Category: Fiction

Hutoy (Part 2)

Fiction by | March 28, 2022

Ikaduhang Ganti, Ika-6 Satur P. Apoyon Tigi sa Mubong Sugilanong Binisaya

TINGPANIHAPON na nakauli sa balay si Poloy, gikapoy ug gigutom. Igo pud nga bag-o ra nahumag panghikay si Gemma. Ayha pa sila nanguros, gisugo sa iyahang papa si Dodoy nga ipaandar ang radio.

“Sa mga nag-una nga balita, lokal nga gamhanan sa Pagadian gipaspasan ang pagpabakuna sa mga frontline workers! Mga ismagol nga sigarilyo…” 

“Kamo ha…Uhheem!…ayaw gyud mog pabakuna ug pa-swab. Kadungog ka atong sa Iligan nga natagak sa lubi unya gideklarag kubid?!” ug niubo na pud ang amahan. 

“Ha? Kabuang. Asa man nimo na nadunggan, pang?” ug dali nga nitunol si Gemma og usa ka plastik nga baso sa tubig. 

“Ana akoang kauban nabasahan niyas Ip-Bi. Unya…uh-uh-uhheeeem…pangwartahan ra na nila kay dakog bahin sa Pilhelt! Grabe ka kurakot!” tubag ni Toto nga samtang nagkagahi ang paghot kay nagkadako sab ang tingog. 

“Diay pang, giunsa nimog sulod anang trabahoa nga kinahanglan man daw nag baksin?” hibulong ni Gemma. Namati usab si Dodoy nga naganahan nuon og kaon kay nalingaw og paminaw sa amahan. 

“Kato si pareng Jun, bakunado ‘to. Gihulman nako kadyot iya kard kay gapakopya ko diha atbang sa Columban, kana bitawng mga maayo mobuhat diha? Singkwenta ra gud!” biaybiay ni Toto nga pahumanay na og hungit. “Mao ‘to, igo ra man nisiplat sa kard ang bayi katong pag-apply nako, wala na man basaha,” ug dayong lingi sa anak niya nga gahinuktok na og gaduwa sa pagkaon. 

“Doy! Naunsa…pagdalig kaon diha kay nagtingit na oh! Datahi dayon ni ilang ‘Nang Susie, ingna nga kana lang sa kay sunod semana na pod. Dayon, kuan…u-u-uhheeem…pastilan nga ubo! Pagkuha didtog usa ka dyunyor, usa ka ice, ug baynte ka Happy kay magtunga ta.” Human nikuot siyag usa ka gatos sa iyang bulsa sa sampot ug gibutang sa gamatoy nga lamesa nga maygani, maskig tulo nalay tiil kay nibarog gihapon kay gisandig sa plywood nga suok.

***

NILABAY ang duha ka adlaw ug naglain ang pamati ni Poloy. Nisamot man gani ang iyahang hubak tungod kay dili man malikayan sa trabahoan ang gapuhag nga abog ug ang naglingiting nga kainit sa palibot. Makausa hapit siya matumba samtang galukdo og sako sa graba, apan iyaha ra ning gipasagdaan. Pagkaugma, supak sa hangyo sa iyahang asawa nga magpahulay, nipadayon siya og trabaho. Walay higayon nga dili siya moubo, ug kani maoy rason ngano nagpalayo na ang uban trabahador gikan sa iyaha. Niabot ang takna nga gitawag siya sa porman ug gikwestiyon sa iyahang kondisyon. 

“Ayaw pagsakit-sakit diha dong, bakunado na man kaha ka?” yawyaw sa porman nga murag karaang kontrabida. 

“Gamayng subaw ra ni, boss, way kaso,” pasangil ni Poloy nga gapugong sa iyahang gakatol nga tutunlan.

“Pagtarong dong! Gatubod na nang singot sa imong agtang, ‘nya hastang lawoma sa imong mata oh. Pa-rapid na lang o pauli lang sa sa inyoha kay maglikay na lang mi.” 

Ug kato nga higayona gipapahawag trabaho si Poloy, pero pag-uli wala niya sultii si Gemma. “Pahuway sa ko, Ma,” mao lang iyahang ingon ug nidiretso og higda sa lantay. 

“Ingon biya ko nimo, Pang. Lahi biya ning panahon ron.” 

“Ay sus, tuo man ka. Mawa ra ni ugma.”

Tibuok hapon gahinanok si Poloy. Apan, gabii hangtod kadlawon nga galanog iyahang hutoy nga daw misundog sa hulhol sa mga irong laaw. Pagkabuntag, nanilhig si Gemma sa ilahang gawas ug natingala na lang siya nga lain man ang pagtutok sa uban niya nga silingan. Naghinunghongay pa gyud tong mga igmat sa tindahan sa unahan. Nabalaka pud siya niadtong pag-ingon ni Dodoy nga kon molabay daw siyas tindahan aron naay paliton, mopahilayo daw ang mga tawo sa iyaha.

***

WALA gyud nahitabo ang ugma nga gitiaw ni Poloy—dili na man gani siya kabangon sa lantay. Maulaw na sab mogawas si Gemma ug kanunay na lang nga nagbantay sa iyahang bana sa kwarto. Si Dodoy na lang ang kanunay niya nga sugo-suguon sa tindahan.

“Pang, basin kubid ni—” 

“Unsay kubid…uh-uh-uheeem?! Kon unsa man gani na imohang plano, ayaw gyud,” pasuko pero hinay nga tubag ni Poloy. 

“Magpatabang unta ta sa barangay ba kay aron matambalan kas ospital,” kahilakon nga pangamuyo ni Gemma. 

“Di-dili, dili,” ug nilingo nalang siya kay galisod na og litok. Gisugo ni Gemma si Dodoy nga tua sa sala. Nagluya na ang asawa nga gapahid og basa-basa nga nuog sa ulo sa bana.

“Nak, pagpalit didtog parasitamol ug niyusip, tag duha-duha. Ipalista lang. Dayon ipahid gud na imohang sip-on!” 

Gibira ni Dodoy ang tumoy nga parte sa iyahang sanina aron mosikma. Aginod dayon siya nga milakaw sa iyahang sanilas nga wa natarog sul-ob padulong sa pultahan, bisan pa sa gabalas nga salog og giabog nga likop sa panimalay. 

“Kadyot, doy. Kon naay mangutana ha ingna nga nagluya si papa nimo kay gisubawan sa trabaho kay ulan-init biya. Ha?” pinahunghong nga sulti sa inahan nga wala nas hitsura. 

Paggawas ni Dodoy, nakabantay siyag panon sa unahan nga nabungkag human og lingi niya. Gipasulod sa mga inahan ang ilahang mga bata, ug ang uban man pud gani nga inahan niapil og sulod. Luya kaayog nawng ang bata nga nagkaduol sa tindahan. Usa ra gyuy nagpabilin sa may bangkito, apan wala milingkod, tulo ka lakangan ang kalay-on. Ga-pismas, ga-pis sheld, ug nagpalayo gamay si Riza, suod nila nga silingan nga trabahante sa barangay. Sa wala pa si Dodoy makapang-ayo…

(To be continued)

Si Niño Jan Pol natawo ug nagdako sa Dakbayan sa Pagadian. Nahimong Fellow for Creative Nonfiction sa ika-27 nga Iligan National Writers Workshop. Nagtukod sa pinakauna nga Pagadian Writers Workshop niaging tuig 2020. Kasamtangang estudyante sa University of Toronto. Mabasa ang iyang ubang sinulatan sa Reading the Regions 2: Philippine Folk and Oral Traditions (usa ka antolohiya sa NCCA) ug sa Dagmay.online.

Hutoy (Part 1)

Fiction by | March 21, 2022

Ikaduhang Ganti, Ika-6 Satur P. Apoyon Tigi sa Mubong Sugilanong Binisaya

SA pagsubang sa kainit nga gikalipay sa mga nanghayhay, nagpulihanay og tilaok ang mga pinalanggang hiniktan sa silingan. Alas syete na ug bag-ong adlaw na pud sa Purok Adelfa— apan wala man gihapoy mabati nga kabag-ohan. Ug kon tinuorayng kabag-ohan ang hisgutan, sama anang makapalit og awto ug makapatukod og dos andanas nga semento nga balay, taman pangandoy pa lang ni sa mga lumulupyo. Basulon pa gali ang pandemya nga maoy nagsugmat sa ilahang kakutas ug kapit-os. Maypa ang gatubo nga sili kilid ilang Carmen (nga pirti ka barat maskig usa ka sili dili pakuha) kay mas taas na kontra sa gip-ot nga dalan nga mogawas sa haywi. Usa ka habal-habal ray makalahos nga kon maghinubog og drayb, kanal gyuy dangatan. Ug kinsa man puy nangandoy og mas dako nga dalan nga gadasok na man gani ilahang mga panimalay? Usa pa, sigbit nga yuta man sa Provincial Jail ilahang gitukoran mao nga gamantinir sila ana nga espasyoha. Swerte nalang nga nakaplastar sa una ang mga ginikanan ni Gemma sa kinatumyang daplin sa haywi.

Nakamata ang bugtong anak nga si Dodoy dili tungod sa mga sunoy, apan tungod sa hagiyong sa langaw nga gaalirong sa mga iti gawas sa bintana. Madungog pud niya sa unahan ang yagubyob sa mga igmat (igmata tabi) nga gatapok sa tindahan ni Nang Susie. Nibangon nalang si Dodoy sa lantay ug nidiretso sa kusina.

“Sardinas na pud!?” bagutbot niya human og abri sa dakong taklob sa kaldero nga gitabon sa nabilin nga pagkaon. Sa iyang kadismaya, kahilakon-dili siyang gatindog, nanghimuta, nanghuy-ab, samtang gitutokan ang duha ka piraso sa sud-an nga giplatitohag Molave Young’s Milling Corp. 

“Ay sig reklamo, pagtimo na diha!” singgit sa iyahang inahan nga nanguso og mga puti sa banyo. Hagbay ra nga nilakaw ang bana ni Gemma nga usa ka mason sa gisugdan nga Robinson’s Place sa gibakbak nga Liga ug SP. Daw kini ang pinakauna nga mall nga itukod sa dakbayan, ug dili na taman hulungihong (tuod man nga adunay C3 nga kuno pinakauna nga mall nga gipanag-iyahan sa gobyerno, halos ukay-ukay ug pampahamis sa panit ra pud imong makaplagan). Gikalipay tawon sa iyahang bana nga si Toto ang higayon nga makapanday og balik, kay intawon, wa gyuy sapi ang amahan niadtong nilabay nga mga bulan nga puros lockdown. Gidaginot na lang sa pamilya Decierto ang ayuda sa barangay nga de-lata, bugas, ug Quickchow kay hagbay ra nga nahubas ang singkomil nga SAP. 

“Human nimog kaon diha, panghugas, dayon pag-modyul. Unya ra kaligo kay wa pa ko nahuman diri,” dungag ni Gemma nga nakadungog sa hagtong sa plato ug kutsara. Wala na mitubag si Dodoy. Gahukad siyag bahaw unya gahinay-hinay na og hungit.

 

WALA gyud kasabot si Dodoy sa iyahang mga modyul, samot na ang inahan nga third-year ra ang nakaya sa National. Siguro kon hatdog ug kornbip kuno iyahang pamahaw, naa na unta siyay ikasulat sa pangutana nga “In 2-3 sentences, what is the importance of the sense organs in our body?” Pero gahanduraw ra ang bata nga naa kuno siya sulod sa iyahang klasrum, galingkod, ug namati sa iyahang maestra nga gaantipara. Miabot pud sa iyahang huna-huna nga moduaw og Pisonet, apan nakahinumdom siya nga mobaktas pa siya sa pikas purok unya basin madakpan pa siya sa tanod. 

Taud-taod, migawas sa banyo si Gemma. Nagtiniil siya padulong sa pultahan ug paspas nga gisul-ob ang sanilas sa gawas aron manghalay. Wala na niya panumbalinga iyahang basa kaayo nga sanina ug gasingot nga dagway kay, lantaw niya, wala na man pud iyahang mga kumare. Sa wala pa siya kasab-it sa alambre nga halayan, milingi siyas bintana ug nanawag sa iyahang anak. 

“Doy, humana ka ana imohang modyul? Wala pa biya nauli tong sa niagi nga semana ha?” 

Wala dayon katubag si Dodoy nga gayaka ra ug gawiris-wiris. Ubay-ubay pud iyahang mga blangko kay, lagi, way alamag. Nitando nalang siya ug gihipos ang mga papel sa iyahang kiliran. Bahala na ni, pangagho niya. Mitindog si Dodoy ug nanghuy-ab, nanginat sa iyang sapsing nga lawas. Sa gawas, nakadungog siyag tingog sa rekorida nga nagkakusog, padulong sa ilaha. Nilili siya sa bintana ug gisundan og lantaw ang puti nga sakyanan sa haywi.

“Mga lumulupyo sa Barangay San Jose, magsugod na og palista sa bakuna sa atoang barangay hall. Giawhag ang nag edad og 18 pataas nga magpabakuna aron mapugngan ang pagkuyanap sa Covid-19. Aduna tay Sinovac…” 

Pag-agi sa sakyanan sa ilahang tungod, nidalikyat og sulod sa balay si Gemma kay nakalimot siyag sul-ob sa iyahang pismas. Pastilan, huna-huna niya kon natsambahan siya sa multa nga kinintos. Wala magdugay, nilabay ang tigsibya ug nagpadayon siya og panghalay. 

“Ma, kanus-a ka pa-baksin?” pangutana ni Dodoy nga gatan-aw ra sa iyang inahan sa bintana. 

“Ambot nak, mangutana pa pud ko sa imohang papa. Wala ra ba ta kabalo unsay iturok ana nila sa atoang lawas,” ingon ni Gemma samtang gayabo sa pinug-an sa kanal. Pagsulod, komedya siyang midungag, “Kay basin mahimo tag sumbi!” ug nikatawa silang duha ni Dodoy. 

(To be continued)

Si Niño Jan Pol natawo ug nagdako sa Dakbayan sa Pagadian. Nahimong Fellow for Creative Nonfiction sa ika-27 nga Iligan National Writers Workshop. Nagtukod sa pinakauna nga Pagadian Writers Workshop niaging tuig 2020. Kasamtangang estudyante sa University of Toronto. Mabasa ang iyang ubang sinulatan sa Reading the Regions 2: Philippine Folk and Oral Traditions (usa ka antolohiya sa NCCA) ug sa Dagmay.online.

 

 

Ante P’s Board and Lodging

Fiction by | March 7, 2022

Unang Ganti, Ika-5 Satur P. Apoyon Tigi sa Mubong Sugilanong Binisaya

Isa ka adlaw bag-o ko nibakwit gikan sa Ante P’s Board and Lodging, ana ko sa kalag sa akong kwarto nga gimingaw ko sa akong katawa. Ang kalag, wa ra nilingi nako samtang gadula sa latch sa purtahan, nitubag, “Gi-testingan na nimo?”

“Naa ba ko’y choice?” ang pangutana sa pangutana namong duha.

Taas iyang buhok, mura ba ug white lady nga bulagaw og buhok. Pula ang lips, pareho ug color sa iyang nails – Pussy Red Nail Polish by Caronia. Ana sa akong mama pang-tiguwang ning colora. Siguro ug masimhutan ang kalag, kani iyang perfume Flora by Gucci Gorgeous Gardenia tingali. Kanang humot sa gwapa nga humot.

“Wala hinuon bitaw kay choice diria,” nilingi na siya ug nilingkod sa akong atubangan.

“Pwede magbahis-bahis ra ka diha?” ingon ko, agitated gamay. Nanimbaw’t akong balahibo sa iyang tutok, masking buutan siya ug nawong. Nitindog ang not-so- white lady ug nisandig sa pader.

“Ayaw lagi ko tutuki ba,” ingon ko niya. Hadlok pud paminawon iyang katawa. Kung dili madala sa afterlife ang kwarta ug materyales, nganong madala sa kalag ang sanina na ilang gisuot sa takna sa ilang kamatayon? Madala pud kaha nila ilang underwear? At least, maoy gina-imply sa mga salida. Pati iyang short-heeled shoes suot niya run. Naay pagka-nude iyang dress na kutob bagtak.

“Patugtog daw,” tutok gihapon siya nako.

“Unsa’y ganahan nimo?” ana ko samtang gaopen sa akong Spotify sa laptop.

“Goodbye, Love,” tubag niya sa wa’y pagduha-duha.

“Dili ba ni ‘Hello, Love’?” familiar kos’ kanta nga way lyrics.

“Pwede pud. Magsugod siya sa ing-ana, magtiwas siya sa ing-ato. Di man gihapon ka makapili ug lain diha. Mao ra man na’y ginapatugtog nila diri.”

Midangoyngoy ang Salut d’amour Op.12 ni Edward Elgar gikan sa akong basag nga speaker. Kung dunggabon man ko, unta sama sa ka-hait sa tingog aning violin ang kutsilyo. Ug dunggabon man ko ug pag-usab human ana ug sa makausa pa hangtod sa mura na ug kinawtan sa damang akong lawas, unta sama sa pag-bundak sa keys sa piano sa Salut d’amour Op.12 iyang rhythm. Unta ing-ani ra ang kamatayon.

“Gimingaw ko ani.” Ingon siya samtang ginasavor ang tugtog.

“Wa’y ing-ani sa impyerno,” ana ko.

“Wala gyud,” tubag niya. Komedya ra man unta to akoa. “Nakaadto na ka?”

“Ingon sila. Sa purgatoryo hinuon, pagsaka nimo sa bungtod, makadungog na ka’g mga koro nga gasampit sa kamaayo ug kabulahan sa Ginoo. Sa langit, naay alternative rock.”

Nitingog ang serena gikan sa park nga naay bag-ong tukod na museum. Alingogngog ni para sa mga naa ra sa balay tibuok adlaw o sa mga wa pa kamata gikan sa ilang siesta. Pero para sa mga trabahante, senyas ni nga makita na nila pag-usab ang nawong sa ilang misis, mister o anak, o iring o iro, o ilang katre ug ang bugas na gahulat lung-agon para sa panihapon sa mga nag-inusara.

“Dili na man ni Tagum. Wa ka kahinumdom?”

“Ha?”

“Kadungog man gud ko sa imong internal monologue.”

“Taymsa. Asa gani ta?”

“Naa ko’y joke.”

“Unya na. Mupalit sa ko’g kinilaw… o barbecue.”

“Sige. Pero hinumdumi… wala kas’ Tagum ha?”

Nigawas ko sa dirty white na gate sa Ante P’s Board and Lodging gikan sa akong

kwarto nga sama sa bartolina ang kahuot, pasabot guot gihapon para sa usa ka tao. Igo ra ang isa ka double deck, 4 layers nga Orocan, ug gamay nga electric fan. Wa’y air freshener ug wa’y jalousie, wa’y TV. Akong pitsel, rice cooker, heater, plantsa, ug mga papel sa iskwelahan maoy okupante sa taas na katre. Sa lobby naay mga batan-on nakiglukos sa ilang mga uyab sama sa reef knot. Ang panganod mura ug kamatayon ni Jorge Luis Borges. Mao tingali ni iyang pasabot. Sa ubang mga adlaw mura siya ug La Vie en Rose ni Edith Piaf.

Nipadayon ko ug lakaw padulong sa sari-sari store sa kanto. Nisitsit ang tiguwang nga galantaw sa kawanangan. Limpyo ang siyudad sa Tagum (dili na lagi ni Tagum),

banha panagsa ang mga tricycle o tricyboat nga green. Ang agianan pasulod sa akong boarding house nga mura ug mansyon kay atubangan ra sa St. Mary’s College (dili ni Tagum). Sa suok nga mga tindahan atbang sa kapilya adunay mga estudyante nga gapanigarilyo. Naa na man siguro ni sila sa husto nga edad. Naa na ma’y senior high school karon.

Ang kinilaw sa carenderia usa nalang ka-takos kadaghana (o kagamya). Tag- baynte singko daw. Naluto na ang isda sa suka nga tuba. Tag-banyte singko. Sige. Tagpila na kaha ang kilo sa bariles karon? (wala na man kas’ kalibutan) Wala ko papalita sa tindera kay wala na daw koy freedom of choice. Gipauli ko niya. Sa akong pagbaktas pabalik sa boarding house, nadunggan nako ang kampana sa kapilya (huna-huna ra nimo na). Nagkakusog ang tingog niini samtang paduol ko sa gamayng’ balay sa Ginoo. Akong dunggan maoy kampana na ginapuspusan sa sakristan. Sirado ang kapilya sa akong pag-agi. Ang sinindihang sigarilyo sa mga estudyante ra ang suga sa dalan. Ang rebulto nga nagdupa sa krus sulod sa kapilya milingi sa katawhan. Nangayo ko ug pasaylo sa pagpanamas-tamas sa iya kaniadto ug karon. Gibuhi ra siya aron patyon. Nihilom.

Sa tumoy sa kanto, naa gihapon ang tiguwang ilalom sa poste, ga-sitsit sa kawanangan. Wala na ang mga batan-on sa lobby. Nanihapon na siguro. (Di na man mukaon ang kalag). Sulod sa akong kwarto, naa ang kalag sa baye nga lumboy ang lipstick. Naa pud ang kalag sa bata nga wa’y undang nga ginabunggo iyang ulo sa pader. Sa buhi pa siya, sa sako sa bugas niya ginabunggo iyang ulo hangtod sa malipong siya ug makatulog. Wala nay tulog sa iya karon. Naka-school uniform pa siya ug naka- hairband.

“Kinsa man ni?” pangutana nako sa babaye. “Kahinumdom pa ka?”

“Sa unsa gud?”

“Aning bataa?”

“Oo. Grade 4 ni siyas’ elementary.”

“Unya?”

“Usa ka adlaw, kaning bataa niuli sa ilang balay sa udto ighuman ug klase nila sa buntag. Siya ra usa sa ilang balay. Iyang mama tua sa downtown kay nagbayad ug kuryente ug tubig. Iyang papa naas’ trabahuan.”

“Dayon?”

“Paminaw ra. Dayon… nanghugas siya ug plato… mga hugason sa iyang mga kinan-an atong udtuha. Nahibulong siya unsay naa sa ilawom sa lababo. Iyang gibuksan ug nakakita sa Baygon na pang-refill sa spray. Nagtimpla siya ug gatas ug gisagulan atong liquid sa Baygon. Mitulo iyang luha naghunahuna sa iyang mga mabilin sa kalibutan – iyang mga dulaan, iyang mga medal unta – except sa iyang mga bullies sa eskwelahan. Iyang gisimhot ang baso sa gatas na gi-spike-an ug Baygon. Baho man. Alangan. Gilad-ok niya diretso.”

“Unya ngano daw?”

“Taymsa, nganong naa siya diri?”

“Wa ko kahinumdom na. Ikaw tingali mas makahinumdom ka ngano to.”

“Hinumdumon nako. Ngano man diay? Taymsa ra gud. Taymsa. Natabang pa man-”

“Natabang pa ka. Pero ang gamayng’ bahin sa imong kalag naadto diri, atong taknaa.”

“Wait. Wala ko kasabot.”

“Taga-diri na na siya. Pero dili nako ma-dala-dala sa bungtod kay di man maistorya, dili pareho nimo ba. Di man siya kasabot. Sige ra ug kundinar. Mao ra na iyang nahibaw-an.”

“Unsay bungtod gani?”

“Piyong na.” Sugo sa babaye.

Wala ko bati-a ug katulgon ato, pero nakuyapan ko pagsulti niya. Dayon nitugtog ang Salut d’amour, Op. 12. Ha-it. Ang palibot napuno ug kahaw-ang nga itom pa sa alketran. Ha-it ang gisi sa tingog sa violin sa kahaw-ang. Sakit ang mga piyesa paminawon… lantawon. Pero lami. Hilom nga saba. Gaan nga bug-at. Hapdos akong-

“Mata na ba!”

Nakamata ko sa pagpukaw sa dalagang gamay. Naka-P.E. uniform kini ug naka- hairband sama sa bata ganina na wala na sa kwarto karon.

“Bangon na,” ingon ang babaye nga lumboy ang lipstick. Nag-atubang siya sa samin, ug masking di maaninag iyang nawong (masking siya di makakita sa iyang nawong sa samin), nabati nako iyang paglantaw. Ang dalagang gamay nagsige ug bira sa akong kamot.

“Unsa man?” wala ko kasabot kung saputon ko una o mangutana sa ngano siya.

“Tabangi ko ug tago bi?” nagpaka-looy ang gamay.

“Nalubong na man nako ang diary! Unsa pa may taguan nimo?” gisapot ko pagkahinumdom, ug miaksyon ug dapat niya sa dihang ming-isplikar ang babaye nga nagtan-aw ra namong duha.

“Unya… nalaparuhan na baya na sa iyang mama. Wa ka kahinumdom?”

“Tanga-tanga man, gibilin sa banyo iyang diary. Nabasahan na hinuon.”

“Unya imo na hinuon usban?” pangutana niya. Masking sa akong utok dili ko

makapamalikas, wala ko kasabot. Mitulo akong luha sa kalagot.

“Ngano naa man ko diri? Unsaon man nako ni sila?”

“Kalmahi sa. Gusto ka’g joke?”

“Bullfrog! Nganong gusto gyud ka mag-joke?” nanginit na akong nawong gikan sa agtang hangtod sa suwang.

“Basig lang makatawa na ka.”

“Kahibaw na man kang’ wa nay kalipay diri.”

“Testingan lang gud. Pero sige… ask me anything. Naa kay gusto mahibaw-an?”

Mga eternity pa bag-o ko nahuwasan. Nawala ra pud ang gamay nga dalaga.

“Makahinumdom pa ka sa imong kinabuhi sa kalibutan?” nangutana ko, basig diay maabot siya’g istorya atong traynta pa siya – akong edad karon ug sa kahangturan.

“Tong nag-traynta ko?” tubag niya. “Kadali lang diay. I-check sa nako ang policies kung pwede ba nako ni i-share.”

Kung kahibalo na ang Ginoo sa tanang manghitabo, ug simultaneous iyang perception sa past, present, ug future (sama sa mga Tralfamadorian), ug ang tanan nasulat na sa Basahon sa Kapalaran, kung unsa man akong sunod nga lihok ug mahibaw- an, unsa pa man ang bili ani? Nganong dili man niya iingon?

Nitindog ug niduol ko tungod sa akong samin kung asa dapat gabaw’g akong imahe. Naa na siyay liki sa ubos na dapit. Niisbog ang not-so white lady aron makaagi ko, wala siyay reflection sa samin, dili katingalahan. Kahibaw ko sa iyang ngalan pero mura’g weird man itawag. Lain man pud mutawag ug “ma’am”. Mutahod ra pud ko sa laing pamaagi kay mas magulang man siya nako. Kinsa guy dili gusto tahuron? Milingi ko sa iyang nawong ug dayon sa akoa sa samin – masking di makita among mga nawong.

“Mas ganahan ko magtan-aw sa akong nawong ug naay make-up”, ana ko. Ug way make-up, maklaro ang konstelasyon sa mga hagbay rang nangamatay nga mga bituon sa akong nawong.

“Ako? Unsay nawong nako?” pangutana sa baye.

“Bata ra ka tan-awon para sa imong edad, tan-aw nako. Hamis man ka karon. Naka-make-up tingali ka ‘tong nipanaw ka”, tubag nako, kadiyut ra ko mitutok niya kay manindog gyud akong balahibo. Mipahiyom ra siya nga sagol kaminghoy.

“Pero I’d be attracted to you ug buhi pa ka”, ingon ko.

“But you didn’t like yourself ‘tong buhi pa ka.”

“You look wiser than I did. Kuwang ra gyud kaayo ko para sa kalibutan. May ra pud siguro na wala na ko didto.”

Wala ko kasabot kung nalipay siya o naguol sa akong tubag. Ngano man pud ang kalipay ug kaguol ra atong pasabot nga isig-katumoy sa mga pagbati? Mingisi ra man pud siya, iyang mga mata diha-diha nga kasubo.

“Diay? Gimingaw ra ba ko magtan-aw sa akong nawong. Kanang bantayan ug naay bag-o nga pimples nga kanunay sa suwang o sa kilid sa ilong gyud mugawas,” ana siya.

“Masulob-on ba ko tan-awon? Tan-aw nimo?” padayon niya’g pangutana.

“Karon? Igo ra sab. Di ra man pud ka maot,” tubag nako. Namingaw kadiyut.

“Mahadlok ka mutan-aw nako?”
“Dili man pud,” tubag nako nga samot nahadlok. “But looking at you, I feel this incredible pain and joy at the same time, panagsa. Ayaw lang pud pagpakita nako ug palong na ang suga”.

“Hunahuna ra na nimo. Pareho ra man tang duha nga kalag na. Kabalo ka unsay difference nato?”

“Edad?”, akong pangutana.

“Nakaabot pa ko ug traynta’y uno.”

“Kabalo man ko ana.”

“Diha nga edara nako nabasahan ang mga pulong ni Nietzsche.”

“Taymsa. Atheist man si Nietzsche. So unsa man ka? Demonyo? Ay ingna’g naa

tas’ impyerno?”, na-ratol ko gamay.

“Dili uy. Pero gikan na ka didto – sa imong Dostoevskyan hell.”

“Okay, so how come naa ka diri ug wala ka sa impyerno kung nitoo ka sa atheist?”

“Kabalo ka anang nitpicking?”

Nakasabot ra ko dayon sa iyang gusto ipasabot.

“Mao to… sukad traynta’y uno, sige ra ko’g hunghong sa akong kaugalingon ug amor fati inig bation ko ug kalagot o kaulaw sa akong mga binuhatan.”

***

“Kordero sa Diyos nga nagawag– So, mao to… Asa ka? Naa pa ka diha? – kaloy-i kami,” nangapa ang dalaga sa aso nga baga pas’ aso sa tambutso samtang gakanta. Ang tingog sa kalag sa mga minatay ug ang aso ga-lukos ug ginalukop ang tibuok nga dapit sa purgatoryo.

“Naa ra ko diri – sa kalibutan, hatagi kami sa kalinaw – unya nangutana ka atong bayhana ngano ka namatay?” tubag sa isa ka kalag nga taod-taod na pud naminaw sa istorya sa isa.

“Kordero sa Diyos nga– kataw-anan. Mao bitawng’ natanggong ko sa tiilan aning bungtura. Diha na ko nanawag ug Ginoo samtang ginaluba na ko’g ice pick atong kawatana. Pistachio gyud oy! Bullfrog! Bullfrog! Unsa’y bullfrog?” nangunot ang agtang sa dalaga.

“kaliiiinawww– dili ta makapamalikas diri.”

“Oh, my guard! Shirt!- nga nagawagtang.”

“Sa mga sala– blasphemy na pud na.”

“Unya, ikaw?- kaloy-i kami. Kordero sa”

“Diyos nga– Ngano man?

“mga sala sa ka– Kahibaw na ka ngano naa ka diri?”

“hatagi kami sa– Natanggong pud kos’ tiilan sa bungtod, sa akong kwarto sa Obrero – sa Ante P’s Board and Lodging. Giduaw pud kos akong mga kalag– kordero sa Diyos nga”

“Nagawagtang sa mga– Diay ba? Ngano daw sila nangamatay?”

Nahilom ang duha sa dihang naay niwakli sa aso sa ilang atubangan. Luyo sa mga pako niini ang kahayag sa adlaw nga sukad sa ilang kamatayon diri nga dapit, karon pa nalantawan. Ang anghel mitamak sa yuta ug ming-isplikar sa dalaga.

“Ali na, Y. Ako imong sundo.” Nahibulong ang dalaga, pero dili tungod sa presensya sa anghel. Dili na kahadlok ang iyang mabati inig makakita sa pahiyom sa kalag nga kauban niya sa tiilan sa bungtod. Nahibulong pud ang isa ka kalag samtang gatutok sa anghel ug dayon sa dalaga nga tapad niya.

“Anghel ang imong variant gikan sa laing uniberso? Shirt!” pangutana niya sa sunduonon, pero wala ni nanumbaling.

“Asa ta padulong?”

“Didto sa taas.”

“Wala pa man ko nahuman ug purga diri.” Iyang pangutana sa anghel.

“Ani na siya… Nakadawat ko ug update gikan sa kalibutan. Dayon gitransfer ang information didto sa kinatas-an, sa Garden. Unya gi-issuehan ko nila ug permit nga sunduon ka gikan diri.”

“Ha?” mao ray matubag sa dalaga.

“Pabor-pabor na?” nangutana ang isa ka kalag sa anghel.

“Ani man gud na… sa kalibutan, naay mga nag-ampo na mahilangit siya, kani si Y. Dayon… karong buntaga, naabot ug kota tungod sa pag-ampo aning silingan niya nga iyang gitabangan sa una,” pagpasabot sa anghel.

“Kinsa didto na silingan?”

“Kato ganing lalaki nga nakuyapan sa kalsada atubangan sa inyong tindahan. Sayo to sa buntag. Mao pay pag-open ninyo.”

“Ah. Transgender to siya. She identifies as a woman.”

“Ug imong iring.”

“Ha? Ngano akong iring?”

“Gi-ampoan ka sa imong iring.”

Mikapyot ang dalaga sa anghel, bilin ang isa ka kalag nga nagpadayon ug kanta sa Agnus Dei. Walay nisundo niya. Atheist ang iyang iro sa kalibutan.

Samtang galupad ang duha padulong sa taas, madunggan ang tingog sa koro ug ang pamilyar nga tono.

“Radiohead man ni.”

“Ingon bitaw ko sa imo. Pero epic version na siya so way lyrics ug dili katong explicit version.,” tubag sa anghel.

“Hahahaha! Yahw-”

***

Izza is a teacher, a student, a Davaoeña, and an existentialist. She likes literature because she likes life (and the concept of death).

When Nothingness Wrote for Me

Fiction by | March 5, 2022

It has been months since I was able to write again. I was subdued by vices and distracted by temporary earthly attachments. For a while, I wasn’t me. Each time I try to re-establish my good habits my phone would talk to me, “Open me for a bit”. Then the next thing I knew it was 5:38 in the morning and I haven’t caught drowsiness yet. Whenever I have something in mind and promise myself to write about it later, I often forget about it after a succession of “laters” that would eventually turn into tomorrow and lead to next month. The next thing I knew was my rank in Mobile Legends has become Mythic IV but my writing skills have dropped to Warrior I.

One night, I forced myself to write and open my laptop. I was thinking of what I was supposed to write, then after a couple of minutes I’ve come up with a decision of writing a poem, and so I did. As far as I could remember, I wrote about plants that night which metaphors my friends. In midst of it, I was meddled by a missing word that I felt I should’ve known but I couldn’t. It hindered the way I think, and I thought to myself that I have to relax – and one way of doing is browsing YouTube, and so I did. I scrolled and scrolled for interesting videos until I stumbled onto a documentary about Hannibal Barca’s greatness as a man who single-handedly conquered Rome. The channel was “HistoryMarshe”, and I’d tell you, it’s worth the watch. They’ve presented an animation of how Hannibal Barca planned his attacks and eventually outwitting the Romans on their own soil. And the coolest thing? The documentary was divided into twelve parts. I was hooked up. The next thing I knew was that I forgot the file name of the poem that I was writing and where I’ve saved it.

The next day, I overslept and wasn’t able to attend to my tutor. At 6 PM, I went to the bathroom. It wasn’t that usual bath. The moment I closed the door, I was alone. Free from the intervening distractions and woo of my phone. I undressed, pushed the shower lever, and stood at the raining warm evening water. I stood without moving nor blinked. I was staring with delimited vision, shrouded by the water that passes through my very eyes. Several minutes later, I shut the shower and stood still. I listened to the sound of the draining water for quite a while.

At that moment, I thought to myself that I should’ve realized something but nothing was kicking in. I just felt – nothing. I reached for the towel and enveloped it in my lower body and went to the sink where I brushed my teeth.

When I came back into my room, I had nothing in mind and nearly grabbed my phone again, but luckily, I was able to stop myself. I opened my laptop instead and listened to some of my favorite playlists. There was still nothing kicking in, I felt no motivation nor interest in doing something except checking my phone, which I have successfully deprived myself of for hours. I opened Word instead and tried to write about anything. But it was futile, I couldn’t write about anything and always end up erasing what I have written. I gazed at the blank page for several seconds, and later I realized that it was like me – empty.

Maybe I have nothing to write about, but I badly wanted to write. Or maybe due to the days that I haven’t been writing, I subconsciously lost my eagerness and my mind just wouldn’t allow me to regain it. I scratched my drying hair and crouched at my desk. I closed my eyes and resigned to nothingness.

When I woke up, I was still at the same desk and the same room, but my laptop was closed. I opened it, it was still in the same Word but wasn’t empty. I looked around the room, tracing for evidence of who could’ve written on my laptop. I even went outside asking my sister if she went inside my room but she denied it, they didn’t even know that I have risen from my bed since last night.

I went back into my room, marveled at what has happened. I tied the curtain on my windowsill and stared at the melancholic stars, silently burning and watching me from below. They might know the truth behind this mystery or witness how this piece was written. The next thing I knew, was to think for a title in this piece that mysteriously appeared.

I pondered for quite a while and mumbled to myself “When nothingness wrote for me.”

Michael Jig L. Salvador is the eldest son in his family and has been writing for 2 years. He is currently taking up Bachelor of Arts in English Language in Ramon Magsaysay Memorial Colleges. He was also a ‘zinester’ in the 2019 Zinefest held in Tacurong, at Primart, wherein his poem The Ocean Made her Salty was featured in their zine Neflibata. He started reading novels, poems, and short stories at the latter part of his adolescence, and took literature seriously with the aid and guidance of his former creative writing teacher, Sir Adonis Z. Hornoz.

The Christmas Spirit

Fiction by | March 5, 2022

The rain was relentless with force almost denting the corrugated rooftops. Mud caked the city veins. It’s a tough monsoon season, he thought. Or whatever a kid’s approximation of what monsoon meant. He just knew that the rain almost never stops these days.

He sat in an alleyway; knees tucked close to his chest for warmth. This path was a shortcut between a mall chain and a well-known road. Usually, he would see countless feet shuffling. Some of them may even take pity and toss him a coin or two. But not today. His spot was a nook next to a wall with a foot worth of roofing overhang above him. His face was dry, or dry as it could be, and his toes were waterlogged.

Around this time of year, strangers would be wearing bright red hats (or none) and go around giving food. He can tell if the season was right when he can hear the bustling mall echo out a song talking about sleighs, snow, and gifts. He doesn’t know snow; he only knows that the sky gives water.

Mall employees decided to brighten this alley with lights. The tiny little bulbs would alternate between red, blue, orange, and green. They look like stars to him. Turbulent grey covered the sky, so he couldn’t see the real thing.

The food-giving people didn’t come. So, he sat there as his stomach whimpered. He thought of it as a companion, the metallic clang of raindrops it’s musical accompaniment. He passed the time admiring the technicolor performance in front of him.

After a while, the white noise he’s been steeping himself in has ended in a decrescendo. He looked to the skies. The rain was still present with the oppressive dark clouds it’s purveyor. It was soundless, the ripples and clangs it made were gone.

His gaze moved to the right where the alley led to the back of the mall. It was the same as normal, albeit devoid of people. And so, he looked left.

His view would be of a path leading to a road and a bright lamp post, which it still did. But a figure stood there. He mistook it as the pole at first, but his vision lied.

“People walk here. So why am I scared?”, he thought. This reassurance would’ve worked. But the figure stopped right ahead him. He looked at their feet. He always does. Folks don’t take kindly to him if he looks them in the eye.

Do not worry child, I mean no harm.

The boy knew that the figure never spoke out loud. Yet his head heard them still. He then heard a small, subdued giggle.

I will not hurt you. I swear on my own name. Look up, small child.

What greeted him was a tall thin frame of a pale feminine figure. She was clad in a black veil and a flowing gown reaching the muddy ground. In her hand was a long, forked branch she used as a staff. A lantern hung on top of it, unlit.

See, I am not a scary person.

Her voice was confusing to him. It’s almost as if all the voices the boy has heard in his life were speaking at the same time. Or was it his own voice he used inside his head? But as unusual as it was, he never felt scared. Why was he not scared?

“Who are you?”, his voice should’ve been drowned by the downpour.

Who do you think I am?

“Are you one of them food people? Those who wear bright red hats?”

She didn’t respond.

“Are you Santa? Probably not because you have no beard…” , he quipped.

Uhh-

“…The Christmas spirit? I can overhear the mall sometimes singing about them. But I never knew what they really looked like.”

The figure produced a stifled chuckle in the same vein as if one would try to seem more professional in the face of a kid’s inquiry. There was a long pause, almost too long, before she spoke again.

Would you like to come with me?

Her ivory hand appeared before the boy. It looked as if it was a porcelain doll’s yet lithe and elongated, skeletal almost. They stayed there. Time marched on like they were its left-behind passengers. But the figure stood still, unbothered.

“Will there be food?”, the boy looked up after much deliberation.

The shade could not contain her laughter now. She covered her mouth, a semblance of courtesy even if there was no face to look at. His head turned at the response; eyes squinted in confusion.

It’s just…

She sat a few feet next to him. Her movement flowed like smoke; a thin frame reflected by the rising water level in the alley. The puddles below left no trace that she even stepped on them.

Most of the people who meet me do not ask me that.

The ankle-high floodwater didn’t interfere with the Christmas lights’ rhythmic illumination. Yet they remained seated despite what would be fluid now soaking the both of them. The boy didn’t feel cold since the shadowy woman appeared.

“Will it be a good place?”, his voice rose, almost in excitement.

As the storm weathered out the path calmed into a flat mirror, reflecting the Christmas lights all around them. Raindrop ripples grew tired and echoed out. It turns out the evening crept in long before the boy noticed.

I do not know. I can only guide you there.

For once in these past few weeks, he was able to see the stars vividly as if the city lights were not there to snuff them out. Were they always this big? This close?

In one swift motion, the woman stood up and offered her hand again. He felt nothing but comfort, almost a yearning, as his tiny palms reached towards it. It was not freezing cold as he assumed from its appearance. All his concerns washed away as he moved closer to the veiled lady; akin to being with a friend he had always known for a long time.

“How do I look?” The rusty lantern sparked to life as they both walked. In the dim light, he tried to clean off his tattered threadbare clothes. The path they followed was almost carpeted by the night sky. Every step he took never left a single footprint.

That will not matter at all, child. You look just fine.

Currently in the trenches of his studies as a University of Mindanao B.A. Communications Student, Panabo-born Benjamin Caspillo III does his best to write whenever he can spare a bit of himself.

Ang Ikawalong Salot

Fiction by | February 10, 2022

Hile-hilerang pwesto ng mga nagtitinda ng pritong apan ang nadadaanan ko tuwing umuuwi ako ng Tacurong City, Sultan Kudarat. Mula sa labasan ng General Santos City hanggang sa bukana ng Polomolok, South Cotabato, mababanaag sa gilid ng daan ang makukulay na payong ng mga tindera. Nakagawian ko nang bumili sa isa sa mga pwesto bago ako tumutuloy sa byahe. Hind ko matandaan ni isang beses na nawalan ng suplay ng pritong apan ang mga tindera kapag napapadaan ako sa lugar. Nagtataka tuloy ako kung may mga alagang balang kaya ang mga nagbebenta na pinaparami nila at inaani na lang kung malaki na para lutuin, gaya ng ginagawa sa tilapia at hito? Kung hindi man, nakakalungkot isipin kung ilang taniman ng mga magsasaka kaya ang naubos bago napunta sa mga balde ng mga tindera ang mga pritong apan?

Sa napanood kong palabas sa National Geographic Channel, ipinaliwanag ng Entomolodyist na si Dr. Amy McKeever na likas umano na mapag-isa ang mga balang. Subalit sa tuwing sasapit ang panahon ng tagtuyo, hindi sinasadyang nagsasama ang mga ito upang manginain sa lupain na may natitirang pananim. Ang biglaang pagsasama ng mga balang sa isang lugar ay nagbubunsod ng pagbabago sa ugali ng mga ito na makisalamuha at tumindi ang gana sa pagkain. Pagdating ng tag-ulan, nagiging hudyat ito ng mabilisang pagpaparami ng mga balang na sumasabay din sa pag-usbong ng mga luntiang pananim. Gamit ang mga pakpak at walang kapagurang katawan, naglalakbay ang mga ito ng milya-milyang layo patungo sa mga lupaing sagana sa makakainan.

Nakikinita ko tuloy ang ugaling ito ng mga apan sa karakter ng mga tao sa kasulukuyan lalo na sa social media. Madalas na ang simple at parehong karanasan ay nag-uugnay sa bawat indibidwal na magsama-sama. Maliban sa mukha at pangalan na nagsisilbing pagkakakilanlan, malaki ang papel na ginagampanan ng danas upang basagin ang likas na pagiging mapag-isa, at di kalauna’y manginain sa mga paksang papausbong na masagana sa emosyon at ideolohiya. Ang kapanahunan ng isyu ay nagiging hudyat ng pagpaparami, pagkalimot sa kung anong nakagisnan kapalit ng bulag na daloy at udyok na bugso ng nakararami. Saan man ang ihip, ang bawat isa sa atin ay nagiging bahagi sa daluyong ng isang malaking kawan.
Noong nabubuhay pa ang ama ni nanay na si Lolo Anoy, palagi niyang naibabahagi ang mga naging karanasan niya tungkol sa mga balang. Hindi man nakatapak ng kolehiyo, halatang gamay na ni lolo ang galaw at sistema ng mga balang na para bang bihasa siya sa pag-aaral ng mga ito. Marahil dala na rin iyon ng maraming taon ng pakikipagbuno niya sa mga mapaminsalang salot tuwing sasalakay ang mga ito sa kanilang lugar noon.

Madalang akong nakakapunta ng Tacurong simula noong nakapag-asawa ako at nagtrabaho sa pampublikong paaralan bilang isang guro. Sa GenSan na lubusang umikot ang mundo ko. Ilang taon na rin ang nagdaan mula noong huli akong nakadalaw sa bayang tinubuan ni nanay. Magdadalawang oras ang byahe mula General Santos papuntang Tacurong. Tuwing bakasyon lamang ako may pagkakataon na bumisita sa mga kamag-anak at kaibigan ko sa bukid ng Griño.

Ramdam ng buo kong katawan ang bugso ng hanging aking nakakasalubong na tila ba itinutulak akong pabalik kung saan ako nanggaling. Sumulyap ako sa supot na aking inipit sa bandang harapan ng aking motorsiklo, sa pag-aalalang baka nilipad ito ng malakas na ihip. Hindi kabilisan ang aking takbo kung kaya naamoy ko ang samyo ng nag-aagaw na ginisang bawang at sili na nakahalo sa pritong balang.

  1. Samu’t saring sakuna ang tumama sa bansa sa simula ng taon. Maliban sa baha, naging laganap din ang pagtama ng dengue sa iba’t ibang mga lalawigan na nagbunsod sa pangulo na magdeklara ng state of calamity. Nakapagtataka kung gaano nakakapaminsala kung nagsasama ang mga maliliit na bagay. Wala ngang malaking nakapupuwing. Ngayon naman, ang pananalanta na ginagawa ng mga libu-libong apan sa mga pananim ng mga magsasaka.

“Tong, itaboy mo na!”, isang malakas na hiyaw mula sa malayo.

Hawak ang mahabang sanga ng ipil-ipil na binali ko mula sa likod ng bahay nina lola, hinampas ko nang hinampas ang damuhan na tila ba isang lasing na nag-aamok. Kaalinsabay ng aking walang direksiyong hagupit ay ang pagsiliparan ng mga balang na nanginginain mula sa talahiban. Nakakabingi ang pagaspas ng mga mumunti ngunit libo-libong mga pakpak. Halos magdilim ang buong paligid. Hawak ang magkabilang dulo ng nakabukang kulambo, nakaabang na ang mga kaibigan kong sina Norman at Taruk sa pagpasok ng mga nais nilang hulihin. Sa isang kisapmata’y halos napuno ang ginamit na panlambat ng dalawa! Mabilis nilang inilapat sa lupa ang bunganga ng kulambo at binuhol ang dalawang dulo nito upang siguruhing wala nang makakatakas.

“May ara na dun ta sud-an”, wika ni Taruk habang ikinukubli ang ngiting sa mga pisngi niyang halatang madalas bilad sa init ng sikat ng araw. Sa tatlo kong matalik na kaibigan, madalas na siya ang hindi ko nakakasundo. Lagi niyang iniisip na parang laro at biro lang ang lahat. Ako naman itong pikon at halos siniseryoso ang lahat ng bagay.

“Manimaho na ka apan ang mga baba ta sini”, sagot ko sa kanya na nakakunot ang noo. Magdadalawang-araw na din na halos panay balang ang inuulam namin sa hapag. Isang araw pa, at baka iisipin na ng mga balang na isa ako sa kanila dahil sa amoy ng aking hininga.

“Ipagisa na naton kay Manang Gamay kay para mabahin ta para panyaga”, nasasabik na sabat ni Norman, na ang tinutukoy ay ang aming tiyahin. Pinsan ko si Norman at siya din ang kinikilalang lider ng aming grupo. Marahil sa kadahilanang siyang ang pinakamatanda sa aming magkakaibigan. Ang tatlo sa amin ay nasa ikaanim na baitang, samantalang siya naman ay nasa unang taon na sa hayskul.

“Diin gali si Natoy haw?”, dugtong pa niya habang ibinabaling ang paningin kaliwa’t kanan na para bang may hinahanap. Magdadalawang araw na rin mula noong huli naming makita si Natoy. Bagama’t siya ang pinakabata, si Natoy ang may pinakamaraming nalalaman sa aming apat pagdating sa mga pasikot-sikot sa bukid. Ito ay sa kadahilanang lumaki siyang katuwang na sa mga gawaing-bukid ang kanyang amang magsasaka.

“Basi nanggarab ka humay. Puli na ta ah kay lapit na panyaga”, yaya ni Taruk. Halatang nabibigatan ito sa pagbitbit ng halos kalahating sako ng balang na nahuli kanina. Inalalayan siya ni Norman sa pagbubuhat sa lalagyan.

Taong 1998 noon. Tuwing bakasyon sa Mayo, bumibisita ang pamilya namin sa Barangay Gansing sa Tacurong upang dalawin ang aming mga kamag-anak at upang doon na din antayin ang muling pagbubukas ng klase. Sa ganitong panahon ko din nakakasama ang aking mga kaibigan.

Apat kami na magkakaibigan. Si Norman ay anak ng nakatatandang kapatid ni nanay na si Manong Eddie. Si Taruk at Natoy naman ay mga anak ng aming karatig-bahay sa parehong pook. Pangingisda sa sapa, pagsakay sa kalabaw, paliligo sa irigasyon, at kung anu-ano pang p’wedeng gawin sa buong maghapon ang madalas na pampalipas namin ng oras. Nagkataon na sa buwan na iyon ay ‘di inasahang sumalakay ang mga kawan ng balang, kung kaya’t naidagdag ang panghuhuli nito sa aming mga pinagkaabalahan.

Papanhik na kami sa balkonahe ng bahay nina Lolo Anoy at Lola Meding nang makasalubong namin si Manang Gamay, ang kanilang bunsong anak. Mababasa sa kanyang mukha na batid niyang siya na naman ang pakikiusapan naming magluluto. Bagama’t mahilig at magaling magluto, halatang nauumay na si manang sa kakaprito ng mga dinadala naming balang sa kanya sa halos sunod-sunod na araw.

Parang may mahika ang sandok na ginagamit ni Manang Gamay sa pagluluto. Naaalala ko pa noon na kahit anong putahe ay kayang-kaya niyang pasarapin. Pabiro naman itong kinontra dati ni Taruk no’ng minsan namin itong mapag-usapan. Kaya nga madalas kaming hindi nagkakasundo. Naglalagay raw ng maraming betsin si Manang Gamay kaya sumasarap ang kanyang mga lutuin. Hindi ako naniwala sapagkat si Taruk mismo ang pinakamalakas kumain at madalas nakakaubos sa mga luto ni manang. Para sa akin, ganoon lang talaga siguro ang lasa kapag nagluluto ka na may halong pagmamahal.

Isa-isang nilinis ni Manang Gamay ang mga balang na kan’yang lulutuin. Tinanggal niya ang mga pakpak at inalis ang laman-loob. Hinugasan niya ang mga ito sa tubig ng dalawang beses. Sunod niyang inihanda ang mga gagamiting rekado. Hiniwa niya ang bawang, sibuyas, sili, dahon ng sibuyas at inilabas ang kung anu-ano pang mga pampalasang nakasilid sa mga maliliit na garapon na nakahilera sa kanyang lalagyang kahon sa batalan. Masugid naming pinagmasdan ang bawat galaw ni manang sa entabladong kanyang pinagtatanghalan. Nakikita ko si nanay sa kanya.

Dahan-dahang inilapag ni manang ang malaking kawali sa nag-aapoy na kalan. Winisikan niya ng tubig ang mantika sa loob ng kawali, at nang kumulo ito ay maingat niyang inihulog ang mga pampalasang sahog. Sunod niyang inihalo ang mga nalinisang balang kasabay ng pagtilamsik ng kumukulong mantika. Binalot ng nakagugutom na amoy ang buong kusina. Nang maging mamula-mula na ang pinipritong balang ay sinandok ni manang ang mga ito at nilagay sa isang malaking mangkok.Tandang-tanda ko pa ang mga mukha nina Norman at Taruk habang nakatitig sa inihain- Nakanganga. Naglalaway.

Matapos ang tanghalian, napagpasyahan naming tatlo na dalawin si Natoy. Sa niyugang bahagi malapit sa tirahan nina Natoy ay nadaanan namin ang malawak na damuhan kung saan madalas kaming naglalaro. Ang lupang noo’y nababalutan ng luntiang mga damo, ay gutay-gutay na mga halaman na lamang ang makikita. Sa aming bawat hakbang ay siya namang lipad ng mga libu-libong balang na lumilipat ng madadapuan. Naabutan namin si Natoy sa bakuran ng bahay nila, namumulot ng mga tuyong sanga. Bagama’t nasa murang edad, ay bakas sa pangangatawan nito ang pagkahubog sa labis na mga gawaing-bukid.

“Toy, kumusta ka dun?”, halos sabay naming tatlong bati kay Natoy. Mula sa pagkakaupo nito ay bigla itong tumayo at inginuso ang malawak na taniman ng palay sa harap ng mga kabahayan. Sinundan ito ng aming mga tingin. Ang dating taniman na namumutiktik sa gintong butil ay nagmistulang dinaanan ng sigwa. Halos wala nang maiwan sa ekta-ektaryang palayan maliban sa gulagulanit nitong anyo at ang milyon-milyong salot na walang tigil na nilalantakan ang kung ano pang kaunti na lang na natitira sa mga pananim. Napagtanto naming kaya pala hindi nagpapakita si Natoy nang mga nagdaang araw ay dahil naging abala ito sa pagtulong sa kanyang mga magulang at kasamahan nitong mga magsasaka na isalba ang kung ano pang pwedeng makuha. Sinamahan namin siyang mamulot ng mga panggatong. Tahimik lang ang lahat.

Parehong sentimyento ang hatid ng mga nakakatanda sa bahay no’ng hapunang iyon. Lubos na umaasa sa biyaya ng lupa ang lungsod ng Tacurong. Dito nakasalalay ang ikinabubuhay ng marami sa mga naninirahan sa lugar.

“Ginapeste na taton di kay waay gasirimba ang mga tawo”, sambit ni lola habang inaabot kay lolo ang lalagyan ng kanin. Malamang nasabi ito ni lola sapagkat wala ni kahit kapilya o maliit na simbahan man lamang ang nakatayo sa aming lugar. Nasa karatig-barangay pa ang pinakamalapit na simbahan kung sakaling gustong magsimba ng mga tagaroon.

“Ti indi lang man banwa ta ang ginpeste sang apan,”sagot ni Lolo na nakakunot ang noo. Halos lahat ng taniman sa Tacurong ay dinapuan ng peste. Bagama’t walang lupang sinasaka ay nag-aalaga ng kalabaw si lolo na pinapa-rentahan niya kapag panahon ng pag-aararo sa taniman. Maliban dito, nag-aalaga din ng bibe ang aming pamilya na pinapaitlog at ginagawang balut upang ibenta. Madalas na sa taniman na katatapos lang pinag-anihan pinapakain ang mga bibe. Kung walang pag-aning magaganap, walang makakain ang mga bibe. Walang ring itlog.

“I-ampo tan a lang ni ah. May ara mensahe nga gusto ipaabot ang Ginoo. Grasya man ini agud sa iban”, malumanay na sagot ni nanay. Labis akong humahanga kung paano tinitingnan ni nanay ang mga bagay at kung paano niya iyon iniuugnay sa kanyang paniniwala. Madalas niyang paliwanag na may rason ang Diyos kung bakit nangyayari ang lahat. Kung ano man, tanging Diyos lang din ang nakakaalam.

“Namit man gid ang apan, nay”, natutuwa kong dugtong habang iniisip ang tanghalian kanina. Sa likod ng isip ko, marahil paraan lang din iyon ni nanay upang pagaanin ang pakiramdam ng bawat isa.

Malakas ang paniniwala ko na malapit sa puso ng Diyos ang mga ina. Naaalala ko noon ang kwento ni nanay mula sa Bibliya na ginamit ng Diyos ang pagsalakay ng mga balang bilang ikawalong salot upang ibigay ng Paraon ng Ehipto ang kalayaang nararapat para sa mga Israelita. Nabanggit din niya na ang pagsalakay ng mga balang ay isa sa mga senyales ng mga Huling Araw at ng muling pagbabalik ni Panginoong Hesus. Marahil ito ang dahilan kung bakit ang pagdating ng mga balang ay iniuugnay ng karamihan sa pagkapoot ng Diyos o kaya’y tinitingnang isang signos na malapit na ang katapusan ng mundo.

Ang nakapagtataka, nabanggit ni nanay na hindi lubusang masama ang presensiya ng mga balang ayon mismo sa Bibliya. Sa katunayan, nagsisilbi itong pagkain ng mga taga-sunod ni Hesu-Kristo noong unang panahon kapag wala silang makain sa disyerto, gaya nalang ni Juan Bautista. Maging ang Diyos mismo ay nag-utos sa bahagi ng Leviticus na ang lahat na uri ng mga balang ay ibinigay Niya at pinahihintulutang kainin ng sangkatauhan. Sa aking mga nakakikita mula sa mga dokumentaryo, hanggang sa ngayon ay ginagawa ngang pagkain ang mga balang bilang bahagi ng iba’t ibang kultura ng mga tao sa daigdig. Nagsisilbing negosyo o hanapbuhay din ito ng iilan. Naisip ko tuloy, ano ba ang gustong iparating ng Diyos sa nangyaring pagsalakay ng mga salot sa aming lugar? May nais ba Siyang hingiin na kailangan naming palayain? Isa ba itong parusa? Isang malagim na paalala? O isang nakakubling biyaya?

Magdadapithapon na nang ako ay dumating sa bahay nina lola. Hindi ko na napansin ang takbo ng oras sa byahe. Gising akong dinalaw ng mga pangyayari sa nakalipas. Matapos ang maikling kwentuhan at pagbati, nabatid kong marami na ang nagbago sa mga nakalipas na taon. May sari-sariling pamilya na sina Taruk at Norman at parehong naninirahan sa bayan ng Isulan. Si Manang Gamay, na piniling hindi mag-asawa, ang natitirang kasama ni lola sa bahay matapos pumanaw si lolo taon na din ang binilang.

Nang magtakip-silim, may bumati sa akin mula sa labas ng bakuran habang nakaupo ako sa balkonahe. “Tong! Long time no see ah,” tawag ng lalaki. Hindi ko maaninag nang maayos ang kanyang mukha. Tinitigan ko siyang mabuti. Dahan-dahan kong napagtanto na si Natoy pala ang ang tumatawag sa akin.

“Toy! Ikaw gali na?” abot-langit ang aking ngiting tugon sa kanya. Mula sa aking kinauupuan ay napansin ko ang plastik na lalagyang hawak niya, “ano ’yang dala mo?”.

“Tuba, Tong. Ginbaligya ko da sa may tiangge”, nakangisi niyang sagot. “Mapuli anay ko. Mabaliki lang ko dayon. Akon a bahala sa irimnon.” Sa dating bahay pa din nila nakatira si Natoy. Hindi pa ito nakakapag-asawa sapagkat abala itong tinutulungan ang kanyang matandang ama sa pagsasaka.

“Sige, Toy. Tam lang kay may ginbakal ko pampulutan da”, sambit ko na may halong pananabik.

Magdamagan kaming nagkakuwentuhan ni Natoy sa balkonahe. Masaya niyang ibinahagi ang mga bagay tungkol kay Norman, si Taruk, ang masarap na luto ni Manang Gamay, at ang nalalapit na anihan ng palay. Sariwa pa din sa kanya ang masakit na alaalang dala ng pananalanta ng balang noong aming kabataan. Hindi ko matandaang napag-usapan namin ito noon matapos ang mga nangyari. Tahimik lang akong nakinig.

Kwento niya, tunay na nakakapanghina ang dulot ng pangyayari sa kanila na umaasa lamang sa biyayang bigay ng lupa. Higit pa dito, mas lalong nakakapanghina ang hirap na kailangang gawin upang makabangon matapos ang pinsalang dulot ng pagsalakay ng mga salot. Napatitig ako sa mga natirang piraso ng pritong balang sa ibabaw ng pinggan. Unang beses kong naulinigan si Natoy na ganito. Nasanay ako na naririnig lamang siyang nagkukuwento kung paano manghuli ng palaka sa may palayan. Kunsabagay, hindi sapat ang isang buwan lamang bawat taon na pagbisita ko noon sa Tacurong; maikli ang isang buwan upang lubusang maintindihan ang kanilang mga dinanas pagkatapos ng delubyo.

Naikwento niya din ang ginagawa nilang pagtitipon ng mga tuyong dayami sa apat na sulok ng taniman. Nakagawian na itong gawin ng mga magsasaka bilang paghahanda kung sakaling sumalakay ang mga balang. Ang usok na lilikhain nito kapag sinindihan ay magsisilbing panangga upang itaboy ang nagbabadyang pagdapo ng mga salot. Kung sakali mang hindi na maagapan ang pagsalakay, kinakailangan namang sunugin ang buong taniman upang siguruhing hindi makapangitlog ang mga balang na posible pang dumami at makapanira ng marami pang pananim. Hindi man niya direktang sabihin, bakas sa boses niya ang nakatagong dalangin; panalangin na sa kabila ng paghahanda, sana’y hindi kailanman kailangang sindihan ang mga tuyong dayaming pinumpon nila sa taniman.

Tiningnan ko si Natoy habang inaabot ang baso ng tuba alinsabay ng pagbanggit niya sa gagawing pag-aani sa mga susunod na araw. Sa ganitong mga panahon lamang sila nakakabawi sa pagod na iginugugol nila sa bukid. Nagliliwanag ang kanyang mukha tuwing nababanggit niya ito, sa kabila ng pamumula ng kanyang mga pisnging halatang nalalasing na sa inumin.

Magmamadaling-araw na kaming natapos sa dami ng mga kwentong kailangan naming habulin at mga alaalang masarap balik-balikan. Halos tanghali na akong nagising kinabukasan. Kung hindi lang dahil sa mga bulungang narinig ko sa labas ng bahay ay hindi pa ako bumangon. Lumabas ako ng silid. Naabutan ko si Manang Gamay at lola sa balkonahe na parehong nakatingala. Lumapit ako sa kanila na wala pa sa tamang ulirat. Ang mga tao sa kalapit na mga bahay ay nasa labas din at nagkukumpulan. Kinuskos ko ang aking mga mata at tumingala sa direksiyon na kanilang tinitingnan.

“Bakit madilim pa ang langit gayung magtatanghaling tapat na?” tanong ko sa aking sarili na may halong pagtataka. Mula sa malayo ay natatanaw ko ang makapal na ulap. Pinagmasdan ko itong mabuti. Mabilis ang pagbabago ng hugis nito kasabay ng malakas na hanging umiihip mula sa likuran. Sa aking pagtitig, dahan-dahang nabubuo sa aking hinuha na hindi ulap ang aking nakikita—ang tunog ng pagaspas ng maliliit na pakpak at ang galaw ng kulay-kalawang na hugis na tila sumasabay sa saliw ng orkestrang tinutugtog ng hangin.

Ibinaling ko ang aking paningin sa mga nagkukumpulang kapitbahay. Bakas ang pagkabahala sa kanilang mga galaw. Lumingon ako kina lola at Manang Gamay. Nakasulat sa kanilang mga mukha ang labis na pag-aalala. Muli kong tiningnan ang madilim na langit. Umalingawngaw sa aking gising na diwa ang mga turan ni nanay tungkol sa pagsalakay ng mga salot- ang nalalapit na pagbabalik ng Diyos at ang parusang dala ng Kanyang pagkapoot. Sa hindi mawaring dahilan, ay saglit ring nanumbalik sa aking isip ang amoy at lasa ng luto ni Manang Gamay, ang tunog ng kumukulong mantika, ang tilamsik ng ginigisang bawang, ang tawanan naming magkakaibigan habang naglalaro sa malawak na damuhan. Bumigat ang aking pakiramdam.

Pumasok ako ng bahay patungo sa kusina. Hinalungkay ko ang mga gamit sa batalan at agad ding lumabas ng pinto. Sa bugso ng mga sandaling lumipas, tinakbo ko ang hilera ng mga punong niyog na ikinukubli ang malawak na bukirin. Bumungad sa aking balintataw si Natoy at ang mga kasamahan nitong mga magsasaka; nakatayo sa pilapil at tinitingala ang buhay na alapaap. Saglit siyang napalingon sa akin. Hawak-hawak ang kalawanging karit ni lolo sa aking kanang kamay, ang lumang gasera sa kaliwa, sinulyapan ko ang nagdidilim na langit. Sinundan ng aking mga mata ang sayaw sa sigwa ng lumilipad na kawan, sa ibabaw ng ngayo’y nagliliyab at umuusok na mga pananim.

Naalala ko ang liwanag sa mukha ni Natoy; ang kaniyang tuwa at saya habang ikinukuwento ang nalalapit na anihan.

At sa hindi namalayang sandali, dagling gumuhit ang malamlam na ngiti sa aking mukha.

Arville Setanos is a public school teacher for ten years in General Santos City National High School and is studying Law at Mindanao State University-General Santos.

KITA, SADTO ANAY

Fiction by | January 31, 2022

Bag-o nagsugod ang lockdown: Paalinton

Hinay-hinay nga ginpudyot ni Lumin ang iya naga-ring nga cellphone. Gintrapuhan anay ang nagabukal nga kamot sa iya apron halin sa pagpanghugas sang kaldero. 

Text halin kay Berto: “Hello Lumin, si Berto ini. Kumusta na ikaw? Kumusta kamo ni Atty. Benjamin? Gusto ko lang tani ipabalo sa imo nga nagamasakit ako subong stage four prostate cancer.’’ 

Daw naurungan si Lumin sa iya nabasahan. Gintulok sang malawig ang nagabukal nga kaldero kag nagaagwasa nga gripo. Madugay-dugay ini nga nakahulag bag-o ginbanlawan ang ginahugasan.

Ikaduwa na nga semana sang mag-abot sa singkwenta y kwatro nga kaso sang COVID 19 sa Pilipinas. Nag-anunsyo naman ang gobyerno nga ginadilian na ang pag-gwa sa panimalay kag kung sarang mamakal na sang mga kinahanglanun para sa malawig nga lockdown. Sunod nga ginlingling ni Lumin ang kalendaryo. Sa ikabaynte dos sang Marso, dos mil baynte ang opisyal nga lockdown sang probinsya, bawal na ang pagpasulod kag papagwa sang mga tawo sa bilog nga South Cotabato. Ginkuha sini ang ballpen kag ginbilugan ang petsa baynte.

Sa pagdangat sang alas-6, tiempo nga napreparar na ni Lumin ang panyapon. Nag-abot naman si Ben. Ginkuha ni Lumin ang suksok sini nga coat kag bitbit nga bag.

“Dali na diri, Ben, manyapon na kita. Nagpreparar ako sang paborito mo nga caldereta”.

“Abaw daw nahangpan mo gid ga ang ginapanumdum ko kaina sa opisina nga uyon ko kan-on,” sabay hakus kag haluk sa agtang ni Lumin.

Nagyuhom lamang si Lumin kag ginsukadan sang kan-on si Ben.

Wala pa ka timo si Ben nagbungat higayon si Lumin. “Nag-text si Berto, Ben”.

Nagginhawa sang madalom si Ben kag nagtangu. “Padayuna lang, ga,” kag ginsundan ini sang yuhom nga may kabalaka.

“Ga, may ara kuno siya sang stage 4 prostate cancer.”

“Ti, ano ang plano mo subong?” pagpasikto ni Ben.

“Uyon ko tani nga bisitahon siya sa sunod semana, petsa baynte. Ensakto ina bag-o ipasara sang South Cotabato ang border sa baynte y dos. Siguro makasulod pa kita sina sa Gensan.” Kag nag-galu ini sang sabaw sang kaldereta.

Nagtangu lamang si Ben. “Sige, ga, kung ina ang luyag mo. Updan ta ikaw.”

Ika-baynte sang Marso, Dos Mil Baynte: Hangpanay

Sa sulod sang ila auto, madalom ang ginahunahuna ni Lumin. Malayo ang iya panulok sa bintana sang salakyan. Nagabulubaliswa nga daw nabudlayan makapangita sang paaliwansan. Nagkambya si Ben kag sunod gin-uyatan ang kamot ni Lumin.

“Ano ang ginahunahuna mo, ga? Nagakabalaka bala ikaw?” bungat ni Ben.

“Wala, ga, nalipay lang ako. Indi man nangin maayo ang pag-upod namon ni Berto, apang nagpalangga-anay man kami sang malawig nga panahon. Kinse anyos kami nga nag-upod, malipayon kami. Labi na sang nag-abot sa amon kabuhi si Bernardo. Apang, wala gid gintigayon sang panahon nga magpadayon,” ang malawig nga pamulongpulong ni Lumin sang ginapanumdum ang nanligad.

“Nahangpan ko, ga, kinahanglan niya man ang presensiya mo sa subong nga mga tinion,” sabat ni Ben.

Padayon lang sa pag-drive si Ben. Makita na sa kalsada nga nagapinarikparik ang mga salakyan pasulod kag paggwa sa syudad. Puno ang mga palengke kag mall. Masaku na sa pagpamakal para sa ginahulat nga lockdown sa petsa baynte y dos.

Ang hulubaton sang duwa ginsundan sang kalinong. Sang mas malawig nga kalinong.

Pag-abot sang duwa sa Calumpang. Una nanaog si Lumin, gintulok ang ila daan nga balay halin sa gate. Madamo sang laya nga dahon sang paho, mala ang lupa, laya na ang sadto anay nga mga maambong kag may sinahisahi nga duag kag bayhon sang orchids, santan, kag mga tapulanga sa ila ugsaran. Puno sang kamingaw ang balay. Daw nauna pa ini sa ginapaabot nga lockdown. Ang nabilin lamang ang mga manok panabong sa ila ugsaran. Sila lang ang naga-wawaw sa bilog nga compound. Indi mahangpan ni Lumin kon wawaw ato sang kagutom ukon kapung-aw.

“Balikan ta ikaw diri karon, ga”, siling ni Ben sang ginpapanaog ang mga dala nga mga pagkaon kag grocery ni Lumin.

“Sige, ga, matawag lang ako karon sa imo. Kaya ko na diri,” sabat ni Lumin samtang ginatulok ang uhaw nga sulog nga ginagaid.

Hinay-hinay nga nagsulod si Lumin. Nagsukob anay ini sang isa ka kabo nga tubi halin sa balde nga natipon sa tubig ulan. Ginbubuan ang lata nga pan-an sang mga manok. Daw namuhaw-muhaw ang mga ini sa tubi nga ginbubo ni Lumin.

Kag nangatok ini dayun. “Berto?” kag ginsulit ini sang ikapila. Daw indi makabungat ang iya baba tungod daw kinse anyos niya na nga wala mahambal ang pangalan ni Berto. Tungod wala man natarangkahan ang puertahan, nagdiretso ini sulod. Kung ano kapung-aw ang sa ugsaran, doble ang kapung-aw nga nagkalop sa balatyagon ni Lumin. Ang sadto anay nga masadya nga panimalay, yab-ok, lawa kag guba nga bintana ang nag-abiabi sa iya pag-abot. Gintulok ang ila sadto anay nga malapad nga sala.

Nagbalik sa iya hunahuna ang mga nanligad. Kon san-o madamo pa ang mga dalagko nga tawo ang nagalagaw sa ila panimalay. Halin sa presidente, senador, gobernador, kag alkalde. Sang panahon nga nagapungko pa si Berto bilang deputy speaker sang Mindanao kag representate sang una nga distrito sang South Cotabato sa kamara de representate sa sulod sang baynte ka tuig halin sang 1991 asta 2011. Madamo man siya sang napanday nga layi, ilabi na ang Local Governance Code of 1991 nga ginagamit lang gihapon sang lokal nga pang-gobyerno asta karon. Dako man ang nabulig sang Region XII Economic Zone Program nga iya ginpangunahan. Diri natukod kag napalambo ang Dole Philippines Inc., bilang pinakadaku nga kompanya sang pinya sa bilog nga Asya. Diri matilawan ang pinakamatam-is nga pinya nga ginpatubo halin sa lupa sang Bulkan Matutum. Mangin ang General Santos City Fish Port Authority nga dulungkaan sang mga presko kag dalagku nga tuna halin sa Sarangani Bay ukon pungsod Timor Leste. Kag ang bag-o lang nga Alcantara Coal Power Plant nga natukod sa probinsya sang Sarangani halin sa iya initiyatibo. Iya man napasulod ang pinaka-una nga SM Mall sa SOCCSKSARGEN. Naghatag ini sang madamo nga trabaho kag daku nga kita pang- ekonomiya sa bilog nga rehiyon.

Uyon man sang una ni Kong. Berto ang pagpalambu sang turismo, gani isa man sya sa nagpanday sang layi sang pinakamalawig nga Zipline sa bilog nga Asya nga ara sa Seven Falls sang Lake Sebu, South Cotabato kag ang pagbansag sa bilog nga banwa bilang “Summer Capital of South Central Mindanao.” Bangud sa mayami nga hangin sini, nagdugang sa kaambong kag kaanyag diri ang tatlo ka libtong: Lake Lahit, Lake Sebu, kag Lake Seloton nga nangin puluy-an sang mga T’boli nga famoso sa paglala sang T’nalak halin sa abaka kag pagpamintay sang tilapya. Iya man ginbansagan nga “Jewel of the South” ang misteryoso, kag makakulutoy sakaon apang matahum nga libtong sa bilog nga Mindanao – ang Lake Holon sa T’boli, South Cotabato. Ini ang baba sang bulkan Melibengoy ukon Mt. Parker, halin sa pangalan sang nakatukib sini nga si Heneral Frank Parker nga isa ka amerikano nga piloto nga aksidente nga nasid-ingan ang libtong halin sa panganod sang mil noybesyentos trenta y kwatro. Isa man ini sa makahaladlok nga bulkan nga nagbuhang sang mil noybesyentos nobentay kwatro kag nagpatay sang singkwentay tres ka tawo. Ini man nga libtong ang rason sang pagguba sang balor dos syentos setentay otso nga ektarya nga kaumahan kag puluy-an sa banwa sang T’boli, Surallah, kag Sto. Niño.

Bantog, gung-an kag ginataha gid ang bilog nila nga pamilya sa patag sang politika kag pang-gobyerno. Ini gani siguro ang rason nga halos bilog nga probinsiya ihado kag ihada nila ni Berto sa kasal kag bunyag. Bisan wala na ini sa serbisyo palangga gid siya sang mga katawhan asta karon.

Wala gid makadipara si Lumin nga ara lang si Berto nagapanilag sa iya. Masaku si Lumin nga nagalili sang iya daan nga makina panahi. Kay bag-o nga nangin asawa ini sang kongresista, dungganon ini nga sastre nga nagapanghimu sang Barong kag Filipiniana sang sadto anay nga first lady Imelda Marcos. Mangin ang mga artista parehas nanday Susan Roces, Nida Blanca, kag Gloria Romero, nakasuksok na sang mga bistida nga gintahi niya.

Nag-igham si Berto para madiparahan ni Lumin. Nakasinggit man si Lumin sa kakibot.

“Kaina pa ikaw, Lumin?” pamangkot ni Berto.

“Ginkibot mo gid ako, Berto.” Nagtangu ini. “Oo, mga kinse minutos na ang naglabay sang pag-abot ko.” Kag ginsundan ini sang pagyuhom

Hinay-hinay nagpalapit si Berto para magkuha sang tubig sa kusina. Hinali ang gin-unahan ni Lumin.

“Mainom ka sang imo bulong? Ako na,” panging-agaw ni Lumin.

“Indi,” sabat ni Berto kag nagngulo-ngulo ini. “Kuhaan ta ikaw sang tubig kay basi nakapoy ikaw sang biyahe paadto diri,” sugpon sini.

“Berto, ikaw ang may sakit sa aton duwa. Pungko ka,” gindaho dayun ni Lumin ang tubig sa sadto anay nga bana.

“Salamat kay ginlaktan mo ako. Salamat kay nakahangup ka. Salamat man kay nagsugot si Atty Benjamin.” Siling ni Berto kag gin-uyatan ang wala nga kamot ni Lumin.

Kag ginsampaw man ni Lumin ang iya tuo nga kamot sa babaw sang kamot ni Berto.

“Berto, wala kita nagtapos sang maayo apang indi ko man maagwanta nga indi ikaw pagpalapitan diri,” balus sini.

Gulpi dayun ini nagtindog kag nagpalapit sa guba nga bintana kag nangusisa. “Ano na ang plano mo diri sa balay? Daw halos wala na bilin nga mga gamit diri ah. Ang sadto anay nga narra nga sala, wala na. Ang mga aparador nga gin-gama sa molave, nadula naman. Mangin ang mga antigo nga kubyertos, nagkalabuong man.”

“A, ato? Ginapamaligya ko na ato tanan, Lumin. Tutal duwa ka bulan na manlang ang akon taning. Terminal stage prostate cancer. Indi nagid ako mabuhi sang malawig, Lumin,” sabat ni Berto.

“Ngaa wala ka nagpabulong?” malip-ot nga pamangkot ni Lumin. Nagngulo-ngulo lamang si Berto. “Wala na, indi na kinahanglan.”

Nagtulon lang sang laway si Lumin kag nagtango. “Matinir kami diri ni Ben, Berto, updan ka namon.”

“Indi na kinahanglan, tuman ka saku si Atty Ben. Ginpalakat ta lang ikaw diri Lumin para mangayo ako sang pasaylo sa tanan-tanan ko nga sala sa imo. Nagahinulsol ako sa akon kakulangan bilang amay kag bana sa inyo ni Bernardo” nagtulo ang luha ni Berto sang ginpalapitan ang nagatalikod nga dati nga asawa.

Ginsunod sang panulok ni Lumin ang dapya sang hangin nga nagahampak sa dahon sang paho sa ugsaran. Hinay-hinay man nga nagtulo ang iya luha.

“Madugay na ato nga panahon, Berto, madamo na ang natabo. Magpanday naman si Bernardo sang iya nga pamilya didto sa Marbel,” padayon nga sabat ni Lumin samtang naga-agay ang iya luha.

Nagpalapit si Lumin sa dalapugan para magkuha sang lapat para trapuhan ang mga yab-ukon nga mga baso, tasa, kag plato. Ginalagas lang sang panulok ni Berto ang iya dati nga asawa. Ginkuha ang mga kubyertos, gintungtong sa lamesa kag nagpungko tupad kay Berto.

“Lumin, bal-an mo bala ang rason kon ngaa ginbayaan ta ikaw?” gulpyada nga pamangkot ni Berto.

“Oo, siling mo sa akon sang una, nagbugtaw ka nalang nga nadula ang imo paghigugma sa akon,” sabat ni Lumin samtang padayon ang pagpangnusnos sa mga yab-ukon nga kubyertos.

“Nagpati ka man?” pasikto ni Berto.

Gintulok lamang ni Lumin ang iya nanligad nga bana.

“Paano ayhan kon nagbutig ako sa imo, Lumin? Wala ko ginhambal ang matood? Paano kon naghambal ako nga may kabit ako ukon bata sa luwas? Mahalin ka pa ayhan sa puder ko?” Mga sunod-sunod nga pamangkutanon ni Berto nga wala nasabat ni Lumin, apang gintulok niya lang gihapon ini.

“Bal-an ko madamo ako kasayupan sa imo. Nasakit ko gid ang imo buot, ang imo hunahuna, kag ang imo handum. Apang sang nagkasakit ako, ikaw ang una ko ginpamaan. Gin-amligan mo gid ako sang akon balatian kag sang akon pag-antos. Siling ko, kon magpalapit ka, buot singganun, may pagpalangga lang gihapon halin sa imo. May paghigugma lang gihapon nga nabilin sa imo kasingkasing para sa akon.” Malawig nga eksplikar ni Berto.

Gintungtong ni Lumin ang ulihi nga tasa. “Sang adlaw nga ginhambal mo sa ako nga nadula na ang imo paghigugma. Wala ko ato nahangpan, Berto. Indi ako magpati nga madasig madula ang gugma sa tanan ta nga naagyan. Indi mahuyang ang gugma. Apang, kon ang paghalin ko ang makapalipay sa imo, ngaa indi, Berto? Nagpalapit ako diri sa imo kay… tungod ikaw ang nanligad ko nga bana, ikaw ang nangin kaupod ko sang una. Amu lang ato. Sarang ta ikaw tampadun subong tungod nadula na ang paghigugma ko sa imo.” Ginhikap ni Lumin sa guya si Berto kag nagtindog ini palapit sa makina sa tahi.

“Nahangpan ko na subong Berto nga ang paghigugma gali kaya madula kag kaya makuha. Ang makasulubo, nahangpan ta lang sa indi parehas nga tinakna kag panahon. Kag amu ato ang nagpasubo sa aton,” dugang pa ni Lumin.

“Salamat sa paghangup, Lumin. Salamat.”

Ika-baynte dos sang Marso, Dos Mil Baynte: Pagpasaylo

Opisyal na nga ginsugdan sang provincial government ang pagsira sang mga borders halin sa probinsya sang Davao, Sultan Kudarat, kag Sarangani. Nangin ulo ini sang balita sa mga local radio stations sa bilog nga probinsya. Mangin ang biyahe sang eroplano, ginsuspendi man sang gobyerno. Nagtinir na ang tanan nga pamilya sa ila tagsa-tagsa ka mga panimalay. Bawal naman mag-gwa ang mga bata nga wala pa baynte anyos kag mga senior citizens.

“Buot silingon sini, ga, magpasugo lang gid kita sang aton mga kinahanglanon diri sa balay,” siling ni Ben. Samtang gahigop sang kape si Lumin kag gabasa sang newspaper si Atty Ben sa ila veranda. Gulpi lang nga may nanawag sa cellphone ni Lumin.

Madugay ang nangin sugilanon ni Lumin kag ka-estorya sa cellphone.

Pagkatapos, naghigop anay ini sa iya mabugnaw na nga kape kag nagsiling.

“Ga, wala na si Berto,” napun-an sang kapung-aw kag pagtangis si Lumin, ginpalapitan ni Ben ginahakus sang himpit.

 

FILIPINO TRANSLATION

Bago magsimula ang lockdown: Paalala

Dahan-dahang kinuha ni Lumin ang ang kanyang tumutunog na cellphone. Pinunas muna ang bumubulang kamay sa kanyang apron mula sa hinuhugasang kaldero. Text galing kay Berto, “Hello, Lumin, si Berto ito. Kumusta ka na? Kumusta kayo ni Atty Benjamin? Nais ko lang sanang ipaalam na meron akong stage four prostate cancer.” Hindi nakakibo si Lumin sa kanyang nabasa. Napatingin na lamang ito nang matagal sa bumubulang kaldero at sa pagdaloy ng tubig sa gripo. Matagal-tagal rin itong nakagalaw bago pa tuluyang binanlawan ang hinuhugasan.

Mga ikalawang linggo na nang umabot sa 54 ang kaso ng Covid-19 sa Pilipinas. Nag-anunsiyo na rin ang gobyerno ng paglilimita sa paglabas-pasok ng mga tao sa kanikanilang mga bahay at kung kakayanin mamili na rin ng mga pangangailangan sa inaasahang mahaba-habang lockdown. Sunod namang sinilip ni Lumin ang kaldero. Sa ika-22 ng Marso, 2020 ang opisyal na lockdown ng buong probinsiya, bawal na ang pagpapasok at pagpapalabas ng mga mamamayan sa buong South Cotabato. Kinuha nito ang ballpen at binilugan ang ika-20 ng Marso.

Pagdating ng alas-sais, naghanda na si Lumin ng hapunan. Tiempong dumating na rin si Ben. Kinuha ni Lumin ang suot-suot nitong coat at binitbit ang bag.

“Halika na, Ben, kumain na tayo. Nagluto ako ng paborito mong kaldereta”.

“Parang nahulaan mo naman ang iniisip ko kaninang kainin sa opisina,” sabay yakap at halik sa noo ni Lumin.

Napangiti na lamang ito sabay kuha ng kanin para kay Ben.

Hindi pa nakaumpisang kumain si Ben, nagsalita agad ito, “nag-text si Berto, Ben”.

Napabuntong-hininga si Ben at tumango, “sige, ga, ituloy mo” at sinundan ito ng ngiti na may pag-alala.

“Ga, mayroon daw siyang stage four prostate cancer.”

“Ano ngayon ang plano mo?” tanong ni Ben.

“Gusto ko sanang bisitahin siya sa susunod na linggo, sa ika-20. Tamang-tama bago ipasara ang South Cotabato borders sa ika-22. Marahil makakapasok pa tayo sa GenSan,” At kumuha ito ng sabaw ng kaldereta.

Tumango na lamang si Ben, “sige, ga, kung ‘yan ang nais mo. Sasamahan kita.”


Ika-dalawampu ng Marso, 2020: Pag-unawa

Sa loob ng kanilang kotse, malalim ang iniisip Ni Lumin. Malayo ang kanyang tingin mula sa bintana ng sasakyan. Maya’t maya ang pagahahanap ng komportableng pwesto sa kanyang kinauupuan. Kumambya si Ben at sunod nitong hinawakan ang kamay ni Lumin.

“Ang ang iniisip mo, ga? Nag-aalala ka ba?” tanong ni Ben.

“Wala, ga, nalipay lang ako. Hindi man naging maayos ang pagsasama namin ni Berto, ngunit nagmahalan din naman kami sa mahabang panahon. Mga labing-limang taon din kaming nagsama. Lalo na nung dumating sa amin si Bernardo. Ngunit hindi siguro kami pinagbigyan ng panahon na magtagal.” Ang mahabang nasabi ni lumin habang inaalala ang mga nakaraan nila ni Berto.

“Naintindihan ko, ga, kailangan niya rin ang presensiya mo lalo na sa ngayon,” tugon ni Ben.

Patuloy lamang sa pagmamaneho si Ben. Makikita na rin sa kalsada ang pagkukumahog ng mga sasakyan na labas-masok sa siyudad. Punuan ang mga palengke at mall. Halos lahat namimili bilang paghahanda sa lockdown sa ika-22.

Ang kaninang pag-uusap ng dalawa ay sinundan ng katahimikan. At ng mas mahaba pang katahimikan.

Pagdating nilang dalawa sa Calumpang. Unang bumaba si Lumin, pinagmasdan nito ang kanilang lumang bahay mula sa gate. Maraming tuyong dahoon ng manga, tuyo rin ang lupa, tuyo na rin ang noong magansda at makukulay na bulaklak ng orkidyas, santan, at tapulanga sa kanilang bakuran. Binalot ng katahimikan ang buong bahay, parang nauna pa ito sa inaasahang lockdown. Ang nabilin lamang ang mga manok-panabong sa kanila noong bakuran. Sila na rin ang nag-iingay sa buong compound. Hindi rin maunawaan ni Lumin kung panaghoy yun ng gutom o kalungkutan.

“Balikan kita dito mamaya, ga,” sabi ni Ben habang binababa nito ang mga daladala nilang pagkain at groceries.

“Sige, ga, tatawagan kita mamaya. Kaya ko na ito,” sambit ni Lumin habang tinitingnan ang uhaw na tandang na nakatali.

Dahan-dahang pumasok si Lumin. Sumalok muna ito ng isang tabo ng tubig mula sa balde ng pinagtipunan ng ulan. Binuhasan ang mga lata ng kainan ng mga manok. Parang uhaw na uhaw nga ang mga ito sa tubig.

At nangatok na ito, “Berto?” at inulit-ulit ito ng ilang beses. Parang hindi makabuka ang kanyang bibig dahil mga labing-limang taon ring hindi niya na nasambit ang pangalan ni Berto. Dahil hindi rin trangkado ang pintuan, dumiretso na lamang ito sa loob. Kung gaano ka lungkot sa labas, doble ang kalungkutan na bumalot sa damdamin ni Lumin. Ang noong masayahing bahay, alikabok, sapot, at sirang bintana na lamang ang bumati sa kanyang pagpasok. Pinagmasdan nito ang kanilang malapad na sala.

Bumalik sa kanyang isipan ang mga nakaraan. Kung kailan marami pang pumupunta sa kanilang malalaking tao, mula sa presidente, senador, gobernador, at mga alkalde. Nung mga panahon na nakaupo pa si Berto bilang deputy speaker ng Mindanao at reresentante ng unang distrito ng South Cotabato sa kamara de representante sa loob ng dalawampung taon mula 1991 hanggang 2011. Marami rin siyang nagawang batas, lalo na ang Local Governance Code of 1991 na ginagamit hanggang sa ngayon ng mga LGU. Malaki rin ang naitulong ng Region XII Economic Zone Program na kanyang sinimulan. Dito nagsimula at mapalaki pa lalo ang Dole Philippines, Inc. bilang pinakamalaking kompanya ng pinya sa buong Asya. Dito matitikman ang matatamis na pinya na pinatubo mula sa lupa ng Bulakang Matutum. Maging ang General Santos City Fish Port Authority na babaan ng mga presko at malalaking tuna galing Sarangani Bay at Timor Leste. At maging ang bagong Alcantara Coal Power Plant na patayo ddahil sa kanyang initiyatibo sa probinsiya ng Sarangani. Napapasok niya rin ang pinaka-unang SM Mall sa SOCCSKSARGEN. Nagbigay ito ng maraming trabaho at malaking kita sa ekonomiya sa buong rehiyon.

Naging bahagi din ng kagustohan ni Kong. Berto ang pagpapalakas ng turismo, isa rin siya sa pumaday ng batas sa pinakamahabang zipline sa buong Asya na makikita sa 7 Falls, Lake Sebu, South Cotabata. At sa kanya din nagmula ang pagbansag sa buong bayan bilang “Summer Capital of South Central Mindanao.” Dahil sa malamig na hangin nito, dinagdagan pa ang ganda dahil sa talong lawa na nakapalibot ditto: Lake Lahit, Lake Sebu, at Lake Seloton na naging tirahan ng mga T’boli. Sila ang tagapaghabi ng pamusong T’nalak gawa sa abaka at pagsasaka ng tilapya. Siya din ang nagbansag ng “Jewel of the South” ang misterioso at nakakapagod akyating lawa sa buong Mindanao – ang Lake Holon sa T’boli, South Cotabato. Ito ang bunganga ng Bulkang Melibengoy o Mt. Parker, mula sa pangalan ng nakadiskubre nito na si Heneral Frank Parker. Isa siyang amerkanong piloto na aksidenteng nakita mula sa himpapawi 1934. Ito rin ang rason ng pagkasira ng halos 178 ektaryang sakahan at kabahayan sa bayan ng T’boli, Surallah, at Sto. Niño.

Kilala, may alam, at nirerespeto ang buong pamilya nina Berto sa politika at pang-gobyerno. Ito rin ang dahilan na halos buong probinsiya at mga inaanak nila ni Berto sa mga kasalan at binyagan. Kaya hanggang ngayon mahal pa rin siya ng mga mamayan niya.

Hindi man lang napansin ni Lumin na nandyan na si Berto sa kanyang likuran at nakaabang lamang sa kanya. Habang si Lumin binubutingting ang kanyang lumang makinang-panahi. Dahil bago ito naging asawa ng kongresista, kilala itongb mananahi ng mga barong at filipiniana ng dating unang-ginang Imelda Marcos. Maging ang mga artistang sina Susan Roces, Nida Blanca, at Glorai Romero, nakasuot na lahat ng mga bistidang gawa niya.

Umubo nang mahina si Berto para mapansin ito ni Lumin. Nagulat si Lumin at napasigaw ito.

“Kanina ka pa, Lumin?” tanong ni Berto.

“Ginulat mo naman ako, Berto,” tumango ito. “Oo, mga labing-limang minuto na siguro simula nong dumating ako,” at ngumiti lamang ito.

Dahan-dahang nagtungo si Berto sa kusina para kumuha ng maiinom na tubog. Sinundan naman ito ni Lumin at inunahan.

“Iinom ka ng gamut mo? Ako na,” pangunguna ni Lumin.

“Hindi,” sagot ni Berto. “Kukunan sana kita ng tubig kasi baka napagod ka sa biyahe patungo ditto,” dagdag nito.

“Berto, ikaw ang may sakit sa ‘ting dalawa. Umupo ka,” binigyan ni Lumin ng tubig ang dating asawa.

“Salamat dahil binisita mo ako. Salamat at nainitindihan mo ako. Salamat din dahil sumang-ayon si Atty. Benjamin,” saad ni Berto at hinawakan ang kaliwang kamay ni Lumin.

At pinatong rin ni Lumin ang kanang kamay sa kamay ni Berto.

“Berto, hindi tayo natapos nang maayos ngunit hindi ko rin maatim na hindi ka puntahan,: sagot nito.

Tumayo agad ito at lumapit sa sirang bintana at nagtanong, “Ano na ang plano mo ditto sa bahay? Parang wala nang naiwan na gamit dito. Ang dating narra na sala, wala na. Ang mga aparador gawa sa Molave, wala na rin. Ang mga antigong kubyertos, halos basag na rin.”

“A, yun? Binenta ko na lahat ng yon, Lumin. Total dalawang buwan na rin naman ang aking taning – terminal state prostate cancer. Hindi na rin ako mabubuhay nang

“Bakit hindi ka nagpagamot?” tanong ni Lumin.

Napalingi na lamang si Berto, “wala na, hindi na kailangan.”

Napalunok na lamang ng laway si Lumin at tumango. “Mananatili kami ditto ni Ben, Berto, sasamahan ka namin.”

“Hindi na kailangan, maraming inaasikaso si Atty Ben. Pinapunta lamang kita dito, Lumin, para humingi ng tawad sa’yo sa lahat ng kasalanan at kakulangan ko. Nagsisisi ako sa aking mga kakulangan bilang ama at asawa sa inyo ni Bernardo,” tumulo na lamang ang luha ni Berto habang lumalapit sa nakatalikod na dating asawa.

Sinunod ng tingin ni Lumin ang daloy ng hangin na humampas sa mga tuyong dahon ng mangga sa kanilang bakuran. Dahan-dahan rin ang pagdaloy ng kanyang luha.

“Matagal na panahon na yon, Berto, at marami na rin ang mga nangyari. Bubuo na rin si Bernardo ng kanyang pamilya dun sa Marbel,” patuloy na sagot ni Lumin habang patuloy rin ang pag-agos ng kanyang mga luha.

Lumapit si Lumin sa lutuan para kumuha ng basahan para punasan ang mga alikabok sa baso, tasa, at plato. Hinabol lamang ng tingin ni Berto ang dating asawa. Kinuha ang mga kubyertso, pinatong sa mesa at umupo sa tabi ni Berto.

“Lumin, alam mo ba ang rason kung bakit iniwan kita?”, tanong ni Berto.

“Oo, sabi mo sa’kin nong una, gumising ka nalang isang araw nawala na ang pagmamahal mo sa akin,” sagot ni Lumin habang patuloy pa rin ang pagpupunas sa mga alikabok ng kubyertos.

“Naniwala ka naman?” pagklaro ni Berto.

Tinitigan lamang ni Lumin ang dating asawa.

“Pa’no kaya kung nagsinungaling ako sa’yo, Lumin? Hindi ko sinabi ang totoo? Pa’no kung sinabi kong may kabit ako o anak sa labas? Aalis ka pa kaya sa puder ko?” mga sunod-sunod na tanong ni Berto na hindi man lang nasagot ni Lumin, ngunit patuloy pa rin ito ni Lumin na tinitigan.

“Alam kong marami akong pagkakasala sa’yo. Nasaktan ko ang damdamin mo, ang isipan mo, at ang mga pangarap mo. Ngunit nong nagkasakit ako, ikaw ang una kong pinaalam. Sinamahan mo ako sa aking pagkakasakit at sa aking parusa. Sabi ko, kung lalapit ka, ibig sabihin may pagmamahal pa rin mula sa’yo. May pagmamahal pa ring naiwan diyan sa puso mom” Mahabang pagpapaliwanag ni Berto.

Pinatong ni Lumin ang huling tasa. “ Nong araw na sinabi mo sa akin na nawala na ang pagmamahal mo. Hindi ko ‘yon naunawaan, Berto. Hindi ako naniniwala na madaling mawala ang pag-ibig sa dami ng ating pinagdaanan. Hindi mahina ang pag-ibig. Ngunit, kung ang pag-alis ko ang makakapagpaligaya sa’yo, bakit hindi, Berto? Nandito ako ngayon sa’yp dahil … ikaw ang dati kong asawa, ikaw ang nakasama ko noon. Yon lang. Kaya pa rin kitang harapin dahil nawala na ang pagmamahal na ‘yon.” Hinawakan ni Lumin ang pisngi si Berto sa at tumayo malapit sa makinang panahi.

“Naunawaan ko na ngayon, Berto, na ang pagmamahal pala ay kayang mawala at burahin. Ang nakalulungkot lang, naunawaan natin ‘yon sa hindi magkatugmang panahon. At ‘yon ang nagpalungkot sa atin,” dagdag pa nito.

“Salamat sa pag-unawa, Lumin, salamat.”

Ika-dalawampu’t dalawa ng Marso, 2020: Pagpatawad

Opisyal ng sinirado ng probinsiya ang mga borders galing sa Davao, Sultan Kudarat, at Sarangani. Naging ulo ito ng balita sa mga local radio stations sa buong probinsiya. Maging ang mga byahe ng eroplano, sinuspende din ng gobyerno. Nanatili na lahat ng pamilya sa kani-kanilang mga tahanan. Bawal na ring lumabas ang mga bata na hindi pa dalawampung taong gulang at mga senior citizens.

“Ibig sabihin nito, ga, magpapautos lang tayo ng ating mga pangangailangan dito sa bahay,” sabi ni Ben. Habang himihigop si Lumin ng kanyang kape at nagbabasa ng newspaper si Atty. Ben sa kanilang veranda. May tumawag sa cellphone ni Lumin.

Matagal ang naging usapan nina Lumin sa cellphone.

Pagkatapos, humigop muna ito ng kanyang malamig na na kape at nagsabing.

“Ga, wala na si Berto,” napuno ng kalungkutan at pagtangis si Lumin, nilapitan ito ni Ben at niyakap nang mahigpit.

Alvin Larida is former teacher of Dole Philippines School at Polomolok, South Cotabato. Just recently he transferred to Libertad National High School in Surallah, South Cotabato. He studied Education, majored in Chemistry and Physics at Notre Dame of Marbel University in Koronadal City. He finished his master’s degree in Science Teaching at Mindanao State University in General Santos City. He was the third prize winner of Malip-ot nga Sugilanon in South Cotabato (2019) and honorable mention during the Balay Sulat Sox: Play Writing competition (2021). He was also a fellow of Tahad: Soccsargen Creative Non-Fiction Writing Workshop (2021).

Our Lady of the Frogs

Fiction by | January 17, 2022

Old people smell a certain way, I should have taken that in mind before I sat next to these two Lolas. The scent inside the Pabama bus on the way here from Davao wasn’t the most pleasant, but this stench right here is something more pungent and memorable. Both Lolas and the countless faces in the crowd speak in whispers, anxiously waiting for the next spectacle to take place in the center of the cramped room.

From the very last row, I can barely make out the scenery in front of me, my vision blocked by the sweat and the shadows of at least a hundred people standing and whispering next to each other. Ah, petrichor! Yes, the two grannies and this entire room smell like petrichor! It’s a good thing that my short nose is no longer a stranger to this earthy perfume. Mama used to smell like this every Sunday at church, her white dress and red sandals completing the look. Her husband used to smell even worse, like dry soil placed underneath a mountain of cheap cigarettes. Though I’m not sure whether it’s the people who smell peculiar or maybe this is just how a tiny, cramped room along the Pulangi River should smell. I should have left Davao a little earlier, maybe catch the first bus home to Valencia. Now I’m stuck here at the last row of cheap monoblock chairs, far away from the subject of my assigned work, and surrounded by a typhoon of early Sunday morning sweat.

Trying to take my mind off the scent brewing inside the room, I take out my trusty little notepad and jot down a few initial thoughts about this place–it is cramped, humid, inhabited by an armada of retired folk with their little kids rotating around the crowd like tiny planets orbiting the Sun. Bosing wants this feature article to be in his email inbox tomorrow afternoon, and I definitely don’t want to let him down. Besides, this feature might just be what I need to climb up the ladder, rise a little closer to the top. I can see it now, Harry Principe’s article on the headline of Today Mindanao- the title makes up half of the paper cover, making all the other headlines look like footnotes to my story. Oh, who the hell am I kidding? Nobody even reads the news anymore, nobody except presumably every oldhead in this room. Mama will read it though, that’s for sure. She’s always been a fan of whatever shit I wrote, keeping my contest works in frames. Keeping them far from dust and far from her husband’s rough fingers. Well, it doesn’t hurt to dream just for a little bit, not that I have anything better to do at the moment. It was only two days ago when a coworker showed me that video of a young woman spitting out a little frog, the slimy creature croaking loudly as it emerged from the depths of the woman’s mouth.

People spitting out frogs isn’t something uncommon these days, at least here in Valencia. The peculiar video was only part of a string of viral Facebook posts showing the same scenario – people spitting out frogs after some sort of ‘healing’ ritual. All of the videos reached at least ten thousand likes and even more shares, all of them filmed at the same place, all the miracles brought upon by them by some mysterious old woman. I knew that I’d be coming home to Valencia sometime this month, Mama told me to visit them last month but I couldn’t make it, and there’s really not much to do in this little town. I knew that I had to come home sooner or later, but I never thought that it would be to write a news feature on something so ridiculous and almost certainly fake.

The heat and the buzzing inside the room grows and grows as another minute passes, swelling to an almost unbearable heat until a cool breeze passes by- a whisper of cold wind from the Pulangi accompanied by a sharp sound emitting from an old microphone. The humid silence breaks as a faint yet raspy voice slips into the microphone’s beating, echoing across the room.

“My child, do you believe?” the old voice asks.

Now that’s a great question, I do believe in a lot of things. I believe in alcohol and the naughty spirit lurking inside every bottle. Ricardo was also a firm believer of the alcoholic, he’d show me how strong its effects were through the poetry of punches to the gut and flying kicks that never missed their targets. He loved them but he worshiped and loved a greater god, the thin and silent Marlboro Reds. Mama was a believer of curses and whispers, she cursed Ricardo in heavy breathing every time he showed me his love and affection. But the god of curses is a very generous god, he listens to our ill wishes and he grants us sweet revenge. I try to move a little closer to the front when another lady’s voice replies to the question from earlier.

“Yes Inay, I believe,” a familiar voice replies from the other microphone. I’ve definitely heard this voice before, but I just can’t tell when or where, weird.

Moving away from my seat towards the cramped center aisle, I can see the miraculous old woman from the videos sitting down on a wooden chair. She sits elevated from the rest of the room by at least five levels up a little flight of steps. They call her Inay, that’s right, they do call her Inay in those viral videos. As for who she’s talking to, I have no idea. As the non-elevated regions near the front are blocked from view by a painting of sweaty backs and necks, circling around the mic stand and chattering faster than the running waters of the Pulangi. But it seems like the people attending today’s service know Inay’s client all too well, apparent in their whispers and chit-chat while the woman speaks with Inay. But then again, that’s probably how they react to everyone and anyone in this situation, Valencia is a small town, and rumors flow freely from one’s mouth to another.

Inay is the closest thing to an actual ghost that I have ever seen. From where I stand, I can clearly see that her skin is extremely pale and her limbs are like toothpicks, connected by rusty joints that creak every time she moves. Her hair is exactly like the reeds growing along the Pulangi next to us, though her reeds are dyed snow white and scattered in thinner patches across the river. She looks so old that the lolas next to me look like prepubescent Nenes when seated next to her. Forget about her being a divine healer, she looks like she could use some divine healing herself. I proceed to write down what I see–an old lady, her ethereal appearance, an eerily calm demeanor, missing teeth bearing a miraculous smile.

After scribbling down random notes and eavesdropping on the countless conversations around me, I try to move in between the countless bodies crowded around the center aisle leading to where Inay sits. Their sweat hit the floor like heavy raindrops, every drop clear to the ear and I try my damn best to navigate in between them. I push and squeeze against the sweaty backs when the sharp sound of the microphone returns once again. Only this time, the voice behind it starts to break into audible sobbing, the type of sobbing one hears in the background of dull funerals. A sobbing that only causes more whispers to emerge from the humid crowd.

“Inay, please save my husband. Save him for his lung cancer. Save him, ” the woman says in between her sobs. She barely finishes the sentence before she shrinks into a sad puddle of tears.

This familiar voice, a husband dying of lung cancer, all these seem a little too familiar. Is she the one speaking to Inay right now? It can’t be her. Please don’t tell me it’s her. Mama doesn’t come to these types of spectacles, or does she? Plowing forward across a sea of sweaty bodies, I hurry to make it to the front. I may have been a little too passionate in my clearing and sweeping aside of sweaty bodies, as I hear a couple of groans and insults come my way. But that doesn’t matter right now, I have to know if Mama is really the one speaking to Inay. Maybe I’m reading into this a little too much. That’s right! I’m just overreacting like always, there’s no way this is her. It’s not her, it’s not her, I know it’s not her. Tell me it’s not her.

“He will heal us anak. First, tell me your name,” the old healer says.

“Mirna. My name is Mirna Principe, Inay,” Mama replies. It is her.

Mirna Principe, the strongest woman I know. Mirna Principe, I did not expect you to be here. Mama, she’s really here. The crowd seems a lot quieter now, the room is suddenly cold. I push a couple more people aside and there she is, her back facing us as she faces Inay. Her white dress looks pretty like always, tiny black petals scattered across the white fabric as design. Her favorite red sandals are also present, a little muddy from the bare road outside. Seeing her outfit takes me back to when we would leave our miserable house and head to church, the cotton candy and the popcorn getting stuck between my teeth. Those were great times, our little escapes from the scent of alcohol and Marlboro. But that was long ago and those moments don’t come back again. But sometimes they do, just like today at Inay’s little monastery.

“Come and receive his love and mercy, anak.” Inay moves down the steps, leading her to be directly in front of Mama. Two boys assist Inay in her descent, making sure that the old healer doesn’t fall facedown on the floor.

Without as much as a warning, Inay puts her hands on Mama’s soft cheeks. Inay whispers something to Mama right before she covers her ears and Mama nods to whatever Inay whispered to her. I assume it had something to do with Papa’s condition, maybe a personal prayer for the great Ricardo Principe. It’s been more than a year now, a year since the god of curses granted my wish from when I was a child. The doctors had no trouble finding what was killing him when he came to the hospital last year. Lung cancer had finally replaced the cloudy smoke living inside his lungs after a lifetime of sweet nicotine. Mama told me to visit them last year when they found out about the cancer. I did not respond. I decided to hide, to run away, and write. Maybe it was because I was a failure of a son, or maybe because those beatdowns I received from Papa still hurt me every day, or maybe I just wanted to get lost in my writings there in Davao. I don’t know. Maybe I should have come, I still don’t know.

Mama closes her eyes as Inay begins to blurt out what seems like prayers or incantations in a mix of Latin and Binisaya. Her once faint voice grows louder and louder after every syllable, the prayer turning into a speeding river of gibberish litanies. The room is infested by a swarm of cautious whispering, the people clearly intrigued and bewildered by this display. Hearing them talk and whisper about Mama pulls my heart down to my stomach, the rib cage giving way for my heart to sink deep in a mixture of stomach acid, shame, and melancholy. Inay begins to rock Mama’s head back and forth as her prayers go even faster and her voice turns to the loudest I’ve heard from any old woman. She’s screaming and the veins near her throat pop out like thick tree roots. From the looks of it, Inay seems to be the one undergoing something divine here and not Mama. The brigade of non-stop gibberish continues until the sound of sobbing quiets Inay’s passionate oration. Mama’s swollen eyes rival the river’s sheer downpour. I could also feel the Pulangi flowing down my dry cheeks.

One of the girls assisting Inay approaches her with a handkerchief still clenched in her fist, she glances at Inay and nods. The girl places the pink panyo on Mama’s shut mouth, covering it fully with her fist. I hear Mama cry as her head is still rocked back and forth, tears being launched forward from all the shaking, breath not escaping. This continues until a miracle happens, a miracle that comes in the form of a loud gag, a plop, the sound of vomiting. What follows is the sound of muffled croaking, a sound familiar to the Pulangi and now to everyone in this room. A frog emerges from the wet handkerchief, Mama just vomited out a living frog.

What the actual fuck just happened. The boy assisting Inay comes in with a bucket, and a girl drops the frog into the empty bucket. I have no idea what we’ve just witnessed, that couldn’t have been real. It’s gotta be a trick, some sort of choreographed act. Maybe it was with those handkerchiefs that the girls carried, yeah that must be it! They were clutching them in their hands since they came into the room and maybe there’s always been a frog inside them, opening them up to reveal the ‘miracle’ while Inay distracts the crowd. Or maybe I’m reading into these details a little too much. Divine healer or not, Inay is great at comforting disturbed people, maybe that’s the miracle in itself. The crowd’s whispering quiets down after the miracle that croaked right before their eyes.

I head back to writing down the insanity in this room- weird incantations, Mama’s head bobbing back and forth, the pink panyo, and a goddamn frog.

“He has touched your soul, anak. Keep your faith and your husband will be healed,” Inay says as she hugs Mama.

Mama does not reply, she instead hugs the old ‘healer’. They both cling tightly, Mama’s cries being muffled by the fabric covering Inay’s shoulder.

“Take this, it will keep him safe.” Inay hands Mama what looks to be a small pendant, a small piece of silvery metal held in place by a black string. There appears to be some sort of design carved etched into the metal but I can’t exactly make it out from this distance. Inay is assisted again by the two boys as she makes her way up and into a small door just behind her chair. It seems like today’s main attraction is coming to a close.

Mama turns away from Inay, making me jump behind some stranger in the crowd. The old man covering me is not amused by my actions, he raised his brows and crumpled his forehead. I take a peek to see that Mama is now headed to the side exit of the cramped room, although I am unsure if this is the end of this morning’s miracles or whether Mama just wants a breath of fresh air from the Pulangi. But this uncertainty is soon answered by that familiar and ever-painful sound of the microphone and the cheap sound system.

“Okay, brother and sisters, Inay will now be taking her rest, you can come back later this afternoon as we continue our sessions of faith,” a young woman with short hair and round glasses announces. There is an audible groaning and grunting from the crowd, perhaps wanting to see more of the old lady’s powers.

“For now, we are knocking on your kind hearts to donate and purchase some healing relics if possible. Daghang Salamat and God Bless.” She turns off the microphone and leaves in the direction of Inay.

A group of young girls goes around the room carrying small baskets, smiling as almost all the people throw away coins and even different colored paper bills into the boxes. Near the main entrance to the building, there seems to be a long line for some sort of ‘healing relic’. For someone who seems so simplistic and anti-materialistic in nature, Inay sure has a great sense of business and profit. Heading to the table that people are lining up for, I see two young men selling some sort of pendant to the attendees. The same exact replica of what Inay gave Mama after her ‘healing’. I left home three years ago looking for success as some kind of journalist, only to end up in an old rundown apartment and stuck in mediocrity at work. If only I knew that this type of job would be so profitable, I might have also set up my healing camp along the Pulangi as well. But alas, here I am. This is perhaps the best time to catch up with Inay, ask a few questions about what she does, and maybe even ask her a little bit about earlier. Taking all the little courage and determination I have left in me, I make my way to the door where Inay and her supporters entered a little earlier.

A single knock, nothing happens. I knocked again, twice this time. Still, no answer. Sweating profusely, I begin a series of light tapping on the wooden door, growing stronger and stronger in volume within a few seconds. The wooden door and the people inside stay mute. I continue the knocking and the knocking until the door opens from the other side. The short-haired girl with the ‘healing relic’ announcement from earlier stares at me, clearly annoyed by the knocking.

“Unsay ato? Mama is still busy and please just come back later.” She tries to slam the door back shut.

“I’m Harry Principe from Today Mindanao. You know, the newspaper company. I’d like to speak to Inay, it will be quick. I promise-” The door slams shut.

The door opens up once again and the woman just stares at me, measuring every inch from head to toe. For someone who works with such an understanding figure, this lady sure has judgmental eyes.

“So you can call her a fraud? Or maybe a crazy old woman? No thanks mister,” she replies.

Well, I definitely should have seen this coming, news outlets and faith healers don’t really have the best of history with each other. Sure they enjoy the free publicity, but all that noise creates even a whole lot of unnecessary drama and speculation. More drama, more controversy. And except for maybe Hollywood celebrities or social media influencers, nobody wants controversy. It’s alright, I just have to be really careful with how I go over this. Just need to be honest and look reliable enough for her to accept the offer.

“I’ll be writing a news feature, not an opinion piece. It’ll be just about this place and what happens here, no personal judgments involved,” I reply.

“Pasudla siya Anna, we don’t wanna be called rude in tomorrow’s news,” a familiar voice proclaims from inside the room. Inay seems very welcoming of this short interview.

Anna obeys her command and lets me into the small room, a small bed with a wooden frame and legs occupies at least half the entire room. On the walls are countless rosaries and little icons of the Holy Family, perched up like porcelain dolls on dusty wooden shelves. Inay sits on the side of the bed, a cup of cold water in her hands. She must be tired after that litany of incomprehensible prayers from earlier, that would have consumed all my saliva and strength if I was in her place. Up close, Inay’s divine and ethereal image seems more noticeable, I don’t know just how old she is but she’s definitely up there in age. Inay motions for me to sit down on a small wooden chair a few steps away from the bed. I approach the short seat, resting my nervous bottom on the wooden surface. From the back, I hear Anna closing the door gently. This is it, let’s just get this over with.

“Ah, good day po, Inay. As you may have heard, I am from Today Mindanao and I will be writing a news feature about you and your work here in Valencia. Is it okay if I conduct just a small interview right now? It would only take a couple of minutes po,” I explain to the old woman.

“Ay sige lang dong, just make it quick. Okay?” Inay says with the same smile from earlier.

“So let’s start with your identity po. People on Facebook and your supporters call you Inay. Can you tell us a little bit about yourself and who Inay really is?”

Inay doesn’t respond. Did she hear me? Maybe she’s just taking her time. She just sits on the side of the bed, her eyes barely open. Is she asleep? No way. I can see her heavy blinking, slow and steady, in complete sync with her deep breathing. Not knowing what to do, I turn to face Anna. The expression on her face is hard to describe, not telling of any particular emotion. I see my tiny reflection on her round glasses, her eyes not flinching or even blinking. It’s been at least ten maybe twenty seconds now, Inay is still dead silent. For the second time, I turn to face Anna and she now seems more concerned and involved with the happenings in the room. Anna takes a step towards us and begins to talk to Inay, only to be stopped in her tracks by Inay’s response to my question. Finally, she answers me.

“Well, my Papa named me Faustina, ah Faustina K. Rabak. I was born on, on. When was it? Ah, December 12, 1941. It was early dawn when Mama finished giving birth to me, that’s what my Papa told me. However, my manangs said it was late at night, the day before. So I don’t really know,” Inay says to me. She drinks from her cup as she finishes her answer, the sound of cold water running down a dry throat fills the empty room.

Well that was quite the long answer and it sure took a long time to form inside her head, this interview will go on forever at this pace. I note down what Inay mentioned, her name and age are really all that matters for the article, but I’ll take all the extra info she can provide. Besides, she seems like a lot of fun to talk to, in a slow yet charming sort of way. Just really slow in her speech. Really, really slow.

“I was the youngest girl in the family. Not the youngest child, the youngest girl. I had a little brother named Ponciano, he was the youngest. There were 12 of us, we were quite the lively household. We also had step-”

“I think you already answered Mr. Principe’s first question, Ma. Next question na,” says Anna. Thank God, Anna decided to step in and help out even just a little bit. I definitely don’t have the energy to listen to all of Inay’s entire life story. The old woman keeps her smile on her face, not bothered by the side comments.

“No, your answer was perfect Nay,” I told her in my most sincere voice. “Before you became this sort of icon here in Valencia, what was it that you were doing? Like a job or maybe a passion.”

“Well, I worked as a school teacher until my retirement from a long time back. I love working with people, especially the young ones. I’d still be teaching today if I was to follow my heart. But now I have a greater mission in life.” Inay’s smile grows longer and wider, glowing like a ripe banana on her withered face.

“A greater mission? What is this mission po?”

“To help the needy and to heal the sick. Mama Mary told Inay to do so,” Anna suddenly answers from behind me, her back against the door. She really seems to wholeheartedly believe Inay’s teachings and miraculous prowess, evident with the intensity and passion she displayed in her unexpected declaration.

“The Virgin Mary told you?” I turn to Inay and ask her in bewilderment and apparent disbelief.

‘In a dream. She told me what to do in that dream. She healed me in that dream, all of my sins purified by her love and God’s grace. Her hands were soft and warm on my skin, her face so beautiful and fair. She healed me, cleansed me from my sins and worries.”

“Healed? Like what you do to the people who approach you?”

“Exactly like that, I also spit out all the impurity during that one dream.” Inay replies.

My pen dashes across my trusty notepad, I write down Inay’s alleged divine encounter. She spat out her impurities? Does that mean that she also spit out a frog, but only in her dreams? Weird. If this really is just some sort of scam or some brilliant act, Inay is definitely a hell of an actress. Or even worse, does she really believe all of these? Like some sort of delusion, a lived lie that has turned into some sort of truth. Whatever it is, Inay and Anna seem perfectly fine with it.

“Obviously, there are people skeptical and doubtful of what you do here. How do you feel about that?” I ask her.

Inay doesn’t respond, again. She returns to that state of drowsy stasis from earlier, blinking in lengthy intervals. Not this again, the interview was going so well. Was the question offensive. I don’t think it was. Wait, was it? Anna also doesn’t seem impressed with the question, her unamused eyes staring blankly towards my direction. And they said I had to make this interview quick, Inay seems to be in no rush to finish this whatsoever. The room is freezing cold, a chilling and stark contrast to the oven that is the adjacent hall. But why am I sweating like crazy? This is the coldest I’ve felt today. Inay takes another sip of her cold water, heavy gulping breaks the silence once more. Are they going to speak anytime soon? Well, this is awkward. I feel another drop of sweat forming down the side of my face when Inay finally responds.

“You don’t believe, do you?” Inay says in a faint voice.

“I don’t think that has anything to do with my question, Inay.” I glance at the concrete floor, hoping that this will end soon.

“No, no, it doesn’t,” she replies. “But you don’t believe. Why is that, Mr. Harry Principe?”

I keep my mouth shut.

“Prin… Principe? How are you related to that woman from earlier? Mirna Principe or what was her name again,” Inay says to me.

“It’s a very common family name, Inay. Besides, that doesn’t really answer the question from earlier,” I said to Inay, hoping that she’ll believe me.

“Well, I don’t really mind those non-believers, Anak. I just do what I can to help people like Mirna. Her sorrow felt heavy when I was talking to her earlier, poor woman. I trust that our Father helps her husband, he will always protect us. I’d like to think that Mirna feels a little bit better now, after her experience of his great and warm love. Don’t you think so, Harry?” Inay smiles at me.

“Maybe, Inay. Maybe,” I reply.

I thank Inay for her time and I leave the small room, returning to the humid climate of the other room. A few quick steps towards the exit leads me to the muddy road bordering the entrance. Fresh air, something badly needed after a whole hour of floating in a mixture of sweaty fragrances. I see one of the girls assisting Inay walk past me with an empty bucket, where did Mama’s frog go? She did come from the direction of the lonely Pulangi, maybe she let the little fella go after his bizarre birth. Then again, maybe that’s where they catch all the frogs, hiding them until their big ‘miraculous’ reveal. I don’t know, I really don’t know. A tricycle passes on by and I hop in. I tell the Manong driver my destination and the wheels of the tricycle rub against the mud. The small vehicle starts moving but it suddenly comes to an abrupt stop. What is it this time? I hear a now familiar voice call out to me, Anna runs up to the entrance with a shiny object in hand. She hands me a small pendant, the one Inay gave Mama and like the ones they sold earlier. She says it is from Inay, leaving as soon as she finishes her delivery. Weird.

The view of the entrance to Inay’s mini monastery grows smaller and smaller as the tricycle races away from the riverside. I feel my notepad slip out of my pocket. I push it back along with the pendant from Inay. What’s this? I notice the peculiar design etched into the silver pendant. On one side is the image of the Virgin Mary, on the other, a small figure of a frog laying flat on the surface. I’ve forgotten about the article but I think I’ve got a great title- Our Lady of the Frogs. I push back the notepad and the pendant deep into my pocket, there’s something I need to do first. I arrive at the public market and the Manong driver leaves me.

I buy some apples, some oranges, and some bottled cans of much-needed forgiveness. Papa probably deserves all these. I buy some for myself and for Mama as well. Jesus Christ, this market smells bad. A quick hour passes by, two bags of random fruits and supermarket goods are not easy to carry. This tricycle ride to the city hospital feels like an eternity. I ask the front desk for Papa’s room number, it seems like Mama also just arrived here a little earlier. Through a rosary of concrete stairs, with each step being a silent Our Father or another Hail Mary, I finally reach room 148. I drop a single knock on the pretty door, the knob instantly turning on the other side. From here I can smell the air freshener of Papa’s room, it’s not the best but I’ll learn to live with it.

“Our Lady of the Frogs”

by Harry Principe

Inside a small house near the Pulangi River in Valencia City is a crowded room of devout followers and believers of the miraculous Inay. Faustina K. Rabak, a 79-year-old faith healer is perhaps the most talked-about person in the province of Bukidnon following her many miracles and acts of healing. A retired elementary school teacher of Valencia City Central School, Rabak has amassed a sizable following who passionately refer to her as Inay. These followers flock Rabak’s small house every Sunday for her ‘Sessions of Faith’, a two-part (Morning and Afternoon) gathering where devotees seek guidance and healing from their Inay. In an interview with Today Mindanao, Rabak claims that her mission to help the needy and the sick came to her in a dream with the blessed Virgin Mary. Videos from these ‘Sessions of Faith’ have been uploaded on different social media platforms such as Facebook and Twitter, each of the upload reaching at least ten thousand likes and shares.

The main focus of the sessions, as seen in the videos uploaded online, is Inay’s gift of healing. This miraculous process of healing involves the faith healer holding and touching the head area of the devotee, moving and rocking it to the sound of Inay’s litany of prayers spoken in many different dialects. All of these performative acts of healing ended with the devotee spitting out a live frog, croaking loudly as Inay finishes her miracle. This peculiar act of alleged divine miracle has not only made Inay recognizable to the region’s citizens but has also set up quite a debate regarding its authenticity. A large number of believers believe that Inay’s works are indeed divine and healing in nature. A resident of Valencia and a follower of Inay, Mirna Principe, gives her testimony regarding her experience with Inay’s act of healing. Principe states that “Inay has been a source of hope for me and my family during a dark time in our lives”. She also credits Inay as being responsible for guiding her husband’s valiant struggle against lung cancer, adding that Inay has also made their family closer and stronger after her healing. On the contrary, a number of commenters in the many Facebook posts have expressed their doubts and skepticism regarding Rabak’s operations and intent. They posit that the whole frog act is orchestrated before the session occurs, pointing out that each reveal is the same as the last, with the frog emerging from a handkerchief that covered the devotee’s mouth.

Addressing the naysayers and the skeptics, Rabak says that she doesn’t mind these criticisms and instead focuses on helping the different people who approach her. Both the local Catholic Parish and the City Government are still to give their official statements regarding Inay’s operation and services. Though it remains unclear whether Rabak’s activities are for the better or for the worse, Inay has become a major talking point in the locale and in the entire region. Many lives and narratives are still to be influenced by the mysterious healer of Valencia City, our lady of the frogs.

Angelo Bariga Allito is an aspiring fiction writer and poet from Valencia City, Bukidnon. He is currently a third-year BA English (Creative Writing) student at the University of the Philippines Mindanao. Angelo writes about his hometowns and the Pulangi River.