Category: Fiction

Inayag Nga Lutak (Part 2)

Fiction by | June 13, 2022

Pag-abot sa siyudad sang Koronadal, ginbaligya anay sang mag-amay ang ila mga bitbit nga produkto para makabakal sang bugas, kape, kag kalamay pabalik sa ila puluy-an sa Sitio Kibul. Ginsulay sang mag-amay ang tagiti sang udto adlaw kag ang nagakinaran-karan nga mga traysikel kag salakyan sa siyudad. Kag nagdesisyon magsulod sa capitolyo. Daw indi pa gani sila pasudlon sang guwardiya bangod sa daw indi maayo ang ila panapton, pug-is ang shorts, daan ang t-shirt, kag upud ang tsinelas.

Namilit gid ang amay kon paano maestorya ang gobernador nahanungod sang ila lupa sa Ned. Wala siya gintugutan sang guwardiya nga makaestorya ang gobernador, bangod kinahanglan pa ini sang booking. Didto siya ginpalakat sa Assessor’s office sang probinsya, gindaho-daho ini sang mga empleyado didto, kag wala man lang nakahangop sang maayo nga proseso sa iya transaksiyon. Buot hambalanon, wala sing may nahuman ang mal-am.

“Nong, didto ka anay balik sa inyo barangay, pangayo ka sang certificate kag valid ID para ma-proseso ang imo transaction balik ka didto anay sa Lake Sebu,” siling sang isa ka empleyado nga gintulok pa ang mga kubos babaw-dalom bangod sang ila panapton.

Nag-gwa na lamang ang makalolooy nga mag-amay sa kapitolyo. Naglibug ang iya ulo, wala man gani ini birth certificate, valid ID pa ayhan? Wala man lang may nakuha nga impormasiyon nahanungod sa ila lupa. Nagngulo-ngulo ang mal-am kag naglumaw-lumaw ang mata sa iya nadantan. Wala lang gihapon nakahangop sang nagakalatabo ang iya subang, nalingaw lang ini gihapon sa mga nagasinumbali nga salakyan sa gwa sang kapitolyo sa Alunan Avenue. Bitbit ang duwa ka kilo nga bugas, diutay nga kalamay sa ila sako bag, nagdiretso na lamang ang mag-amay sa paradahan sang van.

“Dali na, to, mauli nalang kita. Sa sunod nalang naton ini padayonon,” pangagda ni Nato sa iya subang nga daw sa indi magbulag ang mata sa mga salakyan nga bag-o niya lang nakita.

Samtang nagabyahe ang mag-amay, gina-isip ni Nato ngaa kabudlay gid maestorya si governor. Nagbalik sa iya hunahuna nga sang-una sang nagapapili pa ini, nagsaka man gani ini sa Sitio Kibul kag nangape pa kaupod ang iban pa nga miyembro sang tribu.

Pero karon nga ara na sila sa posisyon daw sa indi na sila matandog sang mga katawhan nga kubos. Ginsabak na lamang ni Nato si Olaw upod ang duwa ka kilo nga bugas para indi na masakop sang pagpanukot sang pamilete.

Galain sa gihapon ang buot sang mal-am.

Kag sang pag-abot sini sa paradahan sang van, nakibot ini nga gindapit ini sang duwa ka lalaki nga nakaitom. Ginkarga sa kotse kag ginbulag ini sa iya subang nga si Olaw. Daw nadulaan sang animo ang mal-am, daw naglubog ang iya isip angay sang suba nga lutakon sa Ned. Ngaa gindakop siya kag ginposasan sang duwa ka lalaki? Ano ang rason? Madalom katama ang palaligban sa iya angay sang madalom nga buho sang minahan lapit sa ila puluy-an.

Mangin si Olaw daw nakibot sa natabo sa iya amay, wala na ini nakapauli kaupod niya. Gindala na lamang siya sang iya Ninong Francis sa ila puluy-an bibit ang duwa ka kilo nga bugas, kalamay, kag kape.

Wala niya nahangpan ang mga nagakalatabo. Ngaa daw may libtong sa ila lugar? Ngaa malubog ang suba? Diin na ang lasang sang mga kasapatan kag kakahoyan? Kag ngaa wala kauli ang ila amay?

Samtang gapungko ini kag nagapanampuay sa ila panalgan, naurungan ang iya mata sa nagakarab-karab nga kalayo kag nagaindakal nga tubi sa takuri. Bisan wala ini tinulugan, nadula ang iya katuyuhon. Ang iya kahapon nga masaku nga mata sa dalagku nga bulldozer – naglumaw-lumaw na.

Alvin Larida is a teacher at Libertad National High School in Surallah, South Cotabato. He studied Education, majored in Chemistry and Physics at Notre Dame of Marbel University in Koronadal City. He finished his master’s degree in Science Teaching at Mindanao State University in General Santos City. He was the third prize winner of Malip-ot nga Sugilanon in South Cotabato (2019) and honorable mention during the Balay Sulat Sox: Play Writing competition (2021). He was awarded as third prize winner in Children’s Literature in Peter’s Prize 2021. Recently, he got honorable mention at Bantugan sa Panulatan Kinaray-a on his play.

Inayag Nga Lutak (Part 1)

Fiction by | June 7, 2022

Wala pa ka sirak ang adlaw sang ginpukaw ni Nato ang iya subang nga bata – si Olaw. Natuyo pa ini kontani sa pagpulaw ka pamutos sang uga nga tilapya nga ipagalibod sa siyudad sang Koronadal pagkaaga. Wala mahimo si Olaw, wala pa ka pamalu ang sulog, na-una pa sa pagpamalu ang mainit nga tubi sa takuri. Nagbangon na ini.

“To, kinahanglan ta mangin aga paadto sa siudad subong,” kuon ni Nato sa gapanghimuta nga bata.

Nagtango lamang si Olaw kay tuman pa ini katuyo. Tayuyon nga nagdiretso sa wala pa nahuman nga pulutson nga uga.

“Naglakat diri kagab-i si Ninong mo Francis, to, nahanungod sa lupa ta diri sa Kibul.”

“Ano ang buot mo silingon, má,” pagpahangup ni Olaw sa iya amay.

“Nadumduman mo pa atong lupa ta sa Sitio Kibul? Ginbakal na daw kuno ato sang sang-una anay nga gobernador,” saad sini sa iya subang samtang ginabak-it ang naga-indakal nga ininit.

“Ti, ano nalang ang aton maisan, má? Indi bala ginhatag na ina sa aton ni teme sang siya nadula?”

“Amo ina ang aton asikasuhon karon. Mangin ako man, to, nabudlayan hangpon kon ngaa nabaligya ato sa gobernadora.” Naglungo-lungo na lamang si Berto kay bisan siya indi makahangop sa mensahe nga gindala sang iya kumpare.

Mga 58-anyos na nga nagapuyo sanday Nato sa Sitio Kibul, patay na ang iya una anay nga asawa sang ginbun-ag ang ila subang nga si Olaw. Bilang parte sang Tboli nga tuluohan, nakapangasawa pa si Nato sang duwa pa ka bes. Kag ginlumon ang duwa sa isa ka puluy-an. Bangud man sang kapigaduhon nagdesisyon nga mag-abroad sa pungsod Kuwait ang iya duwa ka asawa. Tatlo ang mga kabataan nga yara sa iya poder, lunsay mga bataon kag aratipanon.

Dali-dali ginpreparar sang mag-amay ang ila mga produkto nga ipagabaligya sa merkado: uga nga tilapya, ginrara nga abaka, kag siklat nga kawayan. Kinarga nila ini sang ila kabayo para mapanaog ang mga produkto kag makarga sa skylab paadto sa banwa sang Lake Sebu.

Daw indi maestorya si Nato samtang nagabyahe sila sa lutakon nga dalan, daw wala man lang kabatyag sang undag nga daw ginaayag ang iya huna-huna. Madalom katama ang nagadalagan sa iya utok. Naghipus na lamang si Olaw, samtang ginasabak ang iya mga pinutos nga uga nga tilapya.

Sa ila pagpanaog sakay sa skylab, daw galumaw-lumaw ang mata sang mal-am sang makita niya ang dalagku nga dump truck, back hoe, bull dozers nga nagakutkut sang mga pula nga bato sa idalom nga Sitio. Ang sadto anay nga matin-aw nga suba Alah, daw turugban na ini sang karbaw kag daw gindumugan sang mga mapintas nga sapat. Lutakon ang naga-ilig nga tubi kag tuman man kapilit ang lutak. Dala man sang dapya sa mayami nga hangin ang mabaho nga agwasa sang lutak halin sa suba.

Ayawan man ang drayber kapugong para lang indi makadalin-as sa lutakon nga dalanon.

“Grabe nagid gali ang pagpamina diri sa aton, to, no?” didto lamang nagwa ang limug ni Nato mag-isa na ka oras sang ila byahe.

“Oo, Nong Nato, ginsulod na kita diri sang Bulawan Mining. Sang pagsugod sang tuig, Nong, gintugutan na ni governor ang pagpamina diri sa aton Sitio,” sabat sang drayber nga hanas katama sa iya paglusot-lusot sa mga bangagon nga dalan.

“Copper kuno kag bulawan ang ara diri sa aton, Nong. Mga baynte anyos daw ang ila kontrata sa pagkali sang lupa,” dugang pa sang batan-on nga drayber.

Gapamati lamang si Olaw sa panambiton sang iya amay kag drayber, wala niya pa nahangpan kon ngaa nagabaratsi ang mga trak. Nalingaw siya sa pagtan-aw sang mga dalagko nga equipment nga naga-ayag sang mga bato kag lutak, kag padayon sa gihapon ang iya pagtulok sa malubog nga suba. Sa iya edad nga nuybe anyos, wala pa ini kahangop kon paano ginagama ang mina kag kon paano ini makabag-o sang kinaiya.

“Bati ko pa, Nong, magpalapad daw sila sang ila area pati didto sa inyo sa Sitio Kibul,” siling sang drayber.

“Oo, amo man gani ina ang i-transaction ko karon sa kapitolyo kon ngaa may titulo na sang duta namon si Governor Tan nga kami man ang nagapanguma sina panahon pa ni Tatay halin sang 1968,” esplikar sang mal-am bisan magahod ang wawaw sang habal sa maundag nga dalan.

“Oo, Nong, tama ina, halos abi sa aton mga duta diri sa Ned, indi pa titulado. Posible nga napabangonan ang mga duta ta diri sang titulo sang mga manggaranon nga pangayaw,” nagngulo-ngulo na lamang ang drayber nga isa man ka tumandok sang Sitio Kibul.

Sa ila tayuyon nga pagbaybay paadto sa banwa, tuman kasaku ang dalan, paadto-pakari ang mga dalagko nga dump truck sang probinsya sang South Cotabato kag Bulawan Mining Corporation. Halos tanan nga naga-agi sa ila kilid puno sang lupa kag dalagko nga bato. Magahod, masabad, kag daw nagpadugang sa kagin-ot sang tagiti sang adlaw.

Sa taas nga bahin sang pukatod, nakita ni Olaw ang madalom na nga kinutkutan sang bulldozer. Daw sa libtong na ini kalapad angay sang Mt. Melibengoy ukon Mt. Parker sa Tboli, South Cotabato. Madamo katama ang nakita niya nga salakyan kag heavy equipment. May diutay naman nga building nga ginatukod sa mataas nga bahin sang pukatod. Ini kuno ang tarambakan sang merkuryo nga ginagamit para masupot ang mga gagmay nga bahin sang bulawan sa bato, lutak, kag balas. Apang siling sang pagpanalawsaw, makaguba sang nervous system sang mga tao kag kasapatan ang amalgam nga halin sa merkuryo nga maglakot sa tubi kag kadutaan. Mangin ang mga heavy metals nga makaon sang mga isda, makadala man sang di-maayo nga epekto sa lawasnon nga kinamatarong.

Magahod ang inayagay sang lupa kag bato, kag may nilukpanay man sa dinamita sa idalom pa nga bahin sang buho. Ang sadto anay nga lasang nga balay sang mga dalagko anay nga Molave, Katmon, Talisay, kag Sablot nga sa Lake Sebu lamang ginapatubo, wala na. Inubos na ka pang-utod kag pangluk-ad para makakali lamang sa mga bulawan kag copper. Ang mataas sang-una nga pukatod, malapad na nga lutakon kon tig-tingulan kag tuman man kayab-okon kon tig-tinginit. Nahanaw naman ang mga bugnaw nga mga busay nga puluy-an sang bag-o natukiban nga species sang kagang nga diri lamang sa Lake Sebu, South Cotabato makita – ang Isolapotamon mindanaoense. Indi naman gani siguro makita ang mga amu sa kahoyan, kalaw, bukaw, baboy-talunon, kag iban pa nga kasapatan.

Magtatlo na ka bulan sang gintugutan sang Sangguniang Panlalawigan ang pinanday nga Environmental Code sang probinsya. Tuig 2010 pa sang una ginpapag-on ang layi pinaagi sa Ordinance No. 4. May mga probisyon nga ginbag-o ang konseho sa pagpatuman sang pag-usar sang kinaiya kag kalupaan sang probinsya para sa pagmina. Diri gindula ang mga small-scale mining kag gintugutan lamang ang MIM Gold Corp. sa Tampakan, South Cotabato kag sadto anay nga Tribal Mining Corporation sa T’boli, South Cotabato.

Sa pagbag-o sang administrasyon, halos sa mga miyembro subong sang sanggunian nagtugot sa pag-operar sang mina sa pipila nga kabukidan sang South Cotabato, kag mapatigayon ang pag-operar ang Bulawan Mining Corporation. Madako ang proyekto nga ini nga nagpromisa sang madamo nga obra kag proyekto para sa probinsya.

Tuman kadamo sang reklamo kag rally ang naagyan sang amo nga proyekto halin sa pagpangindi sang Diocese of Marbel, sang kaparian, mga alyansa sa simbahan, manunudlo kag environmentalists. Ini tanan wala nahangpan sang pipila nga miyembro sang tribu Tboli nga una maapektuhan sa pagpangali sang bulawan sa ila kinaiyahan. Nakita man sang iban nga pagtuon nga ang mga banwa sa idalom nga bahin sang probinsya ang dako nga maapektuhan kon hinali mabuhang ang buho sang mina.

Gintulok na lamang ni Nato ang daw libtong nga buho samtang nalingaw man ang iya subang sa pagsinumbali sang mga magahod nga makina sa bug-os nga Ned, Lake Sebu. Wala kahangop, ang ara lamang sa hunahuna sang bata ang makalilingaw nga equipment sa binuhuan sang mina.

(to be continued)

Alvin Larida is a teacher at Libertad National High School in Surallah, South Cotabato. He studied Education, majored in Chemistry and Physics at Notre Dame of Marbel University in Koronadal City. He finished his master’s degree in Science Teaching at Mindanao State University in General Santos City. He was the third prize winner of Malip-ot nga Sugilanon in South Cotabato (2019) and honorable mention during the Balay Sulat Sox: Play Writing competition (2021). He was awarded as third prize winner in Children’s Literature in Peter’s Prize 2021. Recently, he got honorable mention at Bantugan sa Panulatan Kinaray-a on his play

Atsa (Axe) (Part 5)

Fiction by | May 30, 2022

Ikatulong Ganti, Ika-6 Satur P. Apoyon Tigi sa Mubong Sugilanong Binisaya

Ug  si  Papa  na  sab  ang  wala  mingtubag.  Gitindog  niya  ang  silhig  tukog  nga natumba sa punuan sa palmera. Gikuha sab niya ang silopin sa ice pop nga akong gihikot sa sanga sa punuan tong miaging adlaw, wala gilabay sa basurahan. Maimpasan na jod kong tuod ani. 

“Naa pa tingali gibuhat nga di maayo imong amigo, nak. Maong nabunalan siya.”

“Dili man to magbinuang si Axel sa ilaha, Pa. Pag naa ra man mi sa klasrum kay kauban mi niya. Nganong gibunalan man gihapon siya?” 

“Basi  tingali  og  gusto  lang  gyod  sa  iyahang  Papa  og  sa  iyahang  pamilya  nga magtarong siya sa iyahang pagtuon, nak.”

“Nagtarong  man  siya,  Pa.  Kami  nila  Lewis.  Kadto  man  ganing  pag  laag  namo mangayo og santol, balaka man gani siya nga nagdugay mi didtoa. Basi maunsa kuno mi didtoa.”

Gibutang ni Papa ang silopin sa basurahan ug mingluhod nako. Gikusi na sab niya akong ilong ug minghawid sa akong bukton.

“Naay mga ginikanan Charles nga dili ganahan nga ilang mga anak mu-akto nga mura  og  wala  gatarong  sa  pag  skwela.  Kay  inyuhang  pagtuon,  mao  ra  na  among mapabilin sa inyuha pagdako. Dili usab tanan ginikanan sama ni Papa ug ni Mama nimo. Lahi-lahi gyud og ginikanan ang mga bata, Charles. Pati sad imong mga amigo nga sila Axel og Lewis.”

“Unya og nabun-og na si Axel, Pa? Pasagdan ra sab sa iyahang Mama? Unsaon niya pagbalik sa skwelahan ana?”

“Dili man maayo kulatahon og taman ang bata, Charles. Gitagaan ra tingali ug leksyon imong amigo. Ayaw na og kabalaka, muskwela ra lagi balik si Axel.”

“Pero og wala pa siya muskwela balik, Pa? Adtuon nato siya sa ilang balay, Pa. Kay basi og magtuo si Axel ba nga gibiyaan namo siya ni Lewis.”

“Wala man uroy ta katuod sa ilaha. Paabuta lang lagi si Axel. Kadiyot ra na siya ming-absent. Kon balaka na jod kaayo mo, pangutan-on na lang usa nato imong adviser kon asa na siya.”

“Sige Pa. Ing-ana na lang usa amo buhaton ni Lewis.”

“Taympa usa, bag-o ko makalimot. Diba ikapila na man ka ginabadlong sa imong Mama nga ilabay sa basurahan imong silopin sa ice pop og dili ihikot sa iyahang tanom? Maygani akoy nakasakop nimo, bataa ka. Tuod nga mabunalan jod ka pag imong Mama pa ang nakasakop nimo.”

“He  he  he,  dili  na  mausab,  Pa.  Maayo  gyod  gani  Pa  ikaw  nakahipos  ato. Imbarguhon gyod ni Mama akoang basketbol.”

Ting  panihapon  namo,  gi-istorya  na  sab  ni  Mama  ang  isa  ka  flower  shop  sa palengke nga gabaligya og daghang buwak. Mi-aksyon na sab og siga ang mata ni Papa kay  sigurado  nga  paalsahon  na  sab  siya  ni  Mama  og  pagkadagkong  ka-ang  hangtod magabi-an.  Mikatawa  rako  niya.  Kuyog  na  sab  kuno  sila  ni  Ante  Susan  para  mamili. Sinabaw  nga  bangus amoang  sud-an.  Paborito  namo  ni Papa.  Ginakuha  kasagaran  ni Papa ang tiyan nga bahin sa isda pero karon, natingala ko kay gihatag niya tanan tiyan sa  akoa.  Ana  siya  kaon daw  ko  og  daghan  para  mubaskog  pa  ko  pag  magbasketbol. Mingisi ko kay Papa unya akong gihatag akong bahin nga dakong ice sa iyahang baso. Iya ra sab gi-imnan miskan akong na tong gi-ugom ug gibalik sa akoang baso.

PAGKADAKONG MAHAY NAKO NGA WALA KO MING-UKAB SA AKONG LIBRO KAGABII, maong wala na sab ko kapasar sa among quiz. One na lang unta ka puntos kulang ni Lewis makapasar na unta siya. Mingkatawa na lang mi sa among score. Mingkuhit  mi  kang  Axel  og  gipangutana  pila  iyahang  score.  Wala  sab  siya  kapasar maong nangatawa ming Lewis. Mingkatawa man sab si Axel pero nibalik na sab siya dayon og talikod sa amoa.

Dakong  katingala  usab  namo  kang  Axel  nga  lahi  na  iyahang  sud-an  tong  ting paniudto na. Puros na gulay og naa pay apple apil sa silopin. Wala mi mingtingog og nangaon na lang mi. Human namo og kaon, giagda nako sila og duwa og takyan pero ming-dili si Axel. Nga mas nakatingala sa amoa og samot ni Lewis.

“Ngano man dili ka muapil namo, xel?” pangutana ni Lewis human niya og plastar sa iyahang sapatos sa tuo nga tiil.

“Ana si Papa muditso ko kang Ma’am human nako og paniudto para tudluan pa ko niya sa atong mga lesson, kay para maapil na daw ko sa honor.”

“Unya bag-o ra man tang pangaon. Duwa sa ta, xel.” Gipugos pa nako siya. 

“Ayaw lang usa karon. Adtuon na nako si Ma’am. Tubsa na lang usa ko, Charles. Ikaw bitaw pinakagahi og tiil nato.”

“Axel, ayaw na lang usa na tumana uy. Duwa sa ta kadiyot. Maka-grade 5 lagi ta ninyo.”

“Wala man koy pasar-pasar, Charles. Og makakita pa gani si Papa og 80 sa akoang card sunod meeting? Ibalhin ko niya og skwelahan.”

Gihipos na ni Axel iyahang balonan human miadto sa klasrum. Didto na sab diay naniudto si Ma’am mura ba og gapaabot gyod kang Axel. Og sa pagpasamot sa among kasapot, miapil pod diay si Marcia kang Ma’am. Sabay silang tudluan ni Axel. Lagota lagi. Lagot gyod og nawong si Marcia. Pero mas lagot ang Papa ni Axel.

“Charles, mag-unsa man ta ani? Mingaw man nga kita ra duha duwa.” 

“Mingaw gani. Adto na lang usa ta ila Nay Rosal. Mangayo tag santol usab.” 

“Unya si Axel? Dili nato kuyugon? Siya baya tigsalo sa imong kinuhit, Charles.” 

“Atoa na lang usab kuhaan og santol si Axel. Para ingnon nga kuyog nato siya.”

Gibalik  namo  among mga  balonan sa  bag  sulod  sa  klasrum.  Ang  electric fan  ra gyod ang madungog sa sulod. Si Marcia hilom nga nagasuwat sa iyahang bag-ong pad nga papel. Taod-taod pa, pag sarado balik namo ni Lewis sa pultahan, nakadungog mi og ginagmay  nga  hilak.  Didto  nakit-an  namo  si  Axel  nga  nagatulo  iyahang  luha  sa iyahang papel, samtang nga ginapahilom siya ni Ma’am ug ginatudlo kon unsaon pag- dibayd nga dili na magbaglis-baglis.

Ma. Christine Cadungog is currently pursuing her fourth year of tertiary education with the degree Bachelor of Secondary Education Major in English at Davao del Norte State College, Panabo City. Aside from studying Professional Education courses, she is also enthused by language and literature.

Atsa (Axe) (Part 4)

Fiction by | May 23, 2022

Ikatulong Ganti, Ika-6 Satur P. Apoyon Tigi sa Mubong Sugilanong Binisaya

NAUNA  MI  OG  ABOT  NI  LEWIS  SA  KLASRUM.  Akong  gi-istorya  sa  iyaha akong grado og ang ingon sa akong mama og papa. Ang Mama ni Lewis, wala nabalaka kay naa siyay tulo ka line of 8 nga grado. Ana sab iyahang Papa, wala daw problema iyahang grado kay hilig man mutabang si Lewis kang titser, kahuman ra lagi siya ug Grade 4. Niana sab ko sa iyaha nga wala koy atsa nga grado, ug wala sab siya. Nalipay mi kay wala mi gikasab-an sa among mga ginikanan.

Tibuok  klase  sa  buntag,  wala  namo  nakauban  si  Axel.  Tingali  absent  siya  kay nagsakit iyahang tiyan sa santol. Gikalibanga sad si Lewis kay ni-inom dayon siya og tubig ato. Pero naka-skwela man hinuon si Lewis. Sa ilawom sa narra na sab mi naniudto pero wala namo nahurot among balon kay dili lang walay fried chicken, wala sab namo nakasabay si Axel. Maygani kay sa layo nagdula sila Marcia para dili na sab mi niya samok-samokon.

SUNOD  NA  ADLAW,  NAA  MI  TEST  PERO  WALA  GIHAPON  NAABOT  SI AXEL.  Nakangisi si Ma’am nga nagtudlo sa amoa ug ihap sa bunga sa Apple tree kay wala  nay  mingsamok-samok  sa  iyaha.  Murag  nabag-ohan  mi  ni  Lewis  kay  wala nadisturbo ang lektyur ni Ma’am sa buntag. Wala na jod ko maka-agwanta, ming-uli ko sa  balay  pagka  udto  human  namo  og  klase.  Nakuyawan  akong  Ante  Susan,  amoang paryente og katabang ni Mama sa balay, og ngano naa daw sa balay kay naa man koy klase. Mingditso ko sa kusina og nakita nako si Mama gipangbitay ang morag bag-ong palit nga mga luwag kay sinaw man.

“Ma!” gisigaan ko og mata ni Mama human ko niya nakit-an nga naabot sa balay nga naka-uniporm pa.

“Oy ngano naa man ka diria? Humana ba diay inyong klase ha? Nagcutting ba ka, Charles?” gipalingkod ko ni Mama ug iyahang gihubad iya apron.

“Ma pangutan-on unta nako si Papa ba kon nag-istorya ba sila sa Papa sa akoang amigo, Ma.”

“Ngano mana, nak? Giaway ka sa imong amigo sa skwelahan?”

“Dili Ma, dili. Wala naman gud siyay sulod-sulod sa amoang klase Ma ba. Wala nami kasabay ni Lewis pag ting paniudto na.”

“Aw sus Guinoo nimo, Charles. Wala na lang ka minghulat nga mahuman inyo klase sa hapon para mag-abot mo ni Papa nimo?”

Mutug-an ko sa tinuod. Wala ko minghulat sa hapon kay unyag masuko si Papa nga makita niya ning-uli ko sa balay sa udto nga gi-pustahan man ko og balon ni Ante Susan, basi dili nako palaagon sunod. Naglisod sad ko og pasabot kang Mama sa among pagpaabot  kang  Axel.  Wala  nako  gipakuyog  si  Lewis  kay  tingali  og  makit-an  mi  sa among maestra minggawas sa skwelahan nga walay ginikanan mingsundo. Naniudto pa man ang among guard og didtua mingsibat ko pauli sa amoa.

Wala nako nikaon sa balay para paniudto kay sabay gihapon ming Lewis og kaon. Basi unya og maabot diay si Axel, half-day unya siya mingsulod karong adlawa. Pagbalik nako  sa  skwelahan,  gikasab-an  ko  kadiyot  sa  among  gwardia  pero  miana  rako  nga kaigiton nako unya wala koy dala brief pang-ilis. Human ko kasab-an, naglingkod na si Lewis sa ilawon sa narra, gihabwa na sad diay niya akong balon. Nakita nako iyahang kalipay pagkakita niya nako kay ginasamok-samok na sad siya ni Marcia. Kon unsa daw iyahang sud-an, kinsa kuno mingluto para niya. Gipahawa nako si Marcia ug sabay nami naniudto.  Samokan  gyud  ni  si  Marcia  bisan  unsaon.  Gipangutana  nako  si  Lewis  kon gaina ra ba nagsamok-samok si Marcia sa iyaha. Ana siya sukad paglakaw nako. Sige usab ni og pangutana kon kibaw ba daw mi kon asa si Axel. Ana siya kang Marcia nga wala. Ana sad si Marcia habang gakatawa, “Gibunalan man daw si Axel sa iyahang Papa kay naa kuno siyay 80 nga grado sa iyahang card. Bugoy man gud ba. Awa.” Wala ko mingtuo. Dili sa 80 nga grado. Didtoa sa gibunalan si Axel. Si Axel.

Maygani jod  nga  gainang  udto  ko  niadto  og  balay  kay  maimpasan  gyud  kong Papa. Nakauna ko og abot niya og balay. Human niya og ilis pambalay gikan trabaho, gitawag ko niya para magpakaon sa mga sonoy. Human namo og pakaon, ninglingkod si Papa sa duyan og mitan-aw nako. 

“Naunsa ka, Charles? Unsa mana imong nawong mura man og kahilakon. Gituhik ka sa dakong sonoy?”

“Wala Pa oy, di man ko magpatuhik.”

“Aw lagi. Naunsa man ka, naa kay gibati?”

“Pa,  nag-istorya  ba  mo  sa  Papa  sa  akong  amigo?  Kadto  gong  strikto  kaayo  og nawong, kadtong gipananghiran namo kas-a tong PTA meeting.”

“Aw wala na. Kadtong pagpananghid ninyo mao ra tong higayon nag-istorya mi. Ngano man, Charles? Giaway ka sa imong amigo?”

“Wala Pa. Wala ko ginaaway. Si Axel man gud Pa, wala siyay sulod-sulod sa klase, ikapila na Pa. Wala na namo siya nakasabay og paniudto sa skwelahan.”

“Basi nasakit imong amigo, Charles. Mu-skwela ra na siya balik. Oh, naa na sad na imong nawong mura mag gikumot. Unsa man lagi na, Charles?”

“Pa, ana akong classmate isa ba nga maong wala nay sulod-sulod si Axel sa among klase kay gibunalan daw siya sa iyahang Papa. Kay naa siyay 80 nga grado sa iyahang card.”

“Tuod na?”

“Wala ko kabalo, Pa. Wala man pud toy buot nga classmate kadtong nag-ingon sa amoa ni Lewis.”

“Aw kon dili sila suod sa imong amigo, basi unya og istorya-sturya ra na iyaha, Charles. Basi og musulod na na si Axel sa inyong klase ugma.”

“Pa, diba nakakita man ka sa akong mga grado?”

“Oo. Ako may ningpirma sa imohang card.”

“Pa, diba naa man koy 80 nga grado? Og mas baba pa ana nga grado?”

“Naa, pero nag-istorya na mi sa imong maestra ana. Taympa usa Charles, nabalaka ba ka nga basi mabunalan sab tika kay gagmay imong grado?”

Wala ko mingtubag. Gibira ra kalit ni Papa akong kamot paduol sa iyaha og gikusi akong ilong. Mi-aksyon ko og sumbag og hinay kang Papa unya mikatawa ra siya nako.

“Sus, mayman og unsa imong gibuhat nak uy. Gagmay man sad og grado si Papa tong elementary pero wala man ko gibunalan sa imong Lola.”

“Dili man gud kana akong gikabalak-an, Pa. Parehas man mi ni Axel ug subjects, parehas sad mi og mga maestra. Naa ra sab mi sa usa ka klasrum unya parehas ra man mi ka-brayt ni Axel. Parehas sab mi gagmay og grado. Parehas sab among mga Papa mingtan-aw og mingpirma sa among mga card. Nganong gibunalan man hinuon siya, Pa?”

(To be continued)

Ma. Christine Cadungog is currently pursuing her fourth year of tertiary education with the degree Bachelor of Secondary Education Major in English at Davao del Norte State College, Panabo City. Aside from studying Professional Education courses, she is also enthused by language and literature.

Atsa (Axe) (Part 3)

Fiction by | May 16, 2022

Ikatulong Ganti, Ika-6 Satur P. Apoyon Tigi sa Mubong Sugilanong Binisaya

Mingduol ko kang Papa kon pwede ba siya mutapad sa papa ni Axel. Amigohon niya ba. Wala mingsugot si Papa og sa tumoy pa siya minglikod, layo ila Axel. Ming- testing  ko  og  duol  ila  Axel  og  nagsugat  ang  iyahang  mga  kilay.  Tingali  ba  nga ginapahawa ko sa ilaha kay basi mapuspusan siya o kaming duha. 

Mingtan-aw iyahang papa sa akoa human kang Axel. “Kinsa mani dong?”

“Si Charles, Pa.”

“Kol,  pwede  mi  manglaag  nila  Axel  mangayo  og  santol?  Kadiyot  ra  man,  kol. Tabok ra mi sa gate, kol. Balik dayon mi.”

“Tingali og mangatkat mo og punuan, dong?”

“Dili, kol. Naa man sungkit gamit sa pagkuha sa bunga, kol.”

“Unya og manga-unsa mo pagtabok? Og gukdon mo og iro, dong?”

“Dili lagi, kol. Naa may trapik aide mutabang namo ug labang, kol. Wala sad iro ang tag-iya sa santol, kol.”

Natingala  lang  ko  kon  ngano  dili  hugyaw  si  Axel  pagkita  namo.  Basi  nagkiat tingali  siya  bag-o  sila  naabot  sa  skwelahan.  Tingali  nabilin  nila  ilang  suwat  kadtong gipapirma. Tingali dili lang gyod siya sugtan sa iyahang Papa mulihok-lihok.

“Balik  dayon  mo.  Ayaw  mo  pagdugay  didtoa  kay  padung  na  kuno  inyong maestra.”

Naghulat si Lewis sa amoa sa pultahan og sabay nami minglabang paadto ila Nay Rosal. Tayming usab kay kami ra ang nangayo sa bunga maong daghan kaayo mi og nasungkit. Nabukol bitaw si Lewis pagsungkit niya sa usa ka bunga, nipuli si Axel ug kuha kay kahilakon na si Lewis unya ako kay sigi na ko og katawa. Naa si Nay Rosal sa iyahang bangko nga mutuya-tuya samtang gainom og kape. Nangutana siya kon naa ba mi klase nga nakahapit man mi sa iyaha nga Sabado man unta karon. Ming-ana ra mi nga  naay  meeting  among  mga  papa  maong  naa  mi  sa  skwelahan.  Human  namo  og butang sa mga santol sa usa ka eco-bag. Mibalik na mi sa skwelahan pero niana si Axel nga sa ilawom sa narra na lang mi mangaon kay basi magsamok-samok ra mi sa klasrum.

Si   Lewis   amoang   tig-okab   sa   santol   gamit   iyahang   kamot   kay   lagi   siya pinakakusgan sa amoa. Si Axel tig-ihap kon pila amoa kaonon para walay magsobra, wala sab magkulang. Gikataw-an namo usab ang bukol ni Lewis unya gilabayan mi niya ug  panit  sa  santol.  Gilabayan  bitaw  ko  ni  Axel  ug  liso  nga  iyahang  giluwa  unya mingsulod sa akong t-shirt, gigukod nako siya hangtod sa among oval unya gibalik nako og labay sa iyaha ang liso. Nanimaho na gani ming adlaw, nanimaho na pa jod ko og laway.

Taod-taod pa, naa nay mga ginikanan ninggawas sa among klasrum.  Naa pud diay si Marcia kuyog iyahang mama. Naa pa tingali mi ila Nay Rosal kadtong pag-abot niya.  Gisudlayan  siya  sa  iyahang  mama  og  giusab  iyahang  salapid.  Nakit-an  niya  si Lewis og kalit mingtago sa iyahang mama. Amawon gyod ni si Marcia. Human nila og labay sa amoa, ninggawas ang papa ni Axel og gibira iyahang wala nga kamot. Manguli nata,  laagan  kaayo  ka.  Ana  iyahang  papa.  Sa  amoa  gyong  atubangan.  Gipahabwa  sa iyahang papa ang mga santol nga iya untang i-uli sa ilaha pero nangaligid lang sila sa amo  ni  Lewis  og  nanguli  na  sila.  Gikuha  na  sad  si  Lewis  sa  iyahang  angkol  og mingtabang pa og dala sa iyahang santol. Bago sila mibiya, niana siya sa akoa nga tingali dugay  kaayo  mi  ila  Nay  Rosal  maong  nasuko  ang  papa  ni  Axel.  Taod-taod  sab, ninggawas na akong papa og nanguli na sab mi.

Human namo og hapit og monay bread para kay Mama, nangutana ko kang Papa kon unsa ila gibuhat sa meeting. Ana ra siya nga naghisgot lang sila bahin sa klasrum kon naa bay ipaayo, mga activities sunod bulan, ug pagpirma sa akong card. Nangutana ko kon kita ba siya sa akoang grado. Mingtubag siya nga oo og humana na sab niya og pirmaha sa likod. Nangutana usab ko sa iyaha kon pila akong grado unya niana ra si Papa nga sa balay ra daw mi mag-istorya bahin ana, mamainit sa kuno mi.

Pag-abot sa balay, gibutang nako akong mga bunga sa santol sa basket sa akong bike. Naa man koy bike nga gi-regalo sa akong ninong kadtong miaging pasko. Naa pa gani pakapin nga  200 pesos pero ana si Mama siya lang  usa gunit para dili daw nako mahurot dayon. Miaging pasko pa nako to nadawat, wala gihapon nako nakuha balik kang Mama. Ana siya nako, naa na daw koy bike maong dili na kuno nako gamiton ang 200. Masuko na unta ko kaniadto pero naunhan man ko ni Mama maong wala na lang. Gihatag na lang nako kang Mama akong pinaskuhan. 

Nagtimpla  si  Mama  og  kape  nila  Papa  unya  gatas  akoa.  Samtang  gakaon  mi, gisulti na ni Papa kang Mama ug unsa ang mga nahitabo bahin sa meeting nila kagaina. Naa na usab mi bayrunon kay hapit na kuno mi mahuman ug Grade 4. Nalipay si Mama nga  hapit  na  daw ko  mag-Grade  5  miskan  bugoy  kuno  ko.  Kadtong  nangutana  na  si Mama sa akong grado, ningisi si Papa sa akoa og kang Mama.

“Wala intawon pasar si Charles, Ma. Puros mga line of 6 iyahang grado kay diay wala siyay sulod-sulod sa klase.”

Nahunong si Mama sa iyahang paghigop og gisigaan ko og mata. “Hala agoy, mao na karon. Ngano mana nga wala may pasar nga subject si Charles, Pang?”

“Kay  iyahang  mga  maestra  wala  nahibalu-i  nga  naay  ginaapilan  si  Charles  sa Sports Champ nila. Unsaon man pagpasar-pasar nga gina-ensayo man ni sila?” 

“Unya? Dili nani ka-Grade 5 si Charles?”

“Dili pud uy. Mao ganing gi-istoryahan nako iyahang maestra nga nganong ing- ato man. Solbaron ra tu niya. Siguruon nila og enroll ni si Charles. Kay binuang, dili nila tabangan ang bata nga ila maning gihimong athlete, di nuon sila kibaw musabot?”

“Aw lagi, kay tingali og ako may mag-istorya ana ilang maestra. Solbaron gyod na.”

Ming-higop  ko  sa  akong  gatas  og  ming-kuhit  kang  Mama.  “Ayos  na  lagi  daw akong grado Ma, ana si Coach Rex. Maynalang daw nga line of 6 akong mga grado Ma, basta  wala  lang  koy  atsa.”  Gikataw-an  ko  ni Papa  human  gilubag  ni Mama  og  hinay akong tuo nga dalonggan. “Wala man gihapon na kapasar, Charles. Pagka na lang gyod nimo, bataa ka.” 

(To be continued)

Ma. Christine Cadungog is currently pursuing her fourth year of tertiary education with the degree Bachelor of Secondary Education Major in English at Davao del Norte State College, Panabo City. Aside from studying Professional Education courses, she is also enthused by language and literature. 

 

Atsa (Axe) (Part 2)

Fiction by | May 9, 2022

KAY ANA MAN SI PAPA NGA WALA NA DAW SA NASOD ANG BAGYO, makadula na mi og taman pag walay klase. Taga-paniudto kay ginabahin namo ang fried chicken ni Axel unya ginalabay nako ang gulay sa akong balonan sa among compost pit. Wala na sab mi naga-tigso kay basi kuno kuhaon na sab ni Marcia si Lewis unya basi dili na ganahan makigdula ni Lewis sa amoa. Samokan gyod na si Marcia nga mura ba og amawon. Maong text na among dula karon. Kulang ug singko among amot kon mupalit mi ug jolen kadtong isa ka bag nga daghan og unod. Text ra usa amo gidula ilawom sa punuan. Taod-taod, ming-agi amoang titser sa hapon ug gipasulod na mi sa klasrum. Gipa-ihap man mi ato og apple og saging miskan kabalo na gud mi sa answer. Si Axel kay  gi-trace  niya  ang  piso  pesos  sa  iyahang  notebook  sa  Mongol  2  nga  lapis.  Tayhop tayhopon pa niya pag human. Gitunol niya iyahang notebook sa akoa ug gipatan-aw ang iyahang gibuhat. 

“Awa ang nawong sa piso, Charles. Bawg kaayo siya ug buhok. Dako pa gyod siya og nawong.” Mingkatawa si Axel.

“Tigulang naman gud na siya maong ana siya og nawong.” Mingkatawa ming duha. Nakit-an nako ang piso ilawom sa papel. Akong gikuha unya gipatalikod si Axel.

“Tagnaa ha asa nga kamot nako gitago ang piso.”

Gitago nako ang piso sa akong dalonggan ug gikuhit nako si Axel. Ginapugngan nako akong katawa kay naa sa akong dalonggan ang iyahang piso. Samtang nagapili siya kon naa ba iyahang piso sa akong wala o tuo nga kamot, gitawag si Axel sa among titser.

“Charles, nag-unsa man ka dihaa? Nag-unsa man mong Axel? Look on the board!” 

“Ma’am! Si Axel, naga-igit!”

Nangatawa   ang   akong   mga   klasmet.   Nabag-ohan  ko   tungod  si  Axel   man kasagaran gauna-una basta binuang sa klase, pero tapad nako si Axel. Nakuratan si Axel sa akong binuang og mi-aksyon siya og kakulba. Abtik nga ning-adto si titser kang Axel ug gipatindog siya. Nasuko og samot among maestra kay giatik namo siya. Gibulag mi og bangko ni Axel. Wala gihapon ko naminaw og sigi ko og tando sa iyaha miskan sa pikas dapit na siya gipalingkod. Human sa klase, mingbalik ko og tapad niya. Nangutana ko sa iyaha kon nasuko siya sa akong gibuhat. Ana siya nga wala. Pero nakit-an niya ang piso sa akong dalonggan. Didto siya nalain. Kay giatik kuno nako siya. Gibalik nako ang piso sa iyaha. Miana ko usab nga nasuko ba ka kang titser kay gibulag ta og bangko. Mitubag ra siya nga oo pero dili siya dapat masuko kay titser namo siya. Sabay gihapon mi niuli ato pagkahuman sa klase. Sa pag-uli namo miana siya sa ako, “Gitago diay nimo sa imong donggan ang piso ha.”

 

GITUNOL  NAKO  KANG  MAMA  ANG  SUWAT  GIKAN  KANG  TITSER.  Ana siya ipapirma namo sa among mama o papa kon kinsa ang mutambong sa meeting og kinsa ang mupirma sa akong card. Bag-o ra kalingkod si Mama kadto, nitindog na sab siya para kuhaon iya antipara sa aparador. Gibasa niya ang suwat og miana siya nako si Papa ra ang muadto. “Si Papa ra ang mupirma anang card nimo. Para kita siya sa imong grado.” Gihatag ni Mama ang suwat sa akoa para ipapirma nako kang Papa. Gipanitan ni Papa iyahang pinalit nga singkamas bago usa niya gibasa ang suwat. Human niya og pirma, nangutana ko kon kaila niya ang papa ni Axel. Ana siya wala pero mag-ila ra sila sa meeting. 

Nananghid ko kang Papa kon pwede ba ko mukuyog sa meeting kay nagsabot mi ni Axel ug Lewis nga magkita mi kay mangayo na sab mi og santol sa lola ni Badyang. Duol ra sa skwelahan ang ilang balay unya kami ra sab ang tighurot sa bunga sa ilang punuan kay napul-an na iyahang mga apo sigi og kaon. Pagkita namo sa klasrum, nakita nako si Lewis sa pultahan dapit. Pagkakita niya nako, mingsutoy siya og dagan sa ako. Nangutana ko kon asa si Axel. Niana si Lewis sa akoa nga tapad sa iyahang papa.

“Dili siya palakaw-lakawon sa iyahang papa, Charles. Striktoha pud ana iyahang papa uy. Unsa man? Kita lang usa adto ila Nay Rosal?”

“Dili uy. Kuyog ra ta ninyong tulo. Daghanon baya nato og pangayo karon. Walay tigbitbit sa uban.”

“Niya kay lagi strikto man iyahang papa? Wala man gani mi nag-istorya kay gipa-ditso ra siya og sulod sa klasrum.” 

(To be continued)

Ma. Christine Cadungog is currently pursuing her fourth year of tertiary education with the degree Bachelor of Secondary Education Major in English at Davao del Norte State College, Panabo City. Aside from studying Professional Education courses, she is also enthused by language and literature.

 

Atsa (Axe) (Part 1)

Fiction by | May 2, 2022

(Ikatulong Ganti, Ika-6 Satur P. Apoyon Tigi sa Mubong Sugilanong Binisaya)

Sa akong Papa,
Ug sa tanang ginikanan mingtambong sa PTA meetings sa ilang mga anak,
Daghang salamat.

MIAGING  PTA  MEETING,  SI  PAPA  ANG  NIADTO  UG  MING-PIRMA  SA AKONG CARD. Human niya og tan-aw sa akong grado, giingnan siya sa akong titser nga musuwat ani sa  mga nahitabo. Bahala  og dili daw og  Ingles o Filipino. Bisaya ra akong masuwat kay mao ra man sab akong makaya. Ana sab si Papa dili na kuno ko maglangay-langay para makabalo sab si Mama. Ug naga-unsa ko sa skwelahan. Gina- unsa  nako  paggasto  akong  balon  kada  adlaw.  Ug  ngano  daw  nga  mura  og  dili  na ganahan mu-skwela among klasmet isa nga si Axel.

 

GIKALINTURA NAMAN KUNO KO KADTONG MIAGING SEMANA, dili na gyod  ko  tuohan  ni Mama  pag  muingon  ko  niya  nga  lain  na  sab  akong  paminaw. Ampalaya pa jod akoang sud-an pamahaw unya gamay ra nga itlog sagol, wala naman lami niluto ni si Mama. Gituyo jod niya nga gamay ang itlog para mahurot nako og kaon ang ampalaya. Kapait ra da. Napugos ra ko ug pusta sa akong balon unya gibutang sa bag. Nagtibugol man diay ni akong wala nga bulsa sa bag. Didtua nahinumduman na nako ang liso sa santol na among gikuha sa silingan sa lola ni Badyang. Mga niluwa-an ug wa tunla kay basi dili nako malibang, maimpatso pa ko kang Papa pag mabal-an niya gakaon ko og santol nga walay paniudto kay wala ko ganahi sa sud-an.

Gikuha ni Papa akong bag og siya mingbitbit handtod sa human niya ug tabok namo. Ana siya dili kuno ko painit ug maayo karon kay dili makabantay si Ante Susan ug ilisan ko og t-shirt. “Pag bulingit gani ka ug dagway pag sundo nako, mapitkan gyod tika.” Ana si Papa. Singko gihatag ni Mama sa akoa nga balon pang-snack, pero kita ko ug dyis tibuok sa kordeso nila Papa, akoa dayung gibulsa aron di ko masakop.

Naay batan-on nga teacher mingtudlo namo gaina hapit paniudto, murag mga alas dyis tingali to. Tangkaron siya ug nakapalda. Nasuko akong mga amigo kay ngano kuno  nga  dili  si  Sir  Goryo  ang  magtudlo  sa  amoa  ug  Math.  Ana  ang  batan-on  nga maestra, practice teacher kuno siya ni Sir ug siya usa kuno magtudlo namo aron mag-ilaila kuno mi ug makahibaw kuno siya ug tudlo ug bata. Akong mga klasmet nga babaye, ganahan kaayo sila sa among maestra kay naa kuno silay ate-ate. Wala mi ganahi kay dili siya lingaw magtudlo og dili pa jod mi niya pansinon, sigi ra mi niya og badlong  kay kuno sigi mi og balhin og bangko. Mga pula kuno mi og lobot. Akong brayt na klasmet, si Marcia, mingtukar na sab iyahang pagkatabi-an. Sigi siya ug istorya sa maestra miskan nagasuwat siya sa blackboard. Tabi-ana gyod ani ni Marcia.

Miskang wala nako gasuwat balik kay gilaay nako, kalit man ko kabati ug kuyaw sa  akong  lobot,  mao  diay  gikuhit  ko  ni  Axel  sa  iyahang  Mongol  2  ilawom  sa  among bangko.  May  gani  kay  ang eraser  nga  tumoy  iyahang  gikuhit,  abi  nako  ug  kadtong tumoy. Mingkatawa siya sa ako kay mura kuno ko ug baye makuratan. Ana siya nako kita siya ug dakong silopin sa bag ni Harold, puno ug rambutan. Daghan gyud daw og sulod. Ming-ana ko niya nga dalo man na si Harold. “Hangol man gani na og wan holnga papel, miskan isa ra atoa pangayo.” Nitapad na sa ako si Axel kay absent akong katapad. “Manghatag lagi na siya,” ana siya. “Ayaw lang pahalata nga kita ta sa iyahang rambutan nga dala.”

Niduol mi kang Harold og tuara, nagpanit na diay siya ug rambutan ilawom sa iyahang desk. “Unsa na imong gi-ugom, Harold?” Nitapad si Axel kang Harold pero mi- aksyon siya og plastar sa iyahang blue nga bag para dili kalingkod og dayon si Axel.

“Unsa naman sab tuyo nimo, Axel? Hawa ra gud mo diria.”

“Suko  man  kaayo  ka,  niduol  ra  gani  ta.  Unsa  bitaw  na  imong  gina-ugom? Rambutan na no? Hatag bi.”

“Di ko. Akoa ra ni nga balon.”

“Ulita ba gyod nimo Harold, di gyod ka manghatag miskan tagsa mi ni Charles?”

“Di lagi ko! Hala titser, titser! Si Axel ug Charles sige og balhin-balhin sa ilang bangko, o! Nilapas na sila sa ilang row, titser o!”

Nag-unhanay mi ni Axel ug lingkod sa among bangko para di mi masakpan ni titser. Sa akong pagdali-dali, pirte nakong pagkalamba sa akong bangko ug nahayang ko sa saog. Pirteng katawa ni Axel ug mingsabay ang uban namong mga klasmet. Miskang gina-badlong na mi sa maestra, sigi gihapon ug katawa sila Axel ug akong mga klasmet. Wala  man  nuon  ko  napiang,  na-abogan  lang  akoang  polo.  Klaro  pa gyod  kaayo. Mapitkan gyod ko ni Papa ani.

 

TING-PANIUDTO  NAMO,  SA  ILAWOM  MI  SA  NARRA  NANGAON.  Ang mama ni Axel kay lami kaayo muluto kay fried chicken iyahang sud-an pirme. Usahay, muadto mi sa klasrum sa iyahang magulang nga ate, para mangayo ug sinsilyo palit ug buko juice. Panagsa naa mi madawat, panagsa wala. Samtang gakaon mi, maminaw mi sa sturya ni Axel ug sa iyahang katabang. Ana siya bisan asa na daw naabot ila katabang maong daghan siya og istorya. Naa tong kas-a nga kasugat ug maligno ila katabang kay namalayi kuno sa iyaha. Naa sab tong mingtakas sila gikan sa ni-kidnap nila kas-a kay ibaligya kuno ilang kidney. Pero ang kasagaran na ginabalik-balik ni Axel kay kadtong batang gamay nga gibantayan sa ilang katabang. Lain kuno ug mata kay kolor blue, lahi daw  nga  pagka-blue  dili  parehas  sa  kano.  Dili  pa  jod  matablan og  sakit  miskan lamokonon  ang  iyahang  kuna.  Dili  na  unta  mutuo  si  Axel  pero  minghapit  daw  ang ginikanan atong bata sa ilang balay ug nakit-an niya ang bata. Mao gyong pormaha sa mata. Kuyaw nga pagka-blue.

Ana  si  Axel  wala  man  siya  nahadlok,  pero  klaro  gud  sa  iyahang  nawong  nga nahadlok siya. Ang ilang katabang karon ang maoy nagdugay sa ila ug taman kay dili kuno strikto ang ginikanan ni Axel. Human namo og hipos sa among balonan, nagdula mi og tigso miskan upat rami kabuok. Niya si Marcia, kaning magsigi og labot-labot, kalit niyahang gibira si Lewis kay kuno nagbalay-balay sila unya siya ang ilang napili nga papa. Gubaa lagi sa nawong ni Lewis ato kay ngano daw nagsamok-samok siya sa amoa niya apil-apilon siya sa ilang pambaye nga dula. Mi-aksyon bitaw og hilak ni si Marcia nga mura ba og amawon, mingkuyog na lang si Lewis. Gi-sungog namo siya kay Marcia kay kibaw mi nga ganahan kaayo si Marcia sa iyaha unya tingali sila magdayon pagdako nila. Si Lewis naman hinuon ang murag kahilakon.

(To be continued)

Ma. Christine Cadungog is currently pursuing her fourth year of tertiary education with the degree Bachelor of Secondary Education Major in English at Davao del Norte State College, Panabo City. Aside from studying Professional Education courses, she is also enthused by language and literature.

Hutoy (Part 3)

Fiction by | April 12, 2022

Ikaduhang Ganti, Ika-6 Satur P. Apoyon Tigi sa Mubong Sugilanong Binisaya

“Doy,” hinay niya nga tawag sa bata nga miaksyog duol. Misenyas dayon siyag “Ay uki ra dong, ayaw nag amen. Gikan man gud kog merkado unya wa pa ko kapangwaswas,” alibay sa wangkig.

“Kanang… kumusta man imohang papa? Nabalaka lang mi kay dungog kaayo ang hutoy diri sa amo. ‘Sus simbako kon kubid na na! Nabakunahan na to si Toto?”

Budlay nga nitubag si Dodoy, “Wala te oy, kanang gisubawan man si papa kay sige siyag kaulanan dayon kanang init sa trabaho… Ayoooo!” Gitutokan ra ni Riza ang bata ug wa na panumbalinga iyahang ulahing pangutana.

“Oy, ay piskot, Doy! Aha man imohang mask?” ug dali nga gikuhit sa tindera ang iyahang sap-ong. “Unsa may imo dong? Palihog tawon kog ingon sa imohang mamag papa nga mobayad na..”

Naglibog og tubag ang bata. “Oo nang, akoa lang to ingnan si p-m-mama. Magpalista daw siyag tig-duha ka niyusip ug parasitamol te.”

“Hala, sukad Biyernes pa lagi mo sigeg palit ani. Naunsa diay imohang papa?,” tagning nga pagkasulti ni ‘nang Susie nga nagpabagting sa tirang nga dalunggan ni Riza.

“Aguy, gihilantan imohang amahan? Sulti og tinuod dong kay magpatawag kog tanod!”

“W-wa-wala te oy, wala lagi. Gisubawan ra man si papa,” ug kahilakon siya nga misutoy pauli sa ilaha.

PASPAS nga miabot ang kagabhion ug wala gihapon nahanaw ang hubak ni Toto. Hinay na nga gahaguros ang padre de pamilya nga nangugat na og taman sa pagginhawa. Sa kiliran, pahilom nga gabakho si Gemma nga gakumot-hilot sa lumoy nga kamot sa iyahang bana, ug wala nay hanaw sa angay nga buhaton. Dungog ni Dodoy sa sala ang gaum-om nga hilak sa sulod. Nakaamgo siya nga mohupay sa iyahang mama, apan wala siya kabalo. Ug dili siya kabalo.

Nagyaka ang bata tapad sa gihapnig nga mga modyul- naghangad, naglaraw sa mahuyang nga siga sa kandila. Mihayaw ang itom nga anago sa balaang imahe ni Hesus nga gitamtakan, sa gamatoy nga pigurin ni Santo Niño, ang patron sa siyudad, ug sa maluluy-ong dagway ni Birhen Maria.

Ug sa diyotay nga kahilom nidugok ang kasaba.

Sa pagpamaypay sa mga namaligyag barbikyu, nibanha ang eskina. Mipatigbabaw ang alingasa ug katawa sa mga batang gadula, inubanan sa mga inapurado nga serbato ug gaalburoto nga tambutso sa mga sakyanan sa haywi. Sa kanayon nga kalipay, mihinunob nalang sa kasaba ang tiyabaw ni Gemma samtang gigakos ang nitahan nga lawas sa iyahang bana.

Si Niño Jan Pol natawo ug nagdako sa Dakbayan sa Pagadian. Nahimong Fellow for Creative Nonfiction sa ika-27 nga Iligan National Writers Workshop. Nagtukod sa pinakauna nga Pagadian Writers Workshop niaging tuig 2020. Kasamtangang estudyante sa University of Toronto. Mabasa ang iyang ubang sinulatan sa Reading the Regions 2: Philippine Folk and Oral Traditions (usa ka antolohiya sa NCCA) ug sa Dagmay.online.