, ug kini nisundog sa kanta ni Dayang ganihang pagbaktas nila. Pagkakita ni lola Nita sa hugaw na bag, dali kini niyang gipaphaan aron mawala ang abog.
Si Lola Nita nitan-aw sa iyang apo samtang iyang mata naay mga kasubo. Nisampit kini, “Nakahinumdom ko sa imong inahan atong syete anyos pa sya, pirmi nako siyang suguon na magtahi og nawwo inig human skwela, unya kung dili sya magtahi bunalan nako iyang kamot og lepes.”
Nahunong sa pagkanta si Naw ug nangutana siya sa iyang lola, “Unsay lepes la?”
Tubag ni lola Nita, “Mao kini ang himan nga ginagamit sa paghabol.”
Dayun mitindog kini nga nagbakho ug naglisod og lakaw, ug niadto sa iyang gamay nga baul aron ipakita ang lepes. Mipadayon kini ug storya, “Ang lepes na panag-iya sa imong ina. Gikan pa ni sa akong inahan na gipamana sa akoa, ug akong giregalo sa imong ina kadtong syete anyos na siya. Kani gyud akong ginagamit sa paghabol sa inyong sinina ug bag aron pirmente ninyu sya mabati. Akong mabati ang iyang kamot na naghabol ug mahinumdoman nako pirme ang iyahang pagka-maayu motahi”.
Gigunitan ni lola nita ang lepes pag-ayo, sama sa pag-amping sa butang na mabuak o sa bata nga bag-o gilalang. Gihipos niya kini’g balik sulod sa gamay niyang baul.
Nihubas na ang nilung-ag na saging ug gibutang kini ni Dayang sa ilang lamesa. Naghimo kini ug sawsawan na ginamos nga gipuga-an og lemonsito. “Anhi namo diria Naw, manihapon nata”. Daling milingkod si Naw sa lamesa.
Si lola Nita gialalayan ni Dayang padulong sa lamesa ug lingkuranan. Sa pagkuha ni lola Nita og saging, wa sya masayod nga kini init pa kaayu. Siya napaso ug kalit gikuha iyang gakurog na kamot. Nakulbaan si Dayang maong nakasyagit siya, “Ayaw na paghabol la!” ingon pa ni Dayang, “mao na ang katungdanan ngano magsige’g kurog imong kamot. Mas maayo nga magpahulay na ka sa imong pag tahi. Mao na ang gapakapoy sa imoha kada adlaw.”
Nihawa si Dayang sa lamesa ug miadto padulong sa baul nga gibutngan sa lepes ug miingon, “Ako na kining hiposon la aron di naka maghago sa paghabol kada-adlaw.”
Pagkakita ni Lola Nita nga gikuha ang iyang lepes, kalit kining mitindog ug naglakaw padulong sa iyang apo. Iyahang gipakita kang Dayang iyang nagkurog na kamot ug siya miingon, “Tan-awa ang akong mga kamot, bisan kon ang akong mga kamot nangurog, hilabihan ka payat ug luya na kaayo alang sa paghabol, ang akong dughan dili gayud matigulang, kay gihigugma ko ang akong pagpanahi, ang akong inahan ug inyung inahan—-ang dapit diin ako nahisakop.” Mitibi kini sa kasakit. Wala na gyud napungngan ni Lola Nita ang daklit na takoban na iyang gina antos kada-adlaw.
“Gibati ba nimo ako? Nakakita ka ba nako? Tan-aw sa akong mga mata, unsay imong nakita? Usa ka himatyon nga lawas ug hanap na ang mga mata, apan tan-awa kini, ako ang bata niining dapita, ang iyang anak ug ang iyang inahan. Ako iya niya ug sa kataposan mobalik ako kaniya— ug gikan sa akong kabatan-onan ako nabuhi ug miginhawa alang kaniya. Karon nga hapit na matapos ang akong gutling, modangop ko kaniya, apan mapasalamaton pa ba ang akong inahan ug anak kung ang iyang lawas dili magsul-ob sa mga kolor ug panapton nga nagpaila kaniya? O ang madasigon ug makuti nga mga sumbanan nga nagpaila sa iyang panit, sa iyang timaan ug sa iyang nawong?”
Ang tingog ni Lola Nita nagkurog kay ang iyang dughan nangngutngot sa kasakit, apan dili niya masinati nga ang iyang nawong napuno na sa iyahang mga luha. Wala kasabot si Dayang ug Naw sa ilang lola Nita, apan sila nagsugod nasad ug hilak pagkakita nila sa ilang lola nga nitibi sama sa usa ka syete anyos. Mipadayon kini sa pagstorya samtang sigeg tulo iyang mga luha,“Dili ba siya maguol sa akong pagbiya nga walay kabilin sa pagmintinar sa iyang kasagrado? Imo bang gision ang iyang sapot ug biyaan siya nga hubo taliwala sa adlaw ug sa katugnaw nga kagabhion? Mahimong mamatay siya sa katugnaw kung mohunong ka sa paghabol sa iyang mga sinina. Siya masakiton usab, tungod kay daghang langyaw nga mga tiil ang nagtungtong kaniya, naghugaw sa iyang kasagrado ug kaputli sa dunot nga mga tiil nga dili igo nga pagtahod sa iyang yuta na panit. Ang baba sa iyang mga anak napuno sa lain nga mga pamulong nga nakapakurog kaniya sa kahadlok. Siya nagahilak nga walay katapusan panahon sa kagabhion, Kinsa ang mopahid sa iyang mga luha? Kinsa ang mokanta sa iyang pamulong kung ang iyang mga anak dili makasulti sa iyang pinulongan?”
Si Lola Nita naglisod na og ginhawa ug siya niluko sama sa usa ka bata nga nahadlok. Daling miduol si Naw sa iyang lola ug gigakus niya kini. Wala gayud kasabot si Dayang sa mga panghitabo, ang iyaha nalang pirme madunggan kay ang pagsulti ni lola Nita ug “ina,” ug “anak,” ug nahinumduman ni Dayang ang iyang gibati kadtong adlaw nga nahibaw-an niya ang pagpanaw sa iyang inahan. Siya pud miluko ug nihilak sa kasakit kaniadto, kay wala na ang inahan nga nagbuhi sa iya, ang inahan na nag-amping sa iyaha panahon nga wa pa siya masayod sa mga butang sa kalibutan. Tingog na lamang sa pagkanta sa iyang inahan ang nakapahilom sa maong tibi ni Dayang. Kanta nga gamit ang pinulongan sa ilang tribo; ang kanta sa iyang inahan aron siya makatulog ug maundang ang iyang kahadlok.
Hinay nga gibalik ni Dayang ang baul nga naay lepes. Diha pa niya nahuna-hunaan nga ang lepes maoy nagpahinumdum sa inahan ug anak sa iyang Lola Nita na dugay na nibiya sa kalibutan. Gidawat ni Lola Nita ang baul sama sa usa ka sanggol nga bag-o ra nahimugso. Gigakus niya kini og taman, ug gikantahan niya kini sa awit kaniadto sa iyang inahan aron muundang ang tibi sa iyang anak.
Nihunong kini sa pagkanta ug nihunghong sa maong baul. Nadunggan ni Naw ang hunghung sa iyang Lola Nita nga gigakus ang baul sa iyang tyan, “Dili nako pasagdan nga mawala sa panumduman ang akong inahan. Dili nako tugutan nga makalimtan ang akong anak. Siya kinahanglan nga mabuhi sa sulod sa ilang huna-huna ug kasing-kasing, sa madasigon nga sinina, pinaagi sa mga awit ug sayaw, pagginhawa, paglungtad, ug sa kahangturan gimahal siya sa iyang mga anak.”
***
Aimee Rose Larida is a graduate of Bachelor of Arts in Literature and currently studying Master of Arts in Literature at the University of Southeastern Philippines. This story is inspired by Apo Rita Agon of the Bagobo-Klata Tribe.