On Facing the Guernica

Poetry by | March 7, 2022

On facing the Guernica in a dream,
It stops talking. Just like how speech
Happens in the Sandman’s realm,
There is a wordless arrival
To an agreement or deterioration.
For a century the picture is saying
A lot of things. Its choreographed
Exertion of brutality, horror, plight—
Suggests more of Pablo’s disgust
Than apathy. The Guernica is finally
Mute. Stumbling into disillusion,
As the picture tires of its constant
Reminder. To whom? To what gain
Do we seek? The gored bull, women
In hysteria, must see through their
Purpose. Light the bonfire with
This canvas; a good fuel to burn
The world. Pablo, with all his fluency
With lines, stutters the clear language
Of horror. It is not easy to be speaking
All the time of serious things
In fragmented and abstracted form.
We deserve our quiet now. Go on,
Say the things your heart desires.
***
Alter is 42 years old and lives with his mother. He teaches English and literature at La Salle University in Ozamis City. He is trying to finish his MA in Creative Writing at Silliman University. He plays tennis and ponders on writing a book of poetry about the game and the people who play it. He was a fellow for poetry in the 28th Iligan National Writers Workshop.

Claveria

Poetry by | March 7, 2022

Abenida ng batchoy, beerhouse at balbakwa,
Ng alpombra, pasaporteng retrato, at platong Intsik.
Malaon nang pinangalanang C. M. Recto
(Bilang pagkilala sa ating dakilang senador)
Ngunit apelyido pa rin nitong Kastilang gobernador-heneral
Ang nasa signboard ng mga sasakyang
Pumapasada tungong San Pedro at Bankerohan,
Siyang araw-araw na isinisigaw
Ng pumaparang pasahero
At ng baritonong barker sa estasyon.

Claveria. Nakikita ko si Don Claro
Doon sa Olimpo ng mga namayapang bayani,
Nabibilaukan kapag naririnig na inuusal
Ang di-niya-pangalan, habang kumakamada
Ng banggit ang mga rakstar na sina Pepe’t Ka Andres.
Natitigilan sa gitna ng debate sa mga ulap
Kapag doon sa Kamaynilaan,
May mga nostalhikong sinasambit pa rin
Ang nilumang Calle Azcarraga.
Mag-isang umiinom sa ubasan sa dulo ng kabilang-buhay
Habang sa kabilang mesa,
Nalalasing sa mga kuwento ng lumipas
Sina Claveria, Corcuera, Polavieja.

***
Si Ronald Araña Atilano ay isinilang sa Metro Manila at lumaki sa Dasmariñas, Cavite. Nanirahan siya sa Davao City noong mga taong 1997-2001. Naging kasapi siya ng Linangan sa Imahen, Retorika at Anyo (LIRA) at dumalo sa UP National Writers’ Workshop sa Baguio noong 2004 at sa Ateneo Writers’ Workshop sa Quezon City noong 2006. Kasalukuyan siyang naninirahan sa Newcastle, Australia.

Lampin

Poetry by | March 5, 2022

Mialisbo ang baho sa labhunon
Sud sa karton nga gidan-ukan
Sa ubang sanina
Halapad kini, puti nga dunay puwa
Og mikaging na sa kadugayng han-ok
Imu dayun kining gihumol sa tubig

Sa katin-aw sa tubig, didto
Mingsalamin kanimo ang konsensiya
Misagpa kanimo ang bugnawng hangin
Nangurog og nanimbawt imong balahibo

Sa matag kusò, dunay pagbasol
Sa matag waswas, dunay paghinulsol
Gihayhay nimo ang tanang pagmahay
Naghinaot mauga kini sa panahon
Apan nagpabilin sa gihapon ang mantsa
Sa puti nga lampin nga
Gigamit pangputos sa batang
Naahat sa pag-utong tungod sa
Ahat nimo nga pagpangidaron

Niawas na ang tubig sa planggana
Way ondang sa pag-agas ang gripo.

Luis Bahay Jr. is a graduate of Bachelor degree in Elementary Education at Mindanao State University – General Santos City. He is currently seeving as a Sangguniang Kabataan Kagawad in his Barangay in Tampakan, South Cotabato.

Panamin usa, day!

Poetry by | March 5, 2022

Daghag klase-klase nga samin,
Adunay kuwadrado, adunay lingin.
Adunay dagko, adunay gagmay,
Apan mao ra man gihapon imong dagway.

Og mulakaw ka,
di gyud nimo kalimtan,
Atubangon ang samin,
kutob sa unsay mamatikdan.

Pila man diay ka oras
ang pagpamulbos?
Gikalimtan nimo ang sud-an
maong napan-os.

Ang pagpanudlay
usa ka oras sad tag inihapay.
Ang ulan ni bunok na day,
Wa gyud nahipos ang hinalay.

Usa ka manghinaway,
Panamin usa day.
Nag una-una kag panghimantay
Apan imong ngipon utro
wa nag pantay.

Ayaw paabota day
nga ikaw magmahay.
Ang pang panlibak,
Di gayud angay ikalipay.

Ug pwede, kana,
atubanga ang samin kanunay.
Ayaw lang gyud kalimte,
imong basa-basa
nga hinalay.

Krisha currently resides in Manikling, San Isidro, Davao Oriental for almost 10 years now, but was originally born at Davao City. Krisha is a first year student taking the course of Bachelor of Elementary Education in Davao Oriental State University-San Isidro Extension Campus.

When Nothingness Wrote for Me

Fiction by | March 5, 2022

It has been months since I was able to write again. I was subdued by vices and distracted by temporary earthly attachments. For a while, I wasn’t me. Each time I try to re-establish my good habits my phone would talk to me, “Open me for a bit”. Then the next thing I knew it was 5:38 in the morning and I haven’t caught drowsiness yet. Whenever I have something in mind and promise myself to write about it later, I often forget about it after a succession of “laters” that would eventually turn into tomorrow and lead to next month. The next thing I knew was my rank in Mobile Legends has become Mythic IV but my writing skills have dropped to Warrior I.

One night, I forced myself to write and open my laptop. I was thinking of what I was supposed to write, then after a couple of minutes I’ve come up with a decision of writing a poem, and so I did. As far as I could remember, I wrote about plants that night which metaphors my friends. In midst of it, I was meddled by a missing word that I felt I should’ve known but I couldn’t. It hindered the way I think, and I thought to myself that I have to relax – and one way of doing is browsing YouTube, and so I did. I scrolled and scrolled for interesting videos until I stumbled onto a documentary about Hannibal Barca’s greatness as a man who single-handedly conquered Rome. The channel was “HistoryMarshe”, and I’d tell you, it’s worth the watch. They’ve presented an animation of how Hannibal Barca planned his attacks and eventually outwitting the Romans on their own soil. And the coolest thing? The documentary was divided into twelve parts. I was hooked up. The next thing I knew was that I forgot the file name of the poem that I was writing and where I’ve saved it.

The next day, I overslept and wasn’t able to attend to my tutor. At 6 PM, I went to the bathroom. It wasn’t that usual bath. The moment I closed the door, I was alone. Free from the intervening distractions and woo of my phone. I undressed, pushed the shower lever, and stood at the raining warm evening water. I stood without moving nor blinked. I was staring with delimited vision, shrouded by the water that passes through my very eyes. Several minutes later, I shut the shower and stood still. I listened to the sound of the draining water for quite a while.

At that moment, I thought to myself that I should’ve realized something but nothing was kicking in. I just felt – nothing. I reached for the towel and enveloped it in my lower body and went to the sink where I brushed my teeth.

When I came back into my room, I had nothing in mind and nearly grabbed my phone again, but luckily, I was able to stop myself. I opened my laptop instead and listened to some of my favorite playlists. There was still nothing kicking in, I felt no motivation nor interest in doing something except checking my phone, which I have successfully deprived myself of for hours. I opened Word instead and tried to write about anything. But it was futile, I couldn’t write about anything and always end up erasing what I have written. I gazed at the blank page for several seconds, and later I realized that it was like me – empty.

Maybe I have nothing to write about, but I badly wanted to write. Or maybe due to the days that I haven’t been writing, I subconsciously lost my eagerness and my mind just wouldn’t allow me to regain it. I scratched my drying hair and crouched at my desk. I closed my eyes and resigned to nothingness.

When I woke up, I was still at the same desk and the same room, but my laptop was closed. I opened it, it was still in the same Word but wasn’t empty. I looked around the room, tracing for evidence of who could’ve written on my laptop. I even went outside asking my sister if she went inside my room but she denied it, they didn’t even know that I have risen from my bed since last night.

I went back into my room, marveled at what has happened. I tied the curtain on my windowsill and stared at the melancholic stars, silently burning and watching me from below. They might know the truth behind this mystery or witness how this piece was written. The next thing I knew, was to think for a title in this piece that mysteriously appeared.

I pondered for quite a while and mumbled to myself “When nothingness wrote for me.”

Michael Jig L. Salvador is the eldest son in his family and has been writing for 2 years. He is currently taking up Bachelor of Arts in English Language in Ramon Magsaysay Memorial Colleges. He was also a ‘zinester’ in the 2019 Zinefest held in Tacurong, at Primart, wherein his poem The Ocean Made her Salty was featured in their zine Neflibata. He started reading novels, poems, and short stories at the latter part of his adolescence, and took literature seriously with the aid and guidance of his former creative writing teacher, Sir Adonis Z. Hornoz.

The Christmas Spirit

Fiction by | March 5, 2022

The rain was relentless with force almost denting the corrugated rooftops. Mud caked the city veins. It’s a tough monsoon season, he thought. Or whatever a kid’s approximation of what monsoon meant. He just knew that the rain almost never stops these days.

He sat in an alleyway; knees tucked close to his chest for warmth. This path was a shortcut between a mall chain and a well-known road. Usually, he would see countless feet shuffling. Some of them may even take pity and toss him a coin or two. But not today. His spot was a nook next to a wall with a foot worth of roofing overhang above him. His face was dry, or dry as it could be, and his toes were waterlogged.

Around this time of year, strangers would be wearing bright red hats (or none) and go around giving food. He can tell if the season was right when he can hear the bustling mall echo out a song talking about sleighs, snow, and gifts. He doesn’t know snow; he only knows that the sky gives water.

Mall employees decided to brighten this alley with lights. The tiny little bulbs would alternate between red, blue, orange, and green. They look like stars to him. Turbulent grey covered the sky, so he couldn’t see the real thing.

The food-giving people didn’t come. So, he sat there as his stomach whimpered. He thought of it as a companion, the metallic clang of raindrops it’s musical accompaniment. He passed the time admiring the technicolor performance in front of him.

After a while, the white noise he’s been steeping himself in has ended in a decrescendo. He looked to the skies. The rain was still present with the oppressive dark clouds it’s purveyor. It was soundless, the ripples and clangs it made were gone.

His gaze moved to the right where the alley led to the back of the mall. It was the same as normal, albeit devoid of people. And so, he looked left.

His view would be of a path leading to a road and a bright lamp post, which it still did. But a figure stood there. He mistook it as the pole at first, but his vision lied.

“People walk here. So why am I scared?”, he thought. This reassurance would’ve worked. But the figure stopped right ahead him. He looked at their feet. He always does. Folks don’t take kindly to him if he looks them in the eye.

Do not worry child, I mean no harm.

The boy knew that the figure never spoke out loud. Yet his head heard them still. He then heard a small, subdued giggle.

I will not hurt you. I swear on my own name. Look up, small child.

What greeted him was a tall thin frame of a pale feminine figure. She was clad in a black veil and a flowing gown reaching the muddy ground. In her hand was a long, forked branch she used as a staff. A lantern hung on top of it, unlit.

See, I am not a scary person.

Her voice was confusing to him. It’s almost as if all the voices the boy has heard in his life were speaking at the same time. Or was it his own voice he used inside his head? But as unusual as it was, he never felt scared. Why was he not scared?

“Who are you?”, his voice should’ve been drowned by the downpour.

Who do you think I am?

“Are you one of them food people? Those who wear bright red hats?”

She didn’t respond.

“Are you Santa? Probably not because you have no beard…” , he quipped.

Uhh-

“…The Christmas spirit? I can overhear the mall sometimes singing about them. But I never knew what they really looked like.”

The figure produced a stifled chuckle in the same vein as if one would try to seem more professional in the face of a kid’s inquiry. There was a long pause, almost too long, before she spoke again.

Would you like to come with me?

Her ivory hand appeared before the boy. It looked as if it was a porcelain doll’s yet lithe and elongated, skeletal almost. They stayed there. Time marched on like they were its left-behind passengers. But the figure stood still, unbothered.

“Will there be food?”, the boy looked up after much deliberation.

The shade could not contain her laughter now. She covered her mouth, a semblance of courtesy even if there was no face to look at. His head turned at the response; eyes squinted in confusion.

It’s just…

She sat a few feet next to him. Her movement flowed like smoke; a thin frame reflected by the rising water level in the alley. The puddles below left no trace that she even stepped on them.

Most of the people who meet me do not ask me that.

The ankle-high floodwater didn’t interfere with the Christmas lights’ rhythmic illumination. Yet they remained seated despite what would be fluid now soaking the both of them. The boy didn’t feel cold since the shadowy woman appeared.

“Will it be a good place?”, his voice rose, almost in excitement.

As the storm weathered out the path calmed into a flat mirror, reflecting the Christmas lights all around them. Raindrop ripples grew tired and echoed out. It turns out the evening crept in long before the boy noticed.

I do not know. I can only guide you there.

For once in these past few weeks, he was able to see the stars vividly as if the city lights were not there to snuff them out. Were they always this big? This close?

In one swift motion, the woman stood up and offered her hand again. He felt nothing but comfort, almost a yearning, as his tiny palms reached towards it. It was not freezing cold as he assumed from its appearance. All his concerns washed away as he moved closer to the veiled lady; akin to being with a friend he had always known for a long time.

“How do I look?” The rusty lantern sparked to life as they both walked. In the dim light, he tried to clean off his tattered threadbare clothes. The path they followed was almost carpeted by the night sky. Every step he took never left a single footprint.

That will not matter at all, child. You look just fine.

Currently in the trenches of his studies as a University of Mindanao B.A. Communications Student, Panabo-born Benjamin Caspillo III does his best to write whenever he can spare a bit of himself.

Bulawan

Poetry by | March 5, 2022

Ganito ko lagi sinasariwa ang alahas ni Mamang kapag nasa lungsod siya:
Kumikinang ito nang maringal kapag nakapulupot sa kaniyang leeg tuwing may piging;
Kung may seremonya ng pag-iisandibdib; kung may pagbinyag na makabig;
Kung may kainan sa nagmamagarang restoran; kahit pa aniya’y sa pagsisiping,
Supling niya kung ituring ang hardin ng bulawan sa kinang ng kaniyang tagóng daing.
Ikinalulugod niya kapag naglalandas ang paningin ng mga dayo sa kaniyang tinghas
Habang pumapasok sa kaniyang pag-uulinig ang matarling na bulong ng paghanga.
Nasok ang matitinis na nagsasagutang usapan ang ipinupukol ukol sa kaniyang lawas,
Tinititigan siya nang maigi mula sa hédres niyang anyong bagwis hanggang may ekstraksiyon
Ng kung anong pilit ipasiwalat at ipalabas ng madla na bulawan sa mina ng kaniyang katawan.

Si Adrian Medina Pregonir ay nagsusulat sa wikang Filipino at Hiligaynon mula sa Banga, South Cotabato. Siya ay Fellow sa Davao Writers Workshop, Palihang Rogelio Sicat, TAHAD Hiligaynon CNF Workshop, San Agustin Writers Workshop at Kahirupan Bantugan sa Pagsulat sa Kinaray-a.

Ang Ikawalong Salot

Fiction by | February 10, 2022

Hile-hilerang pwesto ng mga nagtitinda ng pritong apan ang nadadaanan ko tuwing umuuwi ako ng Tacurong City, Sultan Kudarat. Mula sa labasan ng General Santos City hanggang sa bukana ng Polomolok, South Cotabato, mababanaag sa gilid ng daan ang makukulay na payong ng mga tindera. Nakagawian ko nang bumili sa isa sa mga pwesto bago ako tumutuloy sa byahe. Hind ko matandaan ni isang beses na nawalan ng suplay ng pritong apan ang mga tindera kapag napapadaan ako sa lugar. Nagtataka tuloy ako kung may mga alagang balang kaya ang mga nagbebenta na pinaparami nila at inaani na lang kung malaki na para lutuin, gaya ng ginagawa sa tilapia at hito? Kung hindi man, nakakalungkot isipin kung ilang taniman ng mga magsasaka kaya ang naubos bago napunta sa mga balde ng mga tindera ang mga pritong apan?

Sa napanood kong palabas sa National Geographic Channel, ipinaliwanag ng Entomolodyist na si Dr. Amy McKeever na likas umano na mapag-isa ang mga balang. Subalit sa tuwing sasapit ang panahon ng tagtuyo, hindi sinasadyang nagsasama ang mga ito upang manginain sa lupain na may natitirang pananim. Ang biglaang pagsasama ng mga balang sa isang lugar ay nagbubunsod ng pagbabago sa ugali ng mga ito na makisalamuha at tumindi ang gana sa pagkain. Pagdating ng tag-ulan, nagiging hudyat ito ng mabilisang pagpaparami ng mga balang na sumasabay din sa pag-usbong ng mga luntiang pananim. Gamit ang mga pakpak at walang kapagurang katawan, naglalakbay ang mga ito ng milya-milyang layo patungo sa mga lupaing sagana sa makakainan.

Nakikinita ko tuloy ang ugaling ito ng mga apan sa karakter ng mga tao sa kasulukuyan lalo na sa social media. Madalas na ang simple at parehong karanasan ay nag-uugnay sa bawat indibidwal na magsama-sama. Maliban sa mukha at pangalan na nagsisilbing pagkakakilanlan, malaki ang papel na ginagampanan ng danas upang basagin ang likas na pagiging mapag-isa, at di kalauna’y manginain sa mga paksang papausbong na masagana sa emosyon at ideolohiya. Ang kapanahunan ng isyu ay nagiging hudyat ng pagpaparami, pagkalimot sa kung anong nakagisnan kapalit ng bulag na daloy at udyok na bugso ng nakararami. Saan man ang ihip, ang bawat isa sa atin ay nagiging bahagi sa daluyong ng isang malaking kawan.
Noong nabubuhay pa ang ama ni nanay na si Lolo Anoy, palagi niyang naibabahagi ang mga naging karanasan niya tungkol sa mga balang. Hindi man nakatapak ng kolehiyo, halatang gamay na ni lolo ang galaw at sistema ng mga balang na para bang bihasa siya sa pag-aaral ng mga ito. Marahil dala na rin iyon ng maraming taon ng pakikipagbuno niya sa mga mapaminsalang salot tuwing sasalakay ang mga ito sa kanilang lugar noon.

Madalang akong nakakapunta ng Tacurong simula noong nakapag-asawa ako at nagtrabaho sa pampublikong paaralan bilang isang guro. Sa GenSan na lubusang umikot ang mundo ko. Ilang taon na rin ang nagdaan mula noong huli akong nakadalaw sa bayang tinubuan ni nanay. Magdadalawang oras ang byahe mula General Santos papuntang Tacurong. Tuwing bakasyon lamang ako may pagkakataon na bumisita sa mga kamag-anak at kaibigan ko sa bukid ng Griño.

Ramdam ng buo kong katawan ang bugso ng hanging aking nakakasalubong na tila ba itinutulak akong pabalik kung saan ako nanggaling. Sumulyap ako sa supot na aking inipit sa bandang harapan ng aking motorsiklo, sa pag-aalalang baka nilipad ito ng malakas na ihip. Hindi kabilisan ang aking takbo kung kaya naamoy ko ang samyo ng nag-aagaw na ginisang bawang at sili na nakahalo sa pritong balang.

  1. Samu’t saring sakuna ang tumama sa bansa sa simula ng taon. Maliban sa baha, naging laganap din ang pagtama ng dengue sa iba’t ibang mga lalawigan na nagbunsod sa pangulo na magdeklara ng state of calamity. Nakapagtataka kung gaano nakakapaminsala kung nagsasama ang mga maliliit na bagay. Wala ngang malaking nakapupuwing. Ngayon naman, ang pananalanta na ginagawa ng mga libu-libong apan sa mga pananim ng mga magsasaka.

“Tong, itaboy mo na!”, isang malakas na hiyaw mula sa malayo.

Hawak ang mahabang sanga ng ipil-ipil na binali ko mula sa likod ng bahay nina lola, hinampas ko nang hinampas ang damuhan na tila ba isang lasing na nag-aamok. Kaalinsabay ng aking walang direksiyong hagupit ay ang pagsiliparan ng mga balang na nanginginain mula sa talahiban. Nakakabingi ang pagaspas ng mga mumunti ngunit libo-libong mga pakpak. Halos magdilim ang buong paligid. Hawak ang magkabilang dulo ng nakabukang kulambo, nakaabang na ang mga kaibigan kong sina Norman at Taruk sa pagpasok ng mga nais nilang hulihin. Sa isang kisapmata’y halos napuno ang ginamit na panlambat ng dalawa! Mabilis nilang inilapat sa lupa ang bunganga ng kulambo at binuhol ang dalawang dulo nito upang siguruhing wala nang makakatakas.

“May ara na dun ta sud-an”, wika ni Taruk habang ikinukubli ang ngiting sa mga pisngi niyang halatang madalas bilad sa init ng sikat ng araw. Sa tatlo kong matalik na kaibigan, madalas na siya ang hindi ko nakakasundo. Lagi niyang iniisip na parang laro at biro lang ang lahat. Ako naman itong pikon at halos siniseryoso ang lahat ng bagay.

“Manimaho na ka apan ang mga baba ta sini”, sagot ko sa kanya na nakakunot ang noo. Magdadalawang-araw na din na halos panay balang ang inuulam namin sa hapag. Isang araw pa, at baka iisipin na ng mga balang na isa ako sa kanila dahil sa amoy ng aking hininga.

“Ipagisa na naton kay Manang Gamay kay para mabahin ta para panyaga”, nasasabik na sabat ni Norman, na ang tinutukoy ay ang aming tiyahin. Pinsan ko si Norman at siya din ang kinikilalang lider ng aming grupo. Marahil sa kadahilanang siyang ang pinakamatanda sa aming magkakaibigan. Ang tatlo sa amin ay nasa ikaanim na baitang, samantalang siya naman ay nasa unang taon na sa hayskul.

“Diin gali si Natoy haw?”, dugtong pa niya habang ibinabaling ang paningin kaliwa’t kanan na para bang may hinahanap. Magdadalawang araw na rin mula noong huli naming makita si Natoy. Bagama’t siya ang pinakabata, si Natoy ang may pinakamaraming nalalaman sa aming apat pagdating sa mga pasikot-sikot sa bukid. Ito ay sa kadahilanang lumaki siyang katuwang na sa mga gawaing-bukid ang kanyang amang magsasaka.

“Basi nanggarab ka humay. Puli na ta ah kay lapit na panyaga”, yaya ni Taruk. Halatang nabibigatan ito sa pagbitbit ng halos kalahating sako ng balang na nahuli kanina. Inalalayan siya ni Norman sa pagbubuhat sa lalagyan.

Taong 1998 noon. Tuwing bakasyon sa Mayo, bumibisita ang pamilya namin sa Barangay Gansing sa Tacurong upang dalawin ang aming mga kamag-anak at upang doon na din antayin ang muling pagbubukas ng klase. Sa ganitong panahon ko din nakakasama ang aking mga kaibigan.

Apat kami na magkakaibigan. Si Norman ay anak ng nakatatandang kapatid ni nanay na si Manong Eddie. Si Taruk at Natoy naman ay mga anak ng aming karatig-bahay sa parehong pook. Pangingisda sa sapa, pagsakay sa kalabaw, paliligo sa irigasyon, at kung anu-ano pang p’wedeng gawin sa buong maghapon ang madalas na pampalipas namin ng oras. Nagkataon na sa buwan na iyon ay ‘di inasahang sumalakay ang mga kawan ng balang, kung kaya’t naidagdag ang panghuhuli nito sa aming mga pinagkaabalahan.

Papanhik na kami sa balkonahe ng bahay nina Lolo Anoy at Lola Meding nang makasalubong namin si Manang Gamay, ang kanilang bunsong anak. Mababasa sa kanyang mukha na batid niyang siya na naman ang pakikiusapan naming magluluto. Bagama’t mahilig at magaling magluto, halatang nauumay na si manang sa kakaprito ng mga dinadala naming balang sa kanya sa halos sunod-sunod na araw.

Parang may mahika ang sandok na ginagamit ni Manang Gamay sa pagluluto. Naaalala ko pa noon na kahit anong putahe ay kayang-kaya niyang pasarapin. Pabiro naman itong kinontra dati ni Taruk no’ng minsan namin itong mapag-usapan. Kaya nga madalas kaming hindi nagkakasundo. Naglalagay raw ng maraming betsin si Manang Gamay kaya sumasarap ang kanyang mga lutuin. Hindi ako naniwala sapagkat si Taruk mismo ang pinakamalakas kumain at madalas nakakaubos sa mga luto ni manang. Para sa akin, ganoon lang talaga siguro ang lasa kapag nagluluto ka na may halong pagmamahal.

Isa-isang nilinis ni Manang Gamay ang mga balang na kan’yang lulutuin. Tinanggal niya ang mga pakpak at inalis ang laman-loob. Hinugasan niya ang mga ito sa tubig ng dalawang beses. Sunod niyang inihanda ang mga gagamiting rekado. Hiniwa niya ang bawang, sibuyas, sili, dahon ng sibuyas at inilabas ang kung anu-ano pang mga pampalasang nakasilid sa mga maliliit na garapon na nakahilera sa kanyang lalagyang kahon sa batalan. Masugid naming pinagmasdan ang bawat galaw ni manang sa entabladong kanyang pinagtatanghalan. Nakikita ko si nanay sa kanya.

Dahan-dahang inilapag ni manang ang malaking kawali sa nag-aapoy na kalan. Winisikan niya ng tubig ang mantika sa loob ng kawali, at nang kumulo ito ay maingat niyang inihulog ang mga pampalasang sahog. Sunod niyang inihalo ang mga nalinisang balang kasabay ng pagtilamsik ng kumukulong mantika. Binalot ng nakagugutom na amoy ang buong kusina. Nang maging mamula-mula na ang pinipritong balang ay sinandok ni manang ang mga ito at nilagay sa isang malaking mangkok.Tandang-tanda ko pa ang mga mukha nina Norman at Taruk habang nakatitig sa inihain- Nakanganga. Naglalaway.

Matapos ang tanghalian, napagpasyahan naming tatlo na dalawin si Natoy. Sa niyugang bahagi malapit sa tirahan nina Natoy ay nadaanan namin ang malawak na damuhan kung saan madalas kaming naglalaro. Ang lupang noo’y nababalutan ng luntiang mga damo, ay gutay-gutay na mga halaman na lamang ang makikita. Sa aming bawat hakbang ay siya namang lipad ng mga libu-libong balang na lumilipat ng madadapuan. Naabutan namin si Natoy sa bakuran ng bahay nila, namumulot ng mga tuyong sanga. Bagama’t nasa murang edad, ay bakas sa pangangatawan nito ang pagkahubog sa labis na mga gawaing-bukid.

“Toy, kumusta ka dun?”, halos sabay naming tatlong bati kay Natoy. Mula sa pagkakaupo nito ay bigla itong tumayo at inginuso ang malawak na taniman ng palay sa harap ng mga kabahayan. Sinundan ito ng aming mga tingin. Ang dating taniman na namumutiktik sa gintong butil ay nagmistulang dinaanan ng sigwa. Halos wala nang maiwan sa ekta-ektaryang palayan maliban sa gulagulanit nitong anyo at ang milyon-milyong salot na walang tigil na nilalantakan ang kung ano pang kaunti na lang na natitira sa mga pananim. Napagtanto naming kaya pala hindi nagpapakita si Natoy nang mga nagdaang araw ay dahil naging abala ito sa pagtulong sa kanyang mga magulang at kasamahan nitong mga magsasaka na isalba ang kung ano pang pwedeng makuha. Sinamahan namin siyang mamulot ng mga panggatong. Tahimik lang ang lahat.

Parehong sentimyento ang hatid ng mga nakakatanda sa bahay no’ng hapunang iyon. Lubos na umaasa sa biyaya ng lupa ang lungsod ng Tacurong. Dito nakasalalay ang ikinabubuhay ng marami sa mga naninirahan sa lugar.

“Ginapeste na taton di kay waay gasirimba ang mga tawo”, sambit ni lola habang inaabot kay lolo ang lalagyan ng kanin. Malamang nasabi ito ni lola sapagkat wala ni kahit kapilya o maliit na simbahan man lamang ang nakatayo sa aming lugar. Nasa karatig-barangay pa ang pinakamalapit na simbahan kung sakaling gustong magsimba ng mga tagaroon.

“Ti indi lang man banwa ta ang ginpeste sang apan,”sagot ni Lolo na nakakunot ang noo. Halos lahat ng taniman sa Tacurong ay dinapuan ng peste. Bagama’t walang lupang sinasaka ay nag-aalaga ng kalabaw si lolo na pinapa-rentahan niya kapag panahon ng pag-aararo sa taniman. Maliban dito, nag-aalaga din ng bibe ang aming pamilya na pinapaitlog at ginagawang balut upang ibenta. Madalas na sa taniman na katatapos lang pinag-anihan pinapakain ang mga bibe. Kung walang pag-aning magaganap, walang makakain ang mga bibe. Walang ring itlog.

“I-ampo tan a lang ni ah. May ara mensahe nga gusto ipaabot ang Ginoo. Grasya man ini agud sa iban”, malumanay na sagot ni nanay. Labis akong humahanga kung paano tinitingnan ni nanay ang mga bagay at kung paano niya iyon iniuugnay sa kanyang paniniwala. Madalas niyang paliwanag na may rason ang Diyos kung bakit nangyayari ang lahat. Kung ano man, tanging Diyos lang din ang nakakaalam.

“Namit man gid ang apan, nay”, natutuwa kong dugtong habang iniisip ang tanghalian kanina. Sa likod ng isip ko, marahil paraan lang din iyon ni nanay upang pagaanin ang pakiramdam ng bawat isa.

Malakas ang paniniwala ko na malapit sa puso ng Diyos ang mga ina. Naaalala ko noon ang kwento ni nanay mula sa Bibliya na ginamit ng Diyos ang pagsalakay ng mga balang bilang ikawalong salot upang ibigay ng Paraon ng Ehipto ang kalayaang nararapat para sa mga Israelita. Nabanggit din niya na ang pagsalakay ng mga balang ay isa sa mga senyales ng mga Huling Araw at ng muling pagbabalik ni Panginoong Hesus. Marahil ito ang dahilan kung bakit ang pagdating ng mga balang ay iniuugnay ng karamihan sa pagkapoot ng Diyos o kaya’y tinitingnang isang signos na malapit na ang katapusan ng mundo.

Ang nakapagtataka, nabanggit ni nanay na hindi lubusang masama ang presensiya ng mga balang ayon mismo sa Bibliya. Sa katunayan, nagsisilbi itong pagkain ng mga taga-sunod ni Hesu-Kristo noong unang panahon kapag wala silang makain sa disyerto, gaya nalang ni Juan Bautista. Maging ang Diyos mismo ay nag-utos sa bahagi ng Leviticus na ang lahat na uri ng mga balang ay ibinigay Niya at pinahihintulutang kainin ng sangkatauhan. Sa aking mga nakakikita mula sa mga dokumentaryo, hanggang sa ngayon ay ginagawa ngang pagkain ang mga balang bilang bahagi ng iba’t ibang kultura ng mga tao sa daigdig. Nagsisilbing negosyo o hanapbuhay din ito ng iilan. Naisip ko tuloy, ano ba ang gustong iparating ng Diyos sa nangyaring pagsalakay ng mga salot sa aming lugar? May nais ba Siyang hingiin na kailangan naming palayain? Isa ba itong parusa? Isang malagim na paalala? O isang nakakubling biyaya?

Magdadapithapon na nang ako ay dumating sa bahay nina lola. Hindi ko na napansin ang takbo ng oras sa byahe. Gising akong dinalaw ng mga pangyayari sa nakalipas. Matapos ang maikling kwentuhan at pagbati, nabatid kong marami na ang nagbago sa mga nakalipas na taon. May sari-sariling pamilya na sina Taruk at Norman at parehong naninirahan sa bayan ng Isulan. Si Manang Gamay, na piniling hindi mag-asawa, ang natitirang kasama ni lola sa bahay matapos pumanaw si lolo taon na din ang binilang.

Nang magtakip-silim, may bumati sa akin mula sa labas ng bakuran habang nakaupo ako sa balkonahe. “Tong! Long time no see ah,” tawag ng lalaki. Hindi ko maaninag nang maayos ang kanyang mukha. Tinitigan ko siyang mabuti. Dahan-dahan kong napagtanto na si Natoy pala ang ang tumatawag sa akin.

“Toy! Ikaw gali na?” abot-langit ang aking ngiting tugon sa kanya. Mula sa aking kinauupuan ay napansin ko ang plastik na lalagyang hawak niya, “ano ’yang dala mo?”.

“Tuba, Tong. Ginbaligya ko da sa may tiangge”, nakangisi niyang sagot. “Mapuli anay ko. Mabaliki lang ko dayon. Akon a bahala sa irimnon.” Sa dating bahay pa din nila nakatira si Natoy. Hindi pa ito nakakapag-asawa sapagkat abala itong tinutulungan ang kanyang matandang ama sa pagsasaka.

“Sige, Toy. Tam lang kay may ginbakal ko pampulutan da”, sambit ko na may halong pananabik.

Magdamagan kaming nagkakuwentuhan ni Natoy sa balkonahe. Masaya niyang ibinahagi ang mga bagay tungkol kay Norman, si Taruk, ang masarap na luto ni Manang Gamay, at ang nalalapit na anihan ng palay. Sariwa pa din sa kanya ang masakit na alaalang dala ng pananalanta ng balang noong aming kabataan. Hindi ko matandaang napag-usapan namin ito noon matapos ang mga nangyari. Tahimik lang akong nakinig.

Kwento niya, tunay na nakakapanghina ang dulot ng pangyayari sa kanila na umaasa lamang sa biyayang bigay ng lupa. Higit pa dito, mas lalong nakakapanghina ang hirap na kailangang gawin upang makabangon matapos ang pinsalang dulot ng pagsalakay ng mga salot. Napatitig ako sa mga natirang piraso ng pritong balang sa ibabaw ng pinggan. Unang beses kong naulinigan si Natoy na ganito. Nasanay ako na naririnig lamang siyang nagkukuwento kung paano manghuli ng palaka sa may palayan. Kunsabagay, hindi sapat ang isang buwan lamang bawat taon na pagbisita ko noon sa Tacurong; maikli ang isang buwan upang lubusang maintindihan ang kanilang mga dinanas pagkatapos ng delubyo.

Naikwento niya din ang ginagawa nilang pagtitipon ng mga tuyong dayami sa apat na sulok ng taniman. Nakagawian na itong gawin ng mga magsasaka bilang paghahanda kung sakaling sumalakay ang mga balang. Ang usok na lilikhain nito kapag sinindihan ay magsisilbing panangga upang itaboy ang nagbabadyang pagdapo ng mga salot. Kung sakali mang hindi na maagapan ang pagsalakay, kinakailangan namang sunugin ang buong taniman upang siguruhing hindi makapangitlog ang mga balang na posible pang dumami at makapanira ng marami pang pananim. Hindi man niya direktang sabihin, bakas sa boses niya ang nakatagong dalangin; panalangin na sa kabila ng paghahanda, sana’y hindi kailanman kailangang sindihan ang mga tuyong dayaming pinumpon nila sa taniman.

Tiningnan ko si Natoy habang inaabot ang baso ng tuba alinsabay ng pagbanggit niya sa gagawing pag-aani sa mga susunod na araw. Sa ganitong mga panahon lamang sila nakakabawi sa pagod na iginugugol nila sa bukid. Nagliliwanag ang kanyang mukha tuwing nababanggit niya ito, sa kabila ng pamumula ng kanyang mga pisnging halatang nalalasing na sa inumin.

Magmamadaling-araw na kaming natapos sa dami ng mga kwentong kailangan naming habulin at mga alaalang masarap balik-balikan. Halos tanghali na akong nagising kinabukasan. Kung hindi lang dahil sa mga bulungang narinig ko sa labas ng bahay ay hindi pa ako bumangon. Lumabas ako ng silid. Naabutan ko si Manang Gamay at lola sa balkonahe na parehong nakatingala. Lumapit ako sa kanila na wala pa sa tamang ulirat. Ang mga tao sa kalapit na mga bahay ay nasa labas din at nagkukumpulan. Kinuskos ko ang aking mga mata at tumingala sa direksiyon na kanilang tinitingnan.

“Bakit madilim pa ang langit gayung magtatanghaling tapat na?” tanong ko sa aking sarili na may halong pagtataka. Mula sa malayo ay natatanaw ko ang makapal na ulap. Pinagmasdan ko itong mabuti. Mabilis ang pagbabago ng hugis nito kasabay ng malakas na hanging umiihip mula sa likuran. Sa aking pagtitig, dahan-dahang nabubuo sa aking hinuha na hindi ulap ang aking nakikita—ang tunog ng pagaspas ng maliliit na pakpak at ang galaw ng kulay-kalawang na hugis na tila sumasabay sa saliw ng orkestrang tinutugtog ng hangin.

Ibinaling ko ang aking paningin sa mga nagkukumpulang kapitbahay. Bakas ang pagkabahala sa kanilang mga galaw. Lumingon ako kina lola at Manang Gamay. Nakasulat sa kanilang mga mukha ang labis na pag-aalala. Muli kong tiningnan ang madilim na langit. Umalingawngaw sa aking gising na diwa ang mga turan ni nanay tungkol sa pagsalakay ng mga salot- ang nalalapit na pagbabalik ng Diyos at ang parusang dala ng Kanyang pagkapoot. Sa hindi mawaring dahilan, ay saglit ring nanumbalik sa aking isip ang amoy at lasa ng luto ni Manang Gamay, ang tunog ng kumukulong mantika, ang tilamsik ng ginigisang bawang, ang tawanan naming magkakaibigan habang naglalaro sa malawak na damuhan. Bumigat ang aking pakiramdam.

Pumasok ako ng bahay patungo sa kusina. Hinalungkay ko ang mga gamit sa batalan at agad ding lumabas ng pinto. Sa bugso ng mga sandaling lumipas, tinakbo ko ang hilera ng mga punong niyog na ikinukubli ang malawak na bukirin. Bumungad sa aking balintataw si Natoy at ang mga kasamahan nitong mga magsasaka; nakatayo sa pilapil at tinitingala ang buhay na alapaap. Saglit siyang napalingon sa akin. Hawak-hawak ang kalawanging karit ni lolo sa aking kanang kamay, ang lumang gasera sa kaliwa, sinulyapan ko ang nagdidilim na langit. Sinundan ng aking mga mata ang sayaw sa sigwa ng lumilipad na kawan, sa ibabaw ng ngayo’y nagliliyab at umuusok na mga pananim.

Naalala ko ang liwanag sa mukha ni Natoy; ang kaniyang tuwa at saya habang ikinukuwento ang nalalapit na anihan.

At sa hindi namalayang sandali, dagling gumuhit ang malamlam na ngiti sa aking mukha.

Arville Setanos is a public school teacher for ten years in General Santos City National High School and is studying Law at Mindanao State University-General Santos.