DAKONG Balita: MAMINGKAHAY, MIDAGAN PAGKA KAGAWAD.
Kini ang nakapakignat sa among mga silingan sa Baryo Panatayan. Sa ilang unang pagkadungog niini, ila ming gihimong pulotan sa bahal nga gitinda ni Nanay Pirmin nga among silingan. Ug usahay pod, samtang ang mga babaye gapanlaba didto sa Aplaya o gahingotoay man ganing dihas ilang pantawan, gapadparan sa hangin ang ilang diskusyon padulong sa among balay ug kini molusot sa mga buslot namong bungbong hangtod kini among madunggan. Dako gyod nga balita!
Ambot ba pod, di nako masabtan nga misulod man sa alimpatakan ni Mama ang politika, kay sa tinuod lang gyod dili ko ganahan anang butanga. Alang nako, ang mga politiko puro mangingilad. Maayo lang na sila panahon sa kampanya. Saad diri, saad didto. Buhaton ko ni, buhaton ko na. Apan kon modaog na gani, hala! Makalimot na dayon. Kon inyong duolan para mangayog tabang, mangatol dayos ulo, dayon sa kilid. Morag among iro nga si Pusoy nga labihan kakutoon. Aha na kaha to karong buanga, ay? Mikalit lag kawala. Wala nay uli-uli human sa eleksiyon. Basig nabiktima to sa mga tambay didto sa ilang Nanay Pirmin. Matod pas mga tsika-tsika, dili daw na gapamili ang mga hangal. Bisag kagiron nga iro, basta luto na, lami na kuno kaayo! Kangil-ad.
Sukad adtong bata pa ko, makaingon ko nga sikat na ang among pamilya sa among barangay. Sikat, dili tungod kay sapian o gamhanan ba hinuon. Dili pod mi pawerpol sama sa mga Singko nga maoy lider o dako-dako sa among baryo sukad pa sa panahon ni Cory. Matod pas mga tsismosa namong mga silingan, ngilngig daw na sila kay mokaon na silag bala aron lang magpabiling gamhanan isip mayor, kapitan, ug kagawad. Apan lahi ang among kasikat. Kini namugna diha sa mga liking bingka nga among ginasuroy kada sayos buntag sa tibuok Baryo Panatayan. Unang tuktugaok pa lang gani sa mga sunoy ni Tatay Bensyo nga among silingan, mamukaw na dayos Mama aron momata mi ni Manoy Onyot, Inday Jing-jing, ug Dodong Angelo.
Sa tinuod lang, si Mama ang gabuhi namong tanan. Kon walay bingkang maluto, wala pod mi matak-ang sa abohan aron among makaon. Unsaon nga si Papa wala may klarong trabaho ug palahubog kaayo. Taman ra siyas hubog-hubog samtang si Mama tawon, moabot sa mga hilit nga sityo sa among baryo aron lang mahalinan, sama didto sa Aplaya nga pipila lang ang tawo. Usahay pod, sa iyang pagpamasin moabot siya didto sa Malakdang kon diin daghan ang mga minerong ganahan mohabhab og bingka. Ug bisan mora na og kabaw si Mama sa pagpaningkamot, oki ra man kaayo ang among kinabuhi.
Yano lang apan malipayon. Labi na gyod kon daghan siyag halin kay magpalit man dayon na siyag kok alang namong managsoon. Usahay pod, hotdog ang iyang paliton nga among ilogan ni Dodong Angelo.
Apan daghan na ang nausab.
Si Manoy Onyot tua nas Japan. Adtong una, abi nakog mga babaye lang ang puyde mag-Japayuki. Lakip man pod diay laki, no? Unsaon nga talentado man pod si Manoy. Maayo kaayo mosayaw. Humok og lawas. Matod pa niya, ganahan kuno kaayo ang mga matrona sa iya. Aw, sa akong banabana, medyo tisoyon man pod si Manoy Onyot. Matsohon pod og lawas. Ug unom ka buwan gikan siya milarga, gapadala siyag kwarta sa amoa. Misikat pod mi adtong higayona, uy. Kay di na man kinahanglan namo manuroy og bingka. Ang mga taga-Panatayan, gimingaw sa bingkang Mama. Matod pa nila, “Lahi ra gyod ang bingkang Minda.” Sa ilang mga gipanulti, mora daw silag mga palahubog nga wala na makainom og tuba sukad nga wala na mi nanuroyg bingka.
Apan kadiyot ra kaayo to. Sa ikapitong buwan, wala na nakapadala si Manoy og kuwarta. Wala na mi balita sa iya. Ang mga panaghap sa among mga silingan, basin daw napreso si Manoy o di ba hinuon, nabiktima sa mapya. Simbako! Dili pod unta. Basin nagkaproblema lang seguro to siya o di ba kaha, basin pit-os lang gyod ang iyang kahimtang.
Mao nga si Inday Jing-jing pod ang misunod pagpanglampit sa laing nasod. Sa Saudi man kuno to. Nagpa-helper. Nagkautang-utang si Mama adtong pag-adto niyas Manila aron mangita og agency. Maayo na lang gani, nakalarga ra gyod human sa upat ka buwan. Apan demalas gihapon. Adtong nagpadalag suwat si Inday Jing-jing sa amoa, basa kaayo ang aping ni Mama sa kasakit sa iyang dughan. Gibalita ni Inday nga ang iyang amo kuno mga maro ug mangtas kaayo. Gapanakit sa mga katabang! Mao nga misibat si Inday Jing-jing ug karon gatago-tago. Maayo na lang gani kay dunay mga Pinoy didto kon asa siya midangop.
Malas gyod kaayo. Mao nga si Mama mibalik paglutog bingka. Kami pod nga iyang mga anak, mas nahimong kugi tungod kay kabalo mi sa kasakit nga gibati sa among inahan. Bisan gani si Papa mas nahimong responsable. Seguro iya pod naalimatmatan nga sobra na kaayo ang mga suliran sa abagang Mama. Talagsa na lang siya moinom. Dili samas una nga halos kada adlaw, galigid siya pirme sa kahubog.
Sa hinay-hinay akong gitun-an paghikalimot ang among suliran, labi na gyod mahitungod sa among mga igsoon. Matod pang Papa adtong nahubog siya, “Layp gos on” daw, samtang mitubag pod si Mama ug miingon, “Korik. Weder we like it not.” Haha! Makalingaw gyod ning akong mga ginikanan kay kabalo ko nga sayop ang ilang gipanulti. Unsa kahay masulti ni Mr. Balod nga maestro nakos English, no? Mobuhakhak gyod tog maayo kon iya pang nadungog ang gipanulti ni Mama ug Papa!
Usa ka Domingo, samtang nanuroy mig bingka ni Mama sa may Malakdang, among naabtan silang Nong Teryo, Rodrigo, ug ubang mga silingan nga nagpundok. Sa among pagpaduol kanila, akong nakita nga seryoso kaayo sila sa ilang diskusyon. Morag naay dakong panghitabo nga migitik kanila samtang ang ilang mga baba paspas kaayong nilitok sa ilang mga gihunahuna. Sa ilang kabisi wala mi nila nabantayan. Halos wala pod sila kadungog sa among pagsinggit og “Bingka! Bingka mo diha!” Hangtod nga miabot mi sa ilang gitindogan ug didto namo nadunggan kining ilang diskusyon:
“Aw, kon akoy pasultion, daghan na pod baya nahimo si Kapitan.”
“Unsa goy daghan nga hangtod karon, pobre man gihapon kaayo ning atong barangay? Labi na gyod ning atong sityo.”
“Sakto gyod ka diha, pre. Bisan gani atong tulay, wa man lang gani ni niya napaayo.”
“Mao. Gatuya-tuya gihapon!”
“Depende man god na sa atong panlantaw, pre. Naa man poy maayong nabuhat si Kapitan.”
“Ug ang atong dalan, libaong lang gihapon! Halos dili na gani gapanglahos ang mga habal-habal diris atoa.”
“Kinihanglan tag kabag-ohan.”
“Aw, unsa mang kabag-ohan ang inyong gusto?”
“Mga lider nga hustog plataporma. Moserbisyo natog sakto.”
“Duol na man gyod ang piliay. Oras na seguro nga mangita tag bag-ong mga nawong.”
“Lagi! Sakto gyod ka, pre. Mao nga sa inyong pagpangitag kabag-ohan, mas maayo nga dili mo magutman,” kalit nga miapil ni Mama sa diskusyon. “Na hala, naay bingka, o. Kaon sa mo.”
Dakong ngisi sa mga nagtipok samtang gitunolan namo silag bingka aron ilang paliton.
“Ay, kon akoy makapitan diris atoa, librehon ta mog bingka kada buntag,” sumpay ni Mama.
Mibuhakhak silang Nong Rodrigo ug Teryo.
“Aw, botaran gyod ka namo, Mareng. Wa gyoy magutman!” matod pang Teryo samtang iyang gipikas ang bingka ug gihamon sa iyang baba ang katunga niini.
Nanguli ming Mama nga hagkap ang dughan kay nahurot man ang tanan bingkang among gisuroy. Sa unahan nilang Nong Teryo nga nagdiskusyon mahitungod sa politika, naa man poy daghan istambay nga gainom didtos ilang Apyot. Seguro sa ilang pag-inom-inom, nakalimot sila og kaog pamahaw mao nga bingkang Mama ang ilang gipahimungtan. Gihurot nilag kompra among bingka. Wala na gani nakapalit si Nong Segundo nga suki kaayo ni Mama. Morag nangluod ang tiguwang kay wa man lagi siya nabinlan. Apan matod pang Mama, “Sagdi lang, yo. Binlan ta na gyod kas sunod.”
Pag-abot namos balay, kilumkilom na kay layo pa man among gibaklay. Wala mi misakayg habal—habal sa pagpaningkamot nga makatipig. Sayang man pod ang setenta pesos nga plete. “Maayo na lang na ipalit og duha ka kilong bugas,” matod pang mama. Mao nga gigutom kaayo mi pag-abot namo sa balay. Maayo na lang gani aduna pay bahaw ug buwad nga sobra adtong paniudto. Nag-atbang ming Mama samtang among gitagbaw sa bahaw ang among kagutom. Ug sa kalit, iyang gibuak ang kahilom nga mitabon kanamo samtang ang akong kamot nagkalingaw og hagpat sa mga bukog sa buwad sa dili pa nako ihungit.
“Dong, unsa kahag modagan kog pagka kagawad, ba?”
Halos natuk-an ko samtang ako kining nadungog. Ug wala nako tuyoa nga mobuhakhak.
“Pag-sure diha, Ma, uy!” maoy akong nasulti dayon pahiyom, dala agik-ik. Wa gyod nako mapugngi akong kaugalingon.
“Aw, ngano man diay? Unsa may sayop ana?”
“Wala man hinuon, Ma. Apan sultihi daw ko bi, unsa may imong buhaton kon modaog ka?”
Plataporma. Mao kanay dakong problema ni Mama sa misunod nga mga adlaw pagkahuman niyag deklara sa iyang pagdagan isip kagawad. Wa gyod ko nakatuo nga iyang tinud-on tong iyang gipaambit kanako samtang nangaon mig bahaw. Abi man god nakog binuang lang to.
(Padayonon)
—
Si Jayson Parba usa ka estudyante sa programang PhD in Second Language Studies sa University of Hawai’i at Mānoa, Honolulu, Hawaii, USA kon asa gatudlo usab siyag mga kursong konektado sa Filipino language, culture, ug literature. Ang “Pinikas” midaog og Ikatulong Ganti sa Unang Satur P. Apoyon Tigi sa Mubong Sugilanong Binisaya sa tuig 2011.