“Tsuru” won 1st Prize for Short Story in Cebuano in the Don Carlos Palanca Memorial Awards for Literature 2008. The full story appeared in Bisaya Magazine.
Kondili lang siya mahadlok sa mga Hapon, hagbay rang mibalik si Peryang sa Zamboanga. Gilaayan na kaayo siya sa Malayal. Luwas lagi sila sa peligro sa gera, pero haskang laaya sa kinabuhi sa Malayal. Walay kalingawan, walay kasuroyan. Sa iyang atubangan, dagat; sa iyang luyo, bukid ug lasang. Apan iya na lang giantos ang tanan sulod sa tulo ka tuig kaysa makatilaw sa kabangis sa mga Hapon. Kuyawan siya sa mga estorya sa huwes de kutsilyo. Pagka salbahis nianang mga bakang! Walay kaluoy! Tiaw mo nang hasta mga bata? Iitsa lang kuno sa taas, unya dawaton og bayoneta? Ang mga inosenteng bata! Ug gibaswat ni Peryang ang iyang duha-ka-tuig nga bata nga nagdula sa yutang salog nga gihanigan og banig.
“Simbako, Nene! Simbako!” ni Peryang pa, ug gihalog-halogan niya ang bata.
Mikisi-kisi ang bata kay nahulog ang iyang dulaang munyeka sa salog. Gibutang ni Peryang ang bata og balik sa salog aron magdula sa iyang kaugalingon.
Maayo na lang wala pay nasaag nga Hapon sa Malayal. Kapila na to gihugon-hugon nga sulongon kuno sila, apan kaluoy sa Diyos wala gyoy nadayon. Tungod tingali kay layo ra kaayo ni sa Zamboanga diin nagkampo ang mga mangtas. Ambot unsa kahay iyang buhaton kon moabot ang mga Hapon!
Nanghupaw si Peryang ug milantaw sa dagat. Sa tuong bahin diin mikurbada ang baybayon iyang nakita ang panon sa mga tawo nga nagdagan padulong sa ilang baryo. Gitutokan niyag maayo ang mga tawong nagdagan. Morag naay pormasyon ang ilang pagdagan. Naay tag-as nga mga pusil! Naay bayoneta! Naglumpat-lumpat ang dunggan-dunggan sa ilang mga kalo! Mga Hapon! Kadaghang Hapon!
Nangurog ang tibuok lawas ni Peryang. Huwes de kutsilyo! Mao dayon nay misulod sa iyang hunahuna. Gusto niyang modagan apan dili siya makalihok. Gusto niyang mosinggit apan walay tingog nga mogawas sa iyang tutunlan. Dihang duol na sila sa baryo, nagkatag ang mga Hapon. Naay miliko padulong sa kabungtoran, naay mideretso sa baryo, ug naay duha ka sundalo nga misulod sa iyang payag! Ang usa sa Hapon mition og bayoneta kaniya. Labaw na siyang wala makalihok. Apan dihang mihilak ang iyang anak pagkakita sa mga sundalo, daw nahigmata siya ug kalit nga nakalihok.
“Ayaw!” Gikupoan niya ang iyang anak aron panalipdan ni. “Ayaw! Maluoy intawon mo!”
Igo lang mitindog ang Hapon nga nagtion sa bayoneta. Ang kauban niini misilip sa kuwarto. Dihang walay nakita, gisinggitan si Peryang sa Hapon kinsa nagtudlo-tudlo sa iyang pusil ngadto sa gawas. Kay wala niya masabtan ang Hapon, wala siya molihok. Gitulak siya sa Hapon pagawas ug diriyot siyang masukamod sa batoong yuta. Iyang gikugos si Nene nga durong tiyabaw.
Pag-abot sa baybay, gipatindog siya ubos sa init sa Adlaw. Mao na ni ang ilang kataposan, sa hunahuna pa ni Peryang. Hugot niyang gigakos ang iyang anak ug nakigduyog sa paghilak niini. Wala pa gyod si Dodong! Mamatay silang wala ang iyang bana! Taudtaod nangabot ang pipila ka Hapon nga nagdala sa iyang mga silingan. Ang upat ka hamtong nga lalaki gipalinya, ang ilang mga kamot gibutang sa likod sa ilang ulo. Ang mga hamtong nga babaye ug ang mga bata gipatipon kaniya.
“Maru hente, maru hente! Donde maru hente?” singhag sa usa ka Hapon ngadto sa kalalakin-an. Dihang walay mitubag, gibukbok sa Hapon ang usa sa lalaki gamit ang pul-an sa pusil. Miagulo ang lalaki nga nakaluhod sa kasakit. Gitabangan siya sa ubang mga lalaki aron makabakod.
“Unsa kuno, Inambis? Unsay ilang tuyo?” hunghong ni Peryang sa iyang tupad nga Subana.
“Ta buska sila mal hente. Daotang tawo. Mga gerilya,” mitubag ang gipangutan-an nga nagsagol ang chavacano ug binisaya.
Nakit-an sila sa Hapon nga naghinunghongay ug gisingkahan sila. Nahaulpot ni Peryang sa kakurat. Miduko siya ug nangurus. Bisag naa na siyay kauban, wala gihapon mahuwas ang iyang gibating kakulba. Sa iyang paminaw, mora siyag malipong. Kusog ang pitik sa iyang kabuhi. Naglabad ang iyang ulo sa kainit sa Adlaw nga daw midulot na sa iyang bagol-bagol. Wala na kaantos sa panglaylay sa iyang bukton gumikan sa pagkinarga sa iyang anak, iya kining gibutang sa yuta. Mihilak ang bata ug hugot nga migakos sa iyang batiis. Iyang gitrapohan sa sidsid sa iyang saya ang nagsagol nga sip-on ug luha sa bata.
“Shh. Shh. Hilom na, Nene,” alam-alam niya sa bata apan wala kini mohilom. Iyang gikugos pag-usab ang bata.
Nangabot ang uban pang Hapon, dala ang kapin napulo ka bakwit nga mga Insek nga nagpuyo sa tabok sa sapa. Nakita ni Peryang nga nag-estoryahanay ug nagsenyasay ang usa sa Insek ug ang gituohan niyang lider sa mga Hapon. Adunay gisulat sa bunbon ang Hapon. Misulat usab ang Insek sa bunbon. Wala na kahibalo sa misunod nga panghitabo si Peryang tungod kay naay kalit nga misurok gikan sa iyang kutukuto padulong sa iyang ulo. Napalong ang iyang panan-aw.
Kon nganong naamigo sa iyang anak ang Hapon, dili gyod niya masabtan. Maulawon ug hadlokan man unta kaayo ni. Dili gani pakugos sa ilang kailang mga silingan, mohilak! Apan naunsa ba, nagyaka na man hinuon ni atubangan sa usa ka Hapon? Si Nene, nakigdula sa usa ka sundalong Hapon! Magpunayg katawa pa gyod! Katawa sa tumang kalipay. Ang gikahimut-an niini mao ang langgam-langgam nga ginama sa papel. Mokapay-kapay ang mga pako niini kon bitad-bitaron sa Hapon ang ikog sa langgam-langgam. Matag kapay sa mga pako, mokirig sa kalipay si Nene, ang tagning niining kagiki moukiok sa tanang suok sa payag. Wala ni manumbaling sa taas nga pusil nga gitaorag sinaw nga bayoneta duol sa pultahan!
Wala siya masayod unsay sinugdanan sa panag-amigo sa duha. Dihang naulian siyag panimuot kagahapon, iya na lang nakita nga nagtupad si Nene ug ang Hapon. Daw damgo lamang kadto, pero makahinumdom siya nga perte niyang kuyawa! Huwes de kutsilyo! Gusto niyang layogon ang Hapon, sakmiton si Nene, ug mokagiw ngadto sa lasang, apan wala siyay kusog niadtong tungora. Gani, tungod sa kalapoy sa iyang lawas ug sa kahadlok, napalong na usab ang iyang panimuot. Wala gani siya makapanihapon.
Ug kaganina, mibalik na sab ang Hapon sa payag ug gitagbo pa gyod ni Nene. Mora silag karaang amigo. Gigakos-gakos pa gyod sa bata ang Hapon! Di gyod niya masabtan. Gimingaw sa iyang amahan? Nganong Hapon may ipuli nga dako mag mata si Dodong gawas nga pagtong ang panit? Sa iyang kabahin, gibati siyag nerbiyos. Dili gyod siya mahimutang. Dili man gani siya motan-aw sa Hapon. Kon dili siya mamatay sa huwes de kutsilyo, segurado gyong mamatay siya sa nerbiyos!
Ambot giunsa niya nga nakahuman ra man siyag luto og lugaw. Dihang naghukad na siya, nagduha-duha siya kon iya bang apilag hukad ang Hapon. Malipay ba ni o masuko ba hinuon kon iyang dalitag lugaw. Apan nakahukom siya nga mas maayo pang kasuk-an siya kay nanghatag kaysa kasuk-an kay wala manghatag.
“Niay lugaw, Senyor,” ni Peryang pa nga nagkurog-kurog ang tingog. Wala siya kahibalo kon unsaon pagtawag sa Hapon ug busa senyor na lay iyang gigamit, sama sa iyang pagtawag sa iyang amo sa Zamboanga. Nagyukbo-yukbo siya atubangan sa Hapon, gidukog maayo ang iyang ulo, hadlok motan-aw sa Hapon.
Sa iyang katingala, gidawat sa Hapon ang iyang gitunol. Naa niy gisulti, unya gikuot niini ang iyang pitaka ug gitunolan si Peryang og kuwartang Hapon. Milingo-lingo si Peryang sa pamalibad. “Libre na, Senyor, libre,” matod pa niya.
Apan namugos ang Hapon ug gidawat na lang ni Peryang ang baynte pesos nga dukoy.
Samtang gihungitan niya si Nene nga nagkupot sa langgam-langgam, mopasiplat siyag tan-aw sa Hapon. Kakataw-anon siya kay gituwad niini ang sartin ngadto sa iyang baba, dayong kakha sa kutsara aron mokaon. Daw pato kining misuyop sa lugaw. Sa tantong paniplat ni Peryang, iyang naamgohan nga bata pa kaayo ang Hapon. Mao nay una niyang namatikdan. Kaedad ra tingali niya. Disisais o kaha disisiyete. Ug yuna. Gwapo diay ang Hapon. Maayo ang tabas sa nawong niini. Puti ug hamis kaayo ang iyang nawong nga giarkohan og bagang mga kilay, samtang ang iyang apapangig gianinohan og linghod nga bangas.
“Nali,” matod pa ni Nene.
Wala makasabot si Peryang sa gisulti sa bata, apan mingisi ang Hapon ug naserhan ang mga mata niini sa iyang mga tabon-tabon. Migaan ang pagbati ni Peryang ngadto sa Hapon. Ang midangat kaniya sa tibuok panagway sa Hapon mao ang kaaghop niini. Wala gyod siyay makitang timailhan sa pagka bangis ug pagka balasubas sa Hapon. Ug samtang gipakaon niya si Nene, gibatig kalinaw si Peryang sa iyang kaugalingon. Ang kakulba nga iyang gibati sukad pa kagahapon naubsan. Misalig siya sa iyang nakita. Nakahukom siyang buotan ang Hapon nga naamigo sa iyang anak.
Humag kaon, gihapuhap sa Hapon ang ulo sa bata agig panamilit ug milakaw, dala ang iyang pusil. Nakaginhawag luag si Peryang. Bisag daw buotan ang Hapon, nerbiyoson lang gihapon siya sa presensiya niini. Iyang gihugasan ang mga kinan-an ug gipanghipos ang mga papel nga nagpasad sa salog. Gianugonan siya sa magasin nga gigisi aron himoong langgam-langgam. Gibiyaan na ni sa iyang amo sa Zamboanga ug iya gyong gihagoag bitbit sa ilang pagbakwit kay ganahan siya sa mga larawan niini. Mao ni usahay ang awayan nila sa iyang banang si Dodong kay manggisi og magasin aron ipanglikit og inad-ad nga tabako.
Ambot hain na tong kagwanga, sa hunahuna pa niya. Naguol na siya kay magtulo ka semana na nga wala ni makauli gikan sa paglayag sa dalamas kauban sa mga amo niining Insek. Karon pa gyod nga giyak-an silag Hapon sa Malayal. Ambot unsa kahay tuyo nila nga wala may gerilya sa Malayal! Wala ganiy gerilya bisag didtos kabukiran. Wala siyay hanaw unsay kahimtang sa baryo. Wala siyay gawas-gawas sa balay. Wala makaadto sa tindahan ni Pawa. Simbakog makatagbog Hapon! Kon mahimo pa lang gusto niyang matunaw o mahanaw. Pagka kapoy na lang nga magsigeg dibal ang iyang dughan. Gusto niyang magtikuko sa suok sa payag hangtod molayas ang mga Hapon.
Nagtibi si Nene nga miduol kaniya. Nangahuslo na diay ang mga pilo sa langgam-langgam sa tantong pagbitad-bitad sa ikog niini. Gitun-an ni Peryang ang langgam nga papel ug gisulayan og suhid ang karaang mga pilo. Apan bisag unsaon niyag pilo ang papel dinhi ug didto, dili gyod niya mauli ang hulmang langgam. Iya na lang ning gipulihan og dulaang munyeka apan igo lang ning giwakli sa bata. Naguba ang nawong niini ug dayon nang mihilak. Wala ni moundang hangtod nga nakapoy ug nakatulog.
Miharag na ang Adlaw dihang ningmata ang bata. Wala usab madugay, mibalik ang Hapon sa payag. Nagtuya-tuya nga miduol si Nene ngadto sa Hapon ug gihatag ang guba nga langgam nga papel. Bisag nagsagol ang kataha ug kahadlok, miduol usab si Peryang aron tan-awon kon unsaon paghimo sa langgam. Daw nakasabot ang Hapon sa tuyo ni Peryang ug gitudlo niini ang mga magasin nga gihapnig sa kilid sa bungbong. Pagkahatag ni Peryang sa magasin, hinay nga gitastas sa Hapon ang usa ka pahina. Iya ning gipilo ug gigisi ang milabaw nga bahin aron motupong ang masigkakilid niini. Iya ning gihatag kang Peryang, ug gisenyasan sa pagtupad kaniya. Nagsugod og pilog balik ang Hapon sa guba nga langgam-langgam.
Hinay ang iyang pagpilo aron makasunod si Peryang.
“Tsu-ru,” matod pa sa Hapon. “Tsu-ru,” subli niini.
Igo lang mingisi si Peryang nga nagduko, ang iyang mga mata didto sa kamot sa Hapon. Matag pilo sa Hapon, iya dayong sundon. Kondili siya makasunod, usbon sa Hapon ang pagpilo. Nahimuot si Peryang dihang mihulma na ang duha ka tumoy sa papel ug mga pako niini. Ang usa sa tumoy gipilo paubos aron mahimong ulo ug sungo, samtang ang pikas tumoy gipilo pataas aron mahimong ikog. Ang kataposang gibuhat sa Hapon mao ang pagbawog sa mga pako.
“Tsuru,” sulti sa Hapon. Gitudlo sa Hapon ang papel nga langgam. “Tsuru.”
“Tsu-lu,” sagbat sa bata.
Gigunitan sa Hapon ang ubos nga lawas sa langgam ug gibitad-bitad ang ikog niini. Mikapa-kapa ang mga pako sa langgam. Durong katawa sa bata!
Gibitad-bitad usab ni Peryang ang ikog sa langgam ug mikapa-kapa ang mga pako niini. Nahimuot siya sa iyang nahimo. Miyahat si Peryang ug gitan-aw ang Hapon. Nagtagbo ang ilang mga mata. Kalit niyang gipaubos ang iyang panan-aw.
“Mi-ki-na-ri,” hinay-hinay nga militok ang Hapon samtang nagtudlo sa iyang ilong. “Mi-ki-na-ri,” subli niini.
“Na-li,” tubag sa bata. “Nali,” ug miagik-ik ni.
“Mikinari,” sulti ni Peryang.
Miyango-yango ang Hapon. “Mikinari, Mikinari,” ug gitudlo-tudlo niini ang iyang ilong.
Gitudlo ni Peryang ang iyang dughan, “Per-yang.”
“Per-yang,” balos sa Hapon. Mipahiyom ni, ug nangawala ang iyang mga mata.
Gikuha ni Mikinari ang iyang pitaka ug naay gikuot nga letrato. Iya ning gipakita kang Peryang. Sa letrato makita si Mikinari tupad sa usa ka batan-ong babaye nga nagkugos og puya. Asawa niya ug anak?
Gihilam-hilam sa tudlo ni Mikinari ang larawan sa babaye ug sa bata.
“Hi-ro-ko,” miingon ni nga nagtudlo sa babaye, ug “Ha-ji-me,” ngadto sa bata.
Gitan-aw ni Peryang ang Hapon, ug nakita niyang masulub-on ang dagway niini. Nasabtan ni Peryang ang gibati sa Hapon. Gimingaw ni sa iyang pamilya. Ug kalit lang gibatig dakong kaluoy si Peryang sa Hapon. Mingawon man gani siya kang Dodong nga mawala lag pila ka semana ug naa ra sa kasikbit nga mga lungsod, unsa na kaha kon kapin bulan o kaha tuig silang magkabulag? Mas lisod ang kahimtang sa Hapon. Gusto niyang ipahibalo sa Hapon nga nakasabot siya sa gibati niini, apan unsaon ni pagsulti? Mihuot ang dughan ni Peryang. Milingiw siya kay kahilakon siya. Wala siya kasabot sa iyang gibati. Iyang gipunit si Nene ug maoy gigakos og hugot. Mikisi-kisi ang bata, ug dihang nakabuhi midagan ni ngadto sa Hapon.
“Nali, Nali,” sa bata, ug nagpakugos ni kang Mikinari.
Mihayag ang nawong ni Mikinari ug gikarga niini ang bata. Iya ning gipakabayo sa iyang abaga ug naglakaw-lakaw sa tugkaran nga daw naglupad-lupad. Misulibaw ang katawa sa bata. Gitrapohan ni Peryang ang iyang mga basang mata sa manggas sa iyang sinina. Migisi siyag usa ka pahina sa magasin ug nagsugod og pilo-pilo niini. Nalipay kaayo siya kay natiwas niyag himo ang langgam nga papel sa iyang kaugalingon.
Sa misunod nga buntag, sayong miadto si Peryang sa gulayan kauban si Nene. Namupo silag paliya ug talong, ug nangutlog galay. Samtang nagsugod na siyag luto, miabot si Mikinari nga naghangos. Nakanapsak ni ug nagbitbit sa iyang pusil. Naa ni gisulti kaniya. Igo lang siyang miyango-yango. Naa sab niy gisulti kang Nene nga iyang gihapuhap sa ulo. Pagkahuman, mitalikod na ang Hapon ug milakaw-dagan padulong sa sentro.
“Nali! Nali!” apas panawag sa bata.
Milingi ang Hapon. Gituyhad sa bata ang iyang mubong kamot nga nagkupot sa langgam-langgam, nga daw nagpasabot nga buot niyang ihatag ang dulaang papel ngadto sa iyang amigo. Mingisi ang Hapon ug nangawala ang mga mata niini. Miyukbo ug mikamay ang Hapon ngadto sa bata ug tuling midagan. Wala madugay, nakita ni Peryang ang panon sa mga sundalong Hapon nga nagpadulong sa iyang payag. Misulod sila ni Nene sa payag diin sila nagtikuko nga walay saba-saba. Halos dili siya moginhawa. Dihang napiho ni Peryang nga layo na ang mga Hapon, milili siya sa bentana. Didto diin mikurbada ang baybayon nahanaw sa iyang panan-aw ang mga sundalong Hapon.
Wala pay bulan gikan sa paghugpa ug pagbiya sa mga Hapon sa Malayal, mikaylap ang balita nga midunggo na kuno ang mga Amerikano sa Leyte. Paspas kuno ang pagsulong sa mga Kano ug nangatras na kuno ang mga Hapon. Ang maong balita nakapalipay kang Peryang. Matapos na gyod ang gera. Makabalik na siya sa Zamboanga! Apan ang iyang kalipay gisambogan usab og kabalaka tungod kay gipatuman kuno sa mga Hapon ang huwes de kutsilyo sa mga dapit nga ilang giatrasan. Mas misamot kuno ang ilang kabangis! Maayo na lang kay napulpog na ang ilang kusog, apan naa kunoy mga saag nga Hapon nga nagtago-tago sa lasang.
Ug busa ang mga kalalakin-an sa Malayal nagtibuok og puwersa nga giarmasan og sundang, pana, bangkaw nga kawayan, ug ubang puyde himoong hinagiban. Ang matag balay naghimog kuratong nga maoy tugtogon aron pang-alarma sa mga molupyo kon adunay makitang Hapon. Naay mga grupong magpuli-puli og ronda matag gabii sa palibot sa baryo. Dili na sila padaog-daog sa mga bakang! Manimalos sila! Kagrabe sa gihimo sa mga Hapon sa Malayal. Ang mga kalalakin-an gibihag ug gitangkal. Ang makagawas lang kadtong ilang gipatrabaho. Makatan-aw kag Hapon, sagpa. Makalimot kag yukbo, bukbok. Naa pa gyoy gipagiya ngadto sa lasang. Nangita diay og mga Amerikanong takas. Naa kuno toy barkong Hapon nga natundag dapit sa Sindangan nga lulan og mga presong Amerikano. Gitorpedo man kunog submarinong Amerikano. Daghan kunong nakalangoy sa baybayon ug mao diay toy gipangita sa mga Hapon. Kalayo ra man unta sa Sindangan!
Apan ang nakapasamot sa ilang kasuko mao ang pagkakita sa patayng lawas sa bayong-bayong nga anak ni Inambis sa lasang. Bantog ra wala kiniy uli-uli. Dihang nagsenso man ugod ang mga Hapon, wala kini kay nangayam. Lagmit nakit-an kini sa ronda sa mga Hapon ug gidudahang gerilya. Gilunggoan kinig ulo! Kawala gyoy puangod! Kaswerte ni Peryang kay wala moabot si Dodong samtang naghari ang mga Hapon sa baryo. Gibantayan diay ang iyang balay tungod kay nagduda silang gerilya ang iyang bana. Delikado diay tong iyang kahimtang! Maayo na lang nga buotan tong Hapon nga gipabantay kaniya. Apan alang sa mga taga Malayal, ang tanang Hapon daotan ug angay puohon.
“Bantay lang nang mga bakang nga masaag diris ato. Makatilaw gyod!” mao nay bahad sa mga lalaki.
Si Dodong otro sab nga naglagot sa mga Hapon tungod kay nakatilaw og sagpa didtos Negros diin sila ulahing nagbiyahe sa iyang mga among Insek. Wala gani siya makahibalo sa iyang sala. Kalit lang siyang gisagpa sa checkpoint. Busa miapil-apil sab siyag ronda hangtod nga gitawag og balik sa iyang amo kay mangompra na sab. Pugngan unta ni Peryang tungod kay gubot pa ang kahimtang, apan dili lang kuno siya mabalaka kay hetsas silag pases. Naay pases sa Hapon, naay pases sa mga gerilya. Hawod kuno mopalusot ang iyang mga amo.
“Magkugi ko, Peryang, aron naa tay kaugmaon,” mao nay sulti ni Dodong. “Human sa gera, yawat na lang makapundar tag kaugalingong negosyo.”
Sa tinuod lang, mao nay iyang nagustohan kang Dodong, ang iyang kakugi ug ambisyon. Usa ni ka tindero sa tindahan sa Insek dihang nangamoral kaniya. Daghay saad si Dodong kaniya, daghay damgo. Ug si Peryang, nga gikapoy magbunglay sa panas nga uma sa Siaton ug nagpaka sulugoon sa Zamboanga, nadani sa masilakong mga damgo ni Dodong.
Apan ang gera maoy nagpakgang sa tanan nilang damgo. Nahasum-ok na hinuon sila sa Malayal nga wala gyoy kisaw. Naukay tuod sila makariyot sa mga Hapon, apan mibanos na sab ang dakong kalaay.
“Nali, Nali,” bitad sa iyang anak sa iyang saya samtang siya nanghayhay.
“Ayawg samok diha, Nene, nanghayhay pa ko,” giwakli ni Peryang ang kamot sa iyang anak.
Apan namugos ang bata. “Nali, Nali,” matod niini, ug gikuptan ang iyang kamot ug giguyod siya. Wala siya makasabot sa gustong mahitabo sa bata, apan misunod na lang si Peryang.
Gidala siya sa bata didto sa gulayan, ug dihang gihawan ni Nene ang bagang dahon sa paliya nga nagtabon sa batang, milupad ang iyang espiritu! Usa ka sundalong Hapon ang nagtikuko ug nakation ang bayoneta kaniya!
“Hapon! Hapon!” nangugat si Peryang sa pagsininggit samtang nagdagan. Apan layo ra siyag silingan. Dili siya madunggan. Iyang gamiton ang kuratong! Unya, nahinumdom siya kang Nene, ug paglingi niya, nahibulong siya kay misuong hinuon ang bata sa paliyahan. Midagan siyag balik.
“Nene, Nene! Gawas diha!” siyagit ni Peryang sa dakong kalisang.
Iyang dumogon ang Hapon, sa hunahuna pa ni Peryang. Iyang patyon ang Hapon! Mikuha siyag putol nga kahoy aron pusposan ang Hapon. Dihang gitukas niya ang mga dahon sa paliya, nakita niya nga nakagakos si Nene sa sundalong Hapon.
Kusog ang bunok sa ulan. Matag karon ug unya kawrason sa kilat ang kalangitan nga sundan sa lanog nga dahunog sa dalugdog. Sa baybayon mapungtanong naglamba-lamba ang dagkong mga balod. Nalipay si Peryang nga nagdaot ang panahon. Seguradong walay magronda sa baryo. Makapahulay siyag tarong. Usa ka semana na siyang walay klarong tulog. Unyag adtoan siya sa mga nagronda aron mangape? Unyag magyampungad sa iyang payag tibuok gabii bisag wala si Dodong? Simbako masakpan nila si Mikinari!
Sa adlaw, doble ang iyang alerto kay basig naay kalit manilingan kaniya. Maayo gani kay wala. Bisag si Inambis taudtaod na sab nga wala makabisita kaniya. Siya sab, dugay na nga wala makaadto sa balay sa iyang amiga. Lainan siya moadto kay magsakit ang iyang buot nga magtan-aw kang Inambis nga padayong nagbangotan sa kamatayon sa iyang anak. Maglagot siya…
Sus, ngano ba sab mibutho si Mikinari sa Malayal! Kadakong lasang ang Zamboanga, sa Malayal pa gyod nagtago-tago. Iya untang abogon kay delikado kaayo alang sa Hapon. Apan unsa ba! Masakiton diay. Luya kaayo. Labihang liboga sa iyang pangisip. Dili siya gustog kasamok, busa iya ning gibiyaan sa gulayan. Apan dihang miulan nianang pagkagabii, gihasol siya sa iyang tanlag. Dugay siyang namalandong sa iyang angay buhaton. Nahadlok siyang maangin sa kasuko sa taga baryo, apan naluoy usab siya kang Mikinari. Iyang ning malarawan nga basa kaayo sa ilalom sa batang ug nagpangurog sa katugnaw. Duha ray kapaingnan sa Hapon. Mamatay sa sakit o mamatay sa kamot sa mga taga baryo. Dili! Mao nay singgit sa iyang tanlag. Nangadye siya. Sigeg tulo ang iyang mga luha. Buotan si Mikinari. Wala ni sala kaniya. Wala ni sala sa mga tawo sa baryo. Kana maoy klaro. Ug busa mihukom siyang tabangan si Mikinari.
Pastilan! Misamot pa gyod ang sakit sa Hapon. Duha ka adlaw ning nagsalimuang sa kataas sa iyang hilanat. Gipahigda niya ni sa luyo sa taas nga bangko nga gisalipdag mga sako, bukag ug karton, apan kanunay ni mag-agulo! Makaduha ni nga kalit lang mibakod ug misiyagit sa iyang daman. Unyag mabatian og laing tawo! Nataranta siya sa iyang buhaton. Kon wala pa si Nene, ambot na lang. Kanunay ni sa kilid sa Hapon, magdula-dulag langgam-langam. Kon maglangas si Mikinari, iya lang hapuhapon ang abaga niini. Mokalma ra sab ang Hapon. Iya ning kanta-kantahan, estorya-estoryahan. Mora gyog korek.
Samtang siya, gihasol sa kabalaka ug kahadlok. Kabalaka sa kahimtang ni Mikinari, ug kahadlok nga masakpan! Morag naglutaw-lutaw ang iyang pangisip. Dali siya makuyawan. Gamay lang kasikas, makuratan dayon siya. Kanunay mokuba ang iyang dughan. Magsige siyag hangak. Mag-apas ang iyang ginhawa.
Maayo na lang kay milurang ang hilanat ni Mikinari sa ikatulong adlaw. Naghugo pag-ayo ang lawas niini, apan nakita ni Peryang nga determinado si Mikinari nga mabuhi. Bisag unsay lutoon ni Peryang, kaonon. Wala gyoy masalin sa lugaw nga gisubakag kinunis nga manok. Walay tihik-tihik ning mohigop og sabaw sa kamunggay. Ug hinay-hinay nga mibalik ang kabaskog sa Hapon. Gikalipay kini ni Peryang. Usa na lang ang iyang problema. Kinahanglan nga dili masakpan si Mikinari.
Ug kay padayong nag-alboroto ang kinaiyahan sa gawas sa payag, malinawong nakatulog si Peryang.
Sa misunod nga mga adlaw, padayon ang pag-ayo ni Mikinari. Kanunay ni mag-ehersisyo; unat-unaton ang mga kamot ug tiil, pilo-piloon ug liad-liaron ang lawas. Nakaginhawag luag si Peryang sa maong katikaran. Gusto niyang molakaw na si Mikinari. Dili gyod angay magdugay si Mikinari sa iyang payag. Dili gyod ni angay magdugay sa Malayal. Delikado kaayo. Nasayod siya nga nasabtan ni sa Hapon ug nga naulaw na kini kaniya. Kon kaniadto siya ang dili makatutok sa Hapon, karon, ang Hapon na ang dili makatutok kaniya. Naay mga higayon nga makita niya ning magtan-aw sa gum-os na nga letrato sa iyang pamilya, ug matandog ang balatian ni Peryang. Kanunay ning maglingkod nga nagluhod, dili halos molihok, ang mga mata nakatutok sa haw-ang. Ang dagway niini salamin sa tumang kasubo nga mabuak lamang kon makigdula kaniya si Nene. Ambot nganong ganahan kaayo ang bata sa Hapon. Magsige nig katawa sa iyang katawang makatakod, ug mongisi ang Hapon sa kahimuot, ang mga mata niini serhan sa iyang mga tabon-tabon.
Usa ka gabii niana, bag-o lang nadagkotan ni Peryang ang lamparang bagol, miduol si Mikinari kaniya ug milingkod-luhod sa iyang atubangan. Nagduko ni, dili motan-aw kaniya. Naa ni giestorya. Morag nagdiskurso. Walay nasabtan si Peryang sa gisulti sa Hapon, gawas sa pulong arigato nga balik-balikon niini. Sa paminaw ni Peryang naay tonong masulub-on ang Hapon. Naa poy tonong masuk-anon. Ug sa iyang dakong katingala, nakita niyang nagtulo ang mga luha ni Mikinari samtang nagsulti. Milubad ang tingog niini. Dihang nakita sa bata nga naghilak ang Hapon, iyang gitunol ang langgam nga papel ngadto sa Hapon. Nakalitan ang Hapon ug mihangad. Iyang gitan-aw ang bata, ug mibuhi nig mubong katawa, ang iyang mga mata naserhan sa iyang mga tabon-tabon. Iyang gipahid ang iyang mga luha, gidawat ang langgam-langgam, ug hugot nga gigakos ang bata. Ug pagkahuman mitindog ni, gikuha ang iyang bayoneta sa luyo sa taas nga bangko ug miadto sa pultahan.
Diha pa nasabtan ni Peryang nga molakaw na diay ang Hapon. Iya ning gipugngan makariyot. Dali-dali siyang miadto sa kusina ug nagkuhag mais ug paliya ug gihatag kang Mikinari. “Arigato, arigato!” sulti sa Hapon. Kapila ni magyukbo-yukbo.
“Sayonara,” mao ni ang ulahing pulong sa Hapon una siya gidawat sa kangitngit.
Pupanagsa, naay mga ayroplanong Amerikano nga moagi sa kahanginan sa Malayal ug manghugyaw ang mga tawo. Padayon kuno ang pag-abante sa mga Amerikano ngadto sa uban pang bahin sa Mindanaw. Hapit na gyod mahuman ang gera. Maglinaw na. Ug naghulat na lang si Peryang kon kanus-a na sila mobalik ni Dodong sa Zamboanga. Ug kana mag-agad sab sa desisyon sa iyang mga among Insek. Ambot nganong dili pa sila mobalik sa Zamboanga nga nasakop na man ni sa mga Amerikano. Magtulo ka bulan na mang nagkatibuagsa ang mga Hapon didto. Suwerte kuno ang mga Hapon nga mosurender sa mga Amerikano kay himuong preso, pero kon mahulog sila sa kamot sa mga gerilya, segurado gyong patay. Panimalos ni sa mga gerilya kinsa mipatuman sab og ilang kaugalingong huwes de kutsilyo batok sa mga Hapon.
Usahay mahinumdoman ni Peryang si Mikinari. Buhi pa kaha ni? Unsa kahay iyang kaonon? Asa siya matulog? Asa siya mopasilong kon moulan? Maayo untag nakaabot si Mikinari sa kinapusoran sa kabukiran sa Zamboanga diin makahinabo siyag mga Subano nga walay kasuko sa mga Hapon ug sagopon siya. Apan mas maayo gyod kon mosurender siya sa mga Amerikano. Naay puruhan nga makabalik siya sa ilang nasod ug makauban pagbalik ang iyang pamilya. Kon iya ning mahunahunaan, kalit lang siya batiog dakong kaluoy sa Hapon. Malarawan niya si Mikinari nga mokatawa, ang mga mata niini serhan sa iyang mga tabon-tabon. Dili tuyoon, magtulo ang iyang mga luha. Dili niya mapugngan. Maghuot ang iyang dughan. Ug pugson niyag putol ang kutay sa iyang handurawan. Mangadgye na lang siya sa kaluwasan ni Mikinari.
Wala suginli ni Peryang si Dodong mahitungod kang Mikinari. Sikreto nila to ni Nene. Dili man lisod pasabton si Dodong, pero naglikay na lang siya nga motaas pa ang estorya. Gawas nga moayo-ayo sa layag sa dalamas, nalingaw ni mag-uma. Usahay, mouban-uban ni sa ronda. Ug alang kang Peryang mihugpa na sab ang dakong kalaay sa Malayal. Gikapoy siyag hulat kon kanus-a sila makabalik sa Zamboanga. Kon walay buhaton sa balay, moadto siya sa sentro ug makibalita sa mga bag-ong katikaran sa gera. Ang iyang nasayran, nanaghan ang mga gerilya, morag mga kaupas nga kalit lang nanubo dihang hapit na mahuman ang gera.
Usa ka buntag niana, naukay ang mga molupyo sa mikaylap nga balita nga naa kunoy nadakpan ug napatay nga Hapon sa ronda sa baryo. Kinugos si Nene, nakigpunsisok si Peryang sa tindahan ni Pawa aron maminaw sa mga detalye. Didto, nakita ni Peryang si Dodong nga wala pa kauli sukad kagabii kay miuban sa ronda.
“Bata pa kaayo ang Hapon,” sulti ni Kanor, ang lider sa ronda. “Naay gisuksok nga mais, talong, ug paliya sa iyang bolsa. Nangawat to sa mga gulayan.
Ada, bun-og lagi. Pagkahuman, gipapili siya. Korta kabesa o pong pong? Nakasabot baya. Pong pong, matod niini. Unsay pong pong. Putol ulo,” ug mikatawa si Kanor. Nangatawa usab ang ubang mga tawo.
“Da, mirisi!” nabati ni Peryang sa iyang tupad. Apan siya wala malipay. Gikulbaan siya sa iyang nabati. Miduol siya kang Dodong.
“Modagan diay gihapon ang tawo bisag wala nay ulo, sa?” Sulti ni Kanor. Naa ni gipakitang taas nga kutsilyo. “Bayoneta sa Hapon,” matod niini. “Naa miy nakuhang pitaka. Uy, Dodong. Hain na to?”
Gipagula ni Dodong ang pitaka sa iyang bolsa. Misamot ang kuba sa dughan ni Peryang. Morag kaila siya sa pitaka. Dili! Gihulbot ni Dodong ang sulod sa pitaka. Naay mga kuwartang Hapon. Naay gum-os nga letrato!
Sa paminaw ni Peryang, daw giduslak ang iyang dughan ug gilabnot ang iyang kasingkasing. Kalipongon siya sa iyang gibati. Kalit siyang mitiyabaw ug midagan.
“Dili! Dili!” singgit sa iyang kahiladman samtang mipalayo sa pundok. Nabuta siya sa mga luhang miawas sa iyang mga mata. Midagan siya nga nagkarga kang Nene kinsa nagtiyabaw ug nagpanglugnot kay nabuhian ang gikuptan niining langgam nga papel. Giapas ni Peryang ang langgam nga papel apan tulin kining nagligid-ligid sa balas una kini lamoya sa dagkong mga balod.
—-
Si Macario D. Tiu nagatudlog literatura sa Ateneo de Davao University. Ikatulong daog niya ni sa unang ganti sa Palanca.