Fiction – Dagmay.online

Kahaw-ang

Fiction by Jevin Astillero | July 22, 2024

Sa wala pa man misubang ang adlaw, sayo na nga gamata si Damay. Naghinuktok una kini ayha mibangon ug nanghiwid. Migawas kini sa gamayng payag nga may bungbong nga amakan ug mibati sa gasang dala sa kabuntagon. Mihapyod dayon sa iyang panit ang hangin nga may dalang gabon — hinungdan sa pagbugnaw’g samot sa iyang gibati.

“Kwatro ektaryas bya pud to kapin, og di modasmag tong sakop ni Kito unya lagi kamamo gyod ta’g hakot,” dungog kaayo niya ang tingog ni Ulong.

“Dong pangape sa, naay binukal nang termos ay.”

Saguyod nga timbaya sa iya ni Intoy nga iyang uyoan. Mitando lang si Damay ug klaro nga bag-o pa gyong mata kay di kaayo hiningog. Mikuha kini og tasa sa nescafe dayong punit sa aroma nga naa ra sa lamesa samtang galingkod ug gaatubang sa lapad kaayo nga basakan.

Sa katorse anyos nga pangedaron, dili gyod unta para sa basakan ang iyang hulma. Kumpara sa iyang mga kaedad, labing gamay siya nga bata, niwang, apan abtikon.

Human niyang makutaw ang iyang kape, lahos na siyang mipundo sa dakong gamot sa mahogany. Didto niya gitungab-tungab ang maong painit — daw dakong tawo sa iyang mga lihok.

Sa pagpaniid ni Damay sa tibuok basakan, tiunay siyang nakabantay sa pagbuhagay sa kahayag nga mikab-ot ug mikaylap sa iyang gamayng dagway. Naklaro iyahang tabunon nga pamanit ug tul-id nga buhok nga nag ilog ang kaitom ug ang milubad ining kabulaw nga halos motabun na sa iyahang dagway. Gisabalan na siya niini apan sama kaligdong sa magkuno ang iyang gikuptang panaad sa kaugalingon nga di niya kini paputlan — gusto lang niya kining mabati kanunay nga taas.

“Pangandam na didto, May — lakaw na ta taudtaod.”

Midakop kini sa galaroylaroy nga hunahuna sa bata. Giguba ni noy Edot ang kahilom, mihangad siya ug nakita niya ang nagkatigulang na nga dagway sa iyahang amahan. Nahinumdoman hinuon niya ang parehong tingog pila ka tuig na ang milabay.

Kada agi sa motor nga nanglibod og pandesal matag kaadlawon, mas mag-una pa siya usahay og bangon sa iyang amahan. Gani, siya pay mamukaw. Naanad na si Damay nga kada haguros sa maong motor nga nanglibod og pandesal, mopalit gyod iyang papa maski balig baynte. Kon apiki, kinse o diyes lang. Makigsalo siya sa kape sa iyahang amahan, iyang ituslo ang pandesal niini ug patuhopon ayha kaonon. Kini iyang paborito. Kini ang nagpalipay sa maong bata — kini ang hinungdan nganong matulog siya og sayo, aron makamata siya’g kaadlawn — saksi niini ang ilang gamayng balay, iyang inahan ug iyang gamayng manghod. Inig kahuman, taudtaod siyang maglingkod sa ilahang hagdan. Ambot og unsang matang ni sa routine apan si Damay, diri gyod mag-atang sa adlaw bisan usahay, dili siya siputon ini.

Sukad nabunalan siya atong liwas sa iyang ika-noybe nga birthday kay nasakpang mikuyog sa iyang higalang si Dagul nagsag-ob og tubig sa tabok latay sa tulayng buntong, gisugtan na siya nga molatay sa maong latayan para sa atbang, magsag-ob na sad. Sa hunahuna niya, basin nabunalan lang siya atong panahona kay wala siya gadala og galon, pero sayod man gyod siya sa hinungdan nga tinood.

Golden rule sa ilang pamilya nga dili magpadaplin sa suba kay daghan na laging natagulilong pagkahumang magpadaplin-daplin ini samot nang mga bata nga sama niyag pangedaron. Kanunayng palaman aning istoryaha ang wala milubad nga pagkaana-a kuno sa ukoy sa suba nga mamunlot og bata. Dili lang gyod daw kini panghadlok kay tinood gyod daw kini. Gani, kon si Edot ang pagarayon aning tanan, molakra pa ang kaguol sa iyang dagway. Kini tungod kay isa sa mga batang nawala sa maong suba, iyahang pag-umangkon. Hilom kining gihimong timailhan sa mga ginikanan sa kalubi-an nga kon husto na ang kaisog sa bata para motabok sa pikas pangpang, mitabok na sad ang bata ngadto padulong sa pagkahamtong.

Kambal ang duha ka barangay Lower Usogan. Ang Usogan sa Region X, abunda og tubig apan lunopunon ug gani makita gikan sa balay nilang Damay ang pagkahimo ining dagat kada molukop kini sa mga kahumayan. Ang Usogan sa Region X walay kaugalingong sistema sa tubig ug utro pung lunoponon. Nahimo na hinuon niyang tahas matag buntag ang magsag-ob — latay sa tulay nga nagtakdo sa kahaw-ang taliwala sa duha ka rehiyon tabok sa dakong suba human niya buhata tong pagkuyog niya sa iyang higala.

Nagpahuway siya sa ilang hagdan, gatubod pa ang singot sa iyahang agtang. Nangatagak gikan sa may sentido niya ang mga lugas ini largong hagbong sa panit sa iyang abaga’g lawas nga naghukas, gipatuyok-tuyok ang sanina aron ipaypay sa kaugalingon para hupayon ang kaigang.

“Pangandam na didto, May. Lakaw na ta taudtaod.”

Nadunggan niya ang tingog sa iyang amahan. Mihangad siya ug gisugat siya sa makanunayong suot niini. Ang karaang jacket nga giliburan na sa kaitom nga may mga wiris-wiris sa lapok, lapokon pod nga jogging pants nga di na maklaro ang pagka asul, ug sa ulo — ang kalong ginama sa kugon nga nangatastas na ang ubang mga hibla.

Sa mangga atubangan sa ilang balay, gasandig ug nangdani ang giluti nga mga linghod nga bayog ug pipila ka giluti pud nga palwa sa dahon sa saging. Ginhawang lalom ang mihukom — mitando ug mibarog si Damay para kuhaon pud sa likod sa ilang balay ang iyang jacket, slacks, ug kalo nga tanan, lapokon usab.

Ika duha na niya nga absent sa unang semana sa ting-ani. Milantaw siya sa lapad kaayo nga basakan ug nanghupaw human makita ang mga lugas nga hingpit nanggikumbayot sa tagsa ka mga uhay.

Alas onse na. Sakit na ang init. Daw makapaso kini kon walay nagtabon nga panapton sa ilang mga bukton. Si Damay, nagpadayon pa og garab sa mga uhay sa iyang sangab. Di pa maaninaw ang sangkoan sa maong basakan. Kilid sa iyang plat nga iyang giangkon, ang plat usab sa iyahang amahan. Naay usahay mo sideline og laag sa bulangan si noy Edot para mangmasyada ug mabiyaan si Damay ngadto sa tunga sa basakan. Ang payatot nga anak, maghakot sa mga tapok sa iyang sangab dayong tiwas usab sa gibiyaang sangab sa amahan nga kanunay niyang nasabtan ang tanang lakaw.

Naay maluoy sa iyaha ang mga kaubang manganihay ug tabangan siya kay siya may kinaulahiang mahuman. Apan kining adlawa, basakan lang gyod ang tuyo ni noy Edot. Di siya mamulang. Unongan niya ang anak ning tunga sa basakan. Wala siya katuod sa bulangan sa Jimenez ug labawng wala sya kasayod sa maong lugar.

Bisan pa man sa mga adlaw nga taphaw ang pagpabati sa amahan sa gugma ngadto sa anak, idolo gyod gihapon siya niini sukad bata pa kini. Si Noy Edot ang pinakapaspas nga manganihay sa tanang manganihay nga sakop sa ilang kontraktor nga si Abay. Daghang pagdayeg ang mobagat niya kanunay tungod lagi sa kapaspas ini og gani kon naa siguroy lumabaanay og ani, kini ang modaog. Madunggan kini kanunay sa gamayng Damay sauna. Apan samtang nagkadako ang bata, lakip pud niyang madunggan ang mga istoryang iyahang amahan ang pinakausik og agi. Maong ampay timan-an iyahang agi sa mga manghagdaway nga mga mat-an. Sa hunahuna ni Damay, natural lang nga naay mausik kay giani gud kini og kamot ug dili man usa ka makina iyahang amahan. Wala gyod gihapon kini makapahuyang sa iyang taas nga paglantaw sa amahan, kanunay gihapon niya kining garbo.

Distansya na’g kapin sa pulo ka dupa si Noy Edot sa anak. Distansya na kaayo. Kini ang kanunayng gigukod ni Damay sauna, nga mapamubo ang kahaw-ang taliwala nila. Para sama sa iyahang amahan, mailhan usab siya nga isa sa pinakapaspas mangani. Para usab mentras nanggarab, makahinabi niya iyang amahan ug dili ra kaayo tantong mabati ang gibug-aton sa trabaho. Para dili kaayo siya mingawon sa ilang klasrum. Apan sa maong higayon, wala na pugsa’g apas ni Damay ang amahan. Nanggarab lang siya uyon sa kaugalingon ug tinood niyang kapaspason. Didto, maila nga ang sangab, iya sa inosenteng bata. Walay usik, maampingon sa matag garab ug tupong sa matag usa ang tanang uhay.

“Dong, Damay! Silong sa kaw, ako nay tiwas nang sangab nimo,” naundang pagpanggarab si Damay humang naay misampit niya.

“Balik lang diri human ta maniudto kay magsugod na ta’g hakot.”

Mitutok lamang si Damay sa iyahang amahan dayong hangad sa adlaw. Nangatagak ang singot sa iyahang agtang paingon sa iyahang dalunggan samtang iyang mata, halos na ipiyong tungod sa nanaop nga kasilaw. Mibalik siya sa payag kon asa ang maintain sa tag-iya sa basakan naay giandam nga tubig ug pagkaon. Lapokon iyahang tiil tungod kay lapokon man usab ang basakan ug nauga na lang kini sa iyahang tiil ug bagtak kay human niyang makainom og pila ka baso nga tubig, mibalik naman pud siya ug lingkod sa gamot sa dakong kahoy.

Gibag-id ni Damay sa matag usa iyahang mga palad. Nangatagak ang mga naugang lapok. Mabati niyang nagkabaga na ang mga kubal niini samot na ang tuong palad nga kanunayng gahawid og garab. Lalom siyang miginhawa. Nagdulong iyahang amahan sa isla-isla tunga sa basakan kon asa siya ug ubang mga manganihay nagpasilong. Nagbawog-bawog ang imahe ani tungod sa misapaw nga alisngaw gama sa init nga kaudtuhon apan ang samang kainit, kanunayng gisulayan og hupay sa bugnaw nga hangin nga kanunayng mohapak sa ilang natostang mga panit.

“Maniudto na!” Singgit sa maintain sa basakan.

“Oy ali na mo! Maniudto na daw!” Ni Abay sa iyang ginsakpan.

Dali nakigsalo og hinaw si Damay sa balde sa mga kauban niyang hamtong nga manganihay. Hugyaw kaayo kon magtapok ang tanan. Dinuyogan og mga komedya ilang paniudto samtang nagkalingaw’g kusi-kusi sa lawas sa isdang sigarilyo nga gikan naglangoy-langoy sa taga liog nga sabaw. Misaba ang udto. Ang kinataw-anay ug panagtabi mibuak sa hamugaway nga kahilom nga kaniadto sa wala pa sila, mga langgam lay nagkalingaw’g pulpog. Kinataw-anay’g panagtabi nga hingpit gitago ang ilang kinabuhi isip manglangyaway ug ang bulok lang sa ilang panit, ulat sa mga kubalong palad, ug gipangtay-a’g nangalungis nilang kuko ang kanunayng mopalutaw sa ilang mga kaagi.

Naghukas si Edot samtang naglingkod sa bukubuko sa bukong ilalom sa laing dakong kahoy nga mahogany. Nanghingiki kini samtang nagpahungaw sa kainit sa lawas. Walay kalibutan ang amahan nga ang anak, si Damay, nahiluna sa gamot sa kahoy ug napilit ang panan-aw ngadto niya. Wala masayod ang amahan, nga sugod nang gikapoy ang anak sa pagpamubo sa kahaw-ang nga lig-on ang pagkaali taliwala nila. Apan, sayod siya sa mga nausab nga mga lihok ini. Nasayod siya sa kahilom nga pamilyar. Kahilom nga iyaha nang nailhan.

Pagtandog ni Damay sa salopin, wala na kini umoy. Iya kining gilabog ug nabilin ang maong sudlanan nga nag utaw-utaw sa hangin ayha tiunayng mitugpa sa salog nilang kawayan. Nangluod ang bata. Hugot. Hugot ang pangluod ini kay mura ni kinig mayang bungol sa kilid sa sira samtang naglingkod ug nanghingugpos.

“Ay hala, Tamtam! Wala nimo binli imong kuya? Naa man toy duha akong gisalin sa salopin?”Ni Mina sa iyang hinhin nga pangutana sa kwatro anyos nga anak nga kaniadto, nagkaabog pang simod tungod sa lingaw ining pagpugnit-pugnit sa pandesal.

“Nganong padugay-dugay’g mata lagi awa.” Ni Edot ngadto kang Damay nga na estatwa na sa kilid tungod kay sayo kining giduaw sa sapot ug panglood.

“Palit na lang ta’g balik ugma, May. Ali bi, ali bi.”

Pamuyok sa amahan sa iyahang anak nga gilamoy sa kahiubos. Iyang giaswat ang kaniadto sais anyos nga Damay nga nagsugod na’g panglugmaw ang luha. Wala ra hinoon kini milugnot apan ang panghingugpos ini ug ang nagkusmod ining simod, wala mausab. Gibutang niya ang nanglood nga magulang niyang anak sa salog ug milingkod sa habog ug pataas nga lantay sa sulod sa ilang lawak. Gihawiran sa ni Noy Edot ang duha ka bukton sa anak ug ang lubot ini, gisapwang sa iyang duha ka tiil dayong sugod sa lain pang paagi aron maulian kini.

“Tuya nang tuya tuya nang tuya. Aling nang aling aling nang aling.”

Wala gyod kini makapatarog sa bug-at nga kusmod sa anak. Iya nasad kining gialsa ug gipalingkod tapad niya.

“Tikwi banog – asa tugpa didto sa ilok!” Ug iyang gigitik ang bata sa ilok niini, apan, walay nausab.

“Tikwi banog – asa tugpa didto sa liog!” Ug gigitik na pud niya kini sa liog. Hingpit gyod kon manglood ang bata. Lalom. Gabii na gani kini miistorya’g balik sa ilaha ug nakigdula og balik sa igsoon.

Daghang mga ang puli-puli og dagan sa utok ni Damay, samtang naglantaw sa amahan. Daghan siya’g pangutana nga dili niya maingon sa pulong. Gusto niyang magpakabata apan, iyahang palibot, puros hamtong ug sa iyang hunahuna, siya pud. Walay luna para sa sentimental nga pagbati ang maong tapun-og. Puro kinataw-anay sama sa kada-adlaw niyang masaksihan.

Nakita karon ni Damay ang tawo nga rason sa iyahang pagdako. Sa iyahang pagkaana-a ning kalibutan. Sa iyahang pagpaningkamot. Rason nganong naa siya sa kalibutan. Tawo nga kadugayan niyang tutok, nagkahanap. Nagkahanap. Nahimong kon unsang pamilyar nga hayop — nahimong kabaw! Gisakdap-sakdapan kini sa balangkiyod apan milahutay ang kawalay-pagtagad ini ug mipadayog baklay samtang gibagat ug gipamati ang hangin.

Iyahang gilugod iyang mata hinungdan para dili madayon pagpangahagbong ang mga lugas sa tubig gikan ini. Klaro niyang nakita ang tanan. Mibaktas paingon sa basakan ang kabaw ug miagi taliwala nilang duha sa iyahang amahan. Miilog sa atensyon ni Damay ang maong lapokon kaayo’g lawas nga hayop nga giguyod sa maintain paingon sa bag-ong inanihan nga humayan. Iya kining gisundan og lantaw. Didto, nakita niya ang kabaw nga gipasabsab sa mga nanggibarog nga uhay. Ang pangilong ini, hingpit ang pagkataod samtang ang pisi, lig-ong pagkasumpay apan sa maong higayon, gitangtangan og katungod ang pisi nga mohugot kon ugaling manobra ang kabaw sa iyang dulngan. Kini, tungod kay wala ihigot ni ipasok ang laing tumoy ini. Tungod kay gihatagan og kadyot nga kagawasan sa amo ang iyang hayop.

Padayong nagtutok ang bata sa kabaw ug siguro nalingaw sad sa tingog sa sinabsaban niini o basin, nalingaw paglantaw sa kabaw nga mohunong ug mobati usahay sa hangin o mas dakong purohan, nalipay lang sa nakitang hinanaling kagawasan sa hayop. Layo na ang kabaw sa iyang panglantaw. Nagbawog-bawog na ang imahe ini tungod sa padayong pagsaka sa alisngaw sa basang yuta. Nahibalik na si Damay. Buot na niyang tutokan og balik ang amahan apan, didto na niya kini hikaplagi sa tunga basakan nga naay gibaw’k nga dakong butok. Nagdulong. Nagkaduol. Nagkaduol. Duol na gayod, ug naklaro na niya ang mga tiil ining malubong sa lapok taman sa bagtak kada tunob samtang gaaswat sa dakong binutok sa humay nga maayong pagkapatong sa ulo.

Mibalik sa panumdoman ni Damay ang istorya sa iyahang amahan kaganina sa wala pa sila maniudto.

“Dong, Damay! Silong sa kaw, ako nay tiwas nang sangab nimo . . . balik lang diri human ta maniudto kay magsugod na ta’g hakot.”

Dakong katingala ni Damay nga wala siya daniha sa amahan nga mobalik na sa basakan para magsugod na’g hakot. Dako niyang katingala nga wala na siya badlonga sa iyang amahan sa iyang taudtaod na nga pagpahuway nga kaniadto — Nagtanga! Nagtinapulan! Naghinuktok! Mga talinggab nga modunggab sa iyang linghud nga kasingkasing kada madagma siya sa pahulay tungod sa kahuyang sa gamayng lawas. Sa mga inganing higayon, nahisabtan ra gihapon ni Damay ang tanang pait nga pagtagad, tungod kay lisod gyod pud ang trabaho sa tunga sa basakan. Para niya, kon init man ang ulo sa amahan, kini tungod kay init sad ang panahon.

Humang ibutang ni noy Edot ang pinakaunang butok sa iskrin nga nakabukhad, wala na sab niya dalha’g balik si Damay sa basakan ug mibaktas kini pabalik diha-diha dayon.

Nakita karon sa gamayng bata ang kabawng gawasnon ug iyahang amahan sa tunga sa basakan kauban ang lain pang mga manganihay. Nagkahiusa. Nag-usa. Ang kabaw, sila ug sila, ang kabaw — mga kabaw nga tagsag sangab, tagsag garab, tagsag butok. Nakita niya ang dakong bilangguan alang nilang mga manganihay ug sa mga kabaw. Samtang sa ilalom sa landong sa punuang mahogany, nabati ni Damay ang kagawasan ug pagkabata. Nabati sad niya ang gibugnawon sa ilang klasrum.

Gibutang ni Damay sa eskrin ang iyahang gamayng binutok tapad sa butok sa amahan. Nahuman ang tibuok adlaw nilang pakiglimbasog sa basakan.

Milingkod siyag balik sa gamot sa mahogany kon asa sa pikas dalid sa gamot, ang iyang amahan nga naglantaw sa kapunawpunawan. Ug silang duha karon nag-atubang sa nag-alima sa basakan nga nagguyod sa kabaw nga gisakdap-sakdapan gihapon sa balangkiyod padulong sa sabsaban nga ang manag-amo lang ang nasayod.

“Motabok pa ba kaha na sila’g suba, pa no?”

Kalit kaugbok nga pangutana. Tiunay kining nataop sa kasingkasing sa amahan nga nahapna’g hinulat giyahan sa inosente nga tingog sa anak.

Jevin Astillero, is from Bonifacio Misamis Occidental and currently a 3rd year BA Filipino student in MSU – Iligan Institute of Technology. He has been a writing fellow of INWW, IYAS, and SUNWW.

Absent, Ma’am

Fiction by Ferdinand Balino | July 1, 2024

Kining maong sugilanon mananaog sa Ikaduhang Ganti sa 2007 Don Carlos Palanca Memorial Awards for Literature—Cebuano Short Story

DIHANG nasayod kong panawgon na ni Ma’am Fuentes ang mosunod nga mga ngalan, ako na lang giatubang ang akong dagway sa wala pa mahuman nga bungbong sa among classroom.

“Buhay, Daisy…?”

“Absent, Ma’am.”

“Buhay, Rose…?”

“Absent, Ma’am.”

Niining bahina, milapos na gyod ang akong panan-aw sa wala pa mabungbongi nga bahin sa classroom. Ang pagpangataktak ra sa bukbok sa kawayang bahin sa bungbong ang mopahinumdom nakong di gyod ko kalikay sa mosunod nga pangutana.

“Again, it has been two days. Do you know where they are?”

“Sick, Ma’am.” Sus, ako ra gyoy makalitok niining tubaga. Naanad na intawon kog balik-balik niini, sama sab sa pagsulat og “I’m sorry for being absent today because I am sick.” Bitaw, akoy tigtabang nilang Rose nga mosulat sa ilang excuse letters, apan wala na mi kasulat alang sa uban pa nilang mga pag-absent kay nahutdan na mig mga katarongan. Matingala na hinuon si Ma’m nganong sigeg “because I am sick” silang Rose.

Apan mao lagi, “Sick, Ma’am” ra gyod ang akong matubag aron makalikay sab ko nga mag-iningles! Puyde man pod gyod nakong matubag si Ma’m sa tinuod nga hinungdan sa pag-absent nilang Rose apan “speak English” man pod lagi. Mouk-ok gyod ang akong dila niining pinulongana, panington kog bugnaw nga mora bag usa ka dakong mata ang kalibotan nga nagtan-aw nako kon mag-iningles ko.

“Sick again? Rose has already had seven absences and Daisy, six. And the reason is always sick. Lani, aren’t they your neighbors? What’s happening to them?”

Pastilan! Ambot nganong “speak English” man gyod ni si Ma’m nga Math teacher man unta!

“Ma’am, they buys… bought (past tense man diay ni), buys (ay, singular man diay ni), buy shoes today in the town.” Hayyy, Ma’am, stop asking na, uy.

Mayna lang kay wala na mangutana pag-usab si Ma’m. Kasabot gyod nganong absent silang Rose kay wala ra ba niya pasudla sa klase si Rose kay nagtsinelas ra. School policy daw. Ambot ba ning eskuylahana, public man unta, naa pa gyod dinhi sa kabukiran, apan nganong estrikto man gyod sa mga yuniporm, ID, sapatos, ug uban pa. Nagpuli-puli na man gani silang Rose ug Daisy sa sapatos sa ulahi pero puli-puli pod lagi og absent.

Sa pagkatinuod lang, miabsent baya ko kas-a kay gipahulam nako si Rose og sapatos, total, wala pa man koy absent-absent. Amiga gyod nako si Rose kay kaedad-edad ra nako, kinse anyos. Katarongan nako, unsa pa diay, “for being sick today”. Gipal-otan intawon si Rose kay medyo gamay ang akong sapatos alang sa lapad niyang mga tiil, aw, unsa pa man diay ang dahomon sa tiil namong mga mag-uuma!

“Lani, I would like to talk to you after the class.”

Talk, estorya, makig-estorya si Ma’m? Ginoo ko, Iningles na sab ni! Apan human man kaha sa klase, di na ni mag-iningles no! Nindot ra ba maminaw kang Ma’m kon magbinisaya siya kay mogawas ang tono sa iyang pagka Bol-anon.

Tuod man, nakig-estorya siya nako human sa klase. Gihangyo ko niya nga among adtoon ang balay nilang Rose inigpaniudto.

Medyo layo sa amoa, singko pesos ang plete sa habalhabal matag tawo. Apan ginalakaw ra ni namo padulong sa eskuylahan sa kapin o kulang traynta minutos kay wala man intawon miy ikaplete. Mao nga magabalon na lang mig paniudto. Ang dili makabalon (kay unsaon man, kulang pa ang kasagarang pamahaw nga bulad), mouli gyod sa ilang lagyong mga balay ug lagmit dili na kabalik sa hapon labi na kon mobundak ang kusog nga ulan kay mobaha ang sapa nga labangonon padulong sa eskuylahan.

Pag-abot sa dalan, baryo lagi, basketball court ra nga donated by sa mayor ang sementado. Puwerte gyod nakong kapyot kang Ma’m. Apan si Ma’m, morag wala lang, anad na man god sa sakay-sakay. Apan malingaw ko niya kon mountol ang habalhabal kay maka-“ay, kabadyo!” siya.

Tungod kay sudlonon pa ang amoa, dili na makalahos ang habalhabal ug kinahanglang molakaw pa mi. Naagian namong naniudto ang mga nanghurnal sa pagtanom og kamatis sa usa ka luna. Giagda mi nilag paniudto. Kini si Ma’m, suod ni sa mga tawo mao nga nakigpaniudto na sab ug amo na lang gipagawas ang among mga balon nga adto man unta namo kaonon sa ilang Rose. Bulad ug sardinas amoa, piniritong isda kang Ma’m, apan nag-isig dalitay gyod matag usa.

Nagsugod nag estorya samtang nagkaon. Sus, kini si Ma’m, modalikyat gyog hapit sa mga tapok-tapok sa tindahan inig human sa klase. Usahay, hunahuna nako, mora pog nakaeskuyla ang mga mulupyo kay maghisgot sila og bayanihan ug mga kasulbaran sa mga suliran sa mga mag-uuma. Pananglit, makig-atubang daw sila sa mga tag-iya sa dagkong yuta bahin sa pagpataas sa suhol sa paghurnal. Motabang daw si Ma’m sa pagkuwenta sa angayang madawat nga suhol.

Gipalingkod mi ni Noy Junior sa bag-o niyang gipanday nga lingkoranan nga kawayan. Pagkabut-an gyod niya, uy. Tiaw mo, dili na daw siya maminyo kay siyay nagbuhi sa unom pa ka manghod. Baynte tres pa man unta pero morag trayntahon na ang dagway. Naa pay nagsunod niya nga duha ka manghod nga babaye ayha silang Rose ug Daisy apan nanimpalad sa lungsod isip mga katabang. Ang kamanghoran siyete anyos ug wala nay namat-an nga inahan kay nagtalinugo sa pagpanganak ug wala na kaabot sa ospital kay puwerteng layoa. Mga silingan ug paryente na lang ang napuli-pulig atiman sa bata.

Ang ilang papa namatay sab usa ka tuig human mipanaw ang ilang mama. Gipatay, maoy saktong pulong. Gabii kadto dihang dunay miabot nga duha ka tawo nga nagbonete. Gigaid si Noy Junior sa punoan sa ilang nag-inusarang duryan samtang pugos nga gikuha ug gipasakay sa motor ang ilang amahan. Nadunggan gyod nako ang mga siyagit nilang Rose ug ang pagtiyabaw sa ilang kamanghoran nga giduyogan sab sa pagpaghot sa ilang iro.

Daw naamang ang mga silingan niadtong tungora; mga iro ray nagkinambiyohay og paghot nga puwerte nang alingugngoga. Apan taudtaod, nag-isigtagboay na ang mga siga sa mga plaslayt sa balay nilang Rose, ang mga tambag sa mga silingan morag nagpakalma sa nagkalawom ug daw ginahuyop sa tugnaw nga hangin sa kagabhion. Naglisod kog katulog niadtong tungora, daw makabungog ang mipuling kahilom nga matugaw lang sa mga nanaglumbaay nga huni sa mga mananap.

Nakit-an na lang sunod adlaw ang patayng lawas sa ilang papa daplin sa national higway padulong sa lungsod. Dako ang pagduda sa mga molupyo nga gisalbeyds kini tungod kay nabantog nga lider sa mga mag-uuma nga nagpetisyon batok sa pagsulod sa dakong kompaniya sa logging sa ilang lugar kay makahatag daw og dakong kadaot sa kinaiyahan ug mga umahan. Napugngan ang maong kompaniya apan dunay hungihong nga duna na poy laing kompaniya sa saging nga nagplanong mosulod.

“Ma’m, sus, nangabsent ra ba gyod silang Rose kay namalit og sapatos,” sulting Noy Junior bisan wala pa kapangutana si Ma’m nganong wala nay sulod-sulod sa klase ang iyang mga igsoon.

“Sus, morag ako man tingali ang angayng basolon kay wala nako sila pasudla,” pahayag ni Ma’m.

“Makasabot man mi sa kahimtang ninyong mga titser, Ma’m. Napugos ra man pod mog patuman sa balaod.”

“Sus, mao nga duol gyod ang akong kasingkasing ninyo, uy, kay taas mog salabotan.”

“Kon makaeskuyla ra unta ang tanang kabos, Ma’m, daghang makaonor!” pasiaw ni Noy Junior.

“Ug daghan mig palitong mga medal!” pasiaw sab ni Ma’m.

Giagda mig paniudto ni Noy Junior apan sayod mi nga nahutdan na silag pagkaon.

“Giandam na diay namo ang mga kahoy alang sa pagrepir sa eskuylahan, Ma’m,” pahibalo niya.

“Sus, kinsa may di maulaw ninyo, uy, nga kamo na man gyod ang nagtukod sa eskuylahan,” sulting Ma’m.

“Kita gyoy mopanday sa atong kaugmaon, Ma’m.”

Taudtaod, nanamilit na mis Ma’m. Gipadad-an siyag mga dahon sa gabon ni Noy Junior alang kuno sa iyang UTI. Granyulon untang Noy Junior apan wala pa kuno siya kapalit og asukal. Si Ma’m na lang kuno ang mobuhat.

Naagian gihapon namo ang mga manghurnalay nga nagpadayon na sa pagpananom.

“Lakaw na mo, Ma’m?!” siyagit sa usa.

“O, lakaw na mi!” siyagit sab ni Ma’m.

Tinahod gyod ni si Ma’m sa katawhan, uy. Pinangga gyod kay tiaw nimo, gitukoran siya sa mga mulupyo og gamayng balay. Taga lungsod ni siya ug mouli-uli ra kada Sabado.

Samtang naghulat mig masakyan, taudtaod naay miabot, si Uncle Yoyong. Uncle ang tahod namo niya bisan dili namo paryente kay inila nga tig-atiman sa mga problema sa mga mag-uuma.

“Maayong hapon, Ma’m. Nakabalita na ba ka?” pangutana niya.

“Maayong hapon sab. Unsa man diay ang balita?”

Gitan-aw ko ni Uncle Yoyong. Buot pasabot, dili ko niya padunggon sa ilang panag-estoryahan. Nagpalayo sila si Ma’m.

Gipauna na lang ko ni Ma’m sa eskuylahan kay mobalik daw sila ilang Noy Junior. Gikulbaan ko, morag dunay kabalaka sa tingog ni Ma’m.

Sa mga estorya-estorya sa mga mulupyo nga akong naagian, nasayran nako ang tanan. Wala na ko molahos sa eskuylahan. Mora kog naglutaw pabalik sa amoa. Sama sa among naandan kon lapokon ang dalan, gibitbit nako ang akong sapatos.

Daw gigukod ko sa akong nadunggan ug gusto nakong biyaan kini sa akong pagdagan. Halos magkadagma-dagma na ko hinungdan nga nahulog sa tunaan sa kabaw ang paresan sa akong sapatos. Sus, mitulo na gyod sa tunaan ang nagsagol nakong singot ug luha!

Gihugasan nako sa sapa ang akong sapatos ug didto ra nako masayri nga hapit na kini magnga-nga. Nakahinumdom hinuon ko sa pagpaanod-anod ni Rose sa iyang nagnga-nga sab nga sapatos niining sapaa nga mora na dawg halwan nga katukbonon sa paon. Na, unsa bang hitaboa, naanod hinuon kay nabuhian man niya! Among gigukod pero wala na namo maapsi tungod sa kapaspas sa pagkaanod niini. “Da, uy, pulihan na lang natog bag-o,” ang walay bisan unsa mang pagmahay nga sulting Daisy dihang nahibaloan kini. Kon nasayod lang si Rose, gigakos gyog maayo sa iyang Ate ang maong sapatos sa paglabang sa maong sapa dihang siya ang migamit niini.

Wala na nako maagii ang mga manghurnalay apan duna pay mga semilya sa kamatis nga wala pa matanom ug daw nagdanguyngoy na kay nabiyaang nainitan sa Adlaw. Tua diay sila ilang Noy Junior, kuyog silang Ma’m ug Uncle Yoyong. Naabtan nakong naglingkod si Noy Junior sa yuta atubangan sa ilang gamayng luna nga bag-o pa niyang gilimpisahan, nagsigeg sikma, hilak, ug bira sa iyang buhok samtang gihapuhap ni Uncle Yoyong ang iyang abaga. Sige sab siyag kuniskunis sa iyang mga kalunggo sa palad nga halos magdugo na.

Mas natataw ang awaaw niadtong hapona sa himalatyong pagtingog sa radyo nilang Noy Junior. “Kini Ang Akong Suliran” na diay. Ambot ba nga bisan naminaw sa paborito nilang programa ang mga manghurnalay apan makita man sa ilang panagway nga naghunahuna gyod sila, labi na silang Uncle Yoyong ug Ma’m nga nagsigeg masahe sa iyang ulo, kon unsaon pagtabang kang Noy Junior.

Taudtaod, nanamilit na ang mga manghurnalay kay ipadayon pa daw nila ang pagtanom samtang nagpabilin pa silang Uncle Yoyong ug Ma’m.

Mitindog si Noy Junior, daw gilatas-latasan sa iyang panan-aw ang halapad nga mga umahang gitamnan og mga mais, radis, kentaki, kamatis, mais, atsal, ug pipila ka rambutan, ug misangko ngadto sa bukirong dapit. Gimingaw hinuon ko sa akong ate, da. Lagmit tua siya sa maong bukid, anaa sa giingong “mga sundalo sa katawhan”.

Ako ra ba tong sigeg pangutana niya nganong mopabukid siya nga makatabang-tabang man unta siya sa among panginabuhian (pero sa pagkatinuod lang, sa akong hunahuna kaniadto, para matabangan kog eskuyla). Tungod sa kapit-os, tungod sa kawalay yuta, tungod sa pagpahimulos— mao kini ang akong mahinumdomang pagpasabot niya. Bata pa kuno ko, maamgohan ra kuno nako diha sa kasinatian ang iyang baroganan.

Pero bisan sa akong mga sulat niya, ako gyong gibalik-balik nga gusto ko katiwas og high school, ug gipaibog pa gyod nakong mo-second year na ko. Na, gibalosan hinuon ko nga bisan elementarya ra siya, mitaas man sab ang iyang kahimatngon. Hinaot kuno nga magamit nako ang akong grado sa pagserbisyo sa mga kabos.

Pila ka adlaw ang milabay…

“Buhay, Daisy…?”

“Present, Ma’am.”

“Bu…”

Kadiyot nga kahilom. Mipatigbabaw hinuon ang akong ubo nga resulta tingali sa pila ka adlaw na nakong pagpulaw.

Ah, unsa pa may Rose Buhay nga tawgon ni Ma’m? Gihatod na sa iyang lubnganan ang patayng lawas sa akong pinanggang amiga. Nabanggaan kini sa usa ka trak sa kompaniya sa logging dihang nalisang kini human sa gipusil-patay sa gibantog nga mga vigilantes ang usa ka gisuspetsahang drug user nga batan-ong lalaki. Namili daw silang Daisy og ukay-ukay nga sapatos niadtong tungora ug midagan kini sa pagkadungog sa mga buto. Nahimuot pa daw gani siyag maayo sa boots nga made in Korea ug unsa kaha daw kon mao na lang ang iyang paliton kay puyde pa pangdaro. “Morag mas taas pa man ang kinabuhi niini kontra nako,” dugang komedya pa daw niya.

“Ayaw gyod mog absent bisan wala moy sapatos, Class, ha?” sulting Ma’m nga midagayday ang luha samtang nagpadayon sa pagtawag sa uban pa nakong mga klasmeyt.

Hala, nakabinisaya si Ma’m. Sa pagkatinuod lang, sa haya ni Rose, nagsige gyod siyag pangayog pasaylo ilang Noy Junior. Puwerte na gyong hubaga sa iyang mga mata sa paghilak. Ang mga gakos ra sa mga mulupyo ang nakapakalma niya. Ikahimuot na lang gyod ni Noy Junior ang iyang balik-balik nga sulting way sala si Ma’m.

Nagduko nga naghilak sab si Daisy samtang nagsikad-sikad sa iyang mga suot nga tsinelas. Sa hayang Rose baya, namatikdan nakong naglikay siya kang Ma’m. Wala hinuon ko niya estoryahi nga gibasol niya si Ma’m pero akong mabati ang iyang pagmahay. Moduko na lang si Ma’m kon agi-agian ra siya ni Daisy. Ug kon mag-uban silag hikay sa mga buluhaton sa haya, walay tingogay ang duha.

Pagkahuman sa klase, wala damha nga giduol niya si Ma’m ug gitunol ang ID ni Rose. “Handomanan nimo, Ma’m,” sulti niyang dunay pahiyom. Gigakos gyod siyag hugot ni Ma’m ug gihalok-halokan ang iyang mga aping. “Makasapatos ra mo, makasapatos ra mo,” sulting Ma’m.

Sa among pag-uli, naagian namong dagko na ang mga semilya sa kamatis nga gitanom sa mga manghurnalay. Sa dihang nakita namo nga dunay nakabuhing baboy nga nagsigeg ungad sa yuta, giabog namo kini ug gigukod-gukod nga nagtiniil ra. Nagpatay mig kinatawa samtang gibalikan namo ang mga tanom nga natumban sa baboy aron ibalik kinig pabarog.

Naabtan namong nagpayl si Noy Junior og mga kahoy sa ilang balay. Nangandam na daw ang mga mulupyo sa pagrepir sa eskuylahan. Mobalik daw siyas bukid pagkaugma aron manguhag dugang itampong mga kahoy kay nagamit ang uban sa lungon ni Rose. Lagmit magkita daw sila sa akong ate ug basin duna daw koy ipadalang mga panginahanglan niya. Gisulatan na lang nako si Ate, nangomosta niya, gisaysay ang nahitabo kang Rose, nga hinaot magkita mi kadugayan. Ug nag-P.S pa gyod ko: Kasabot-sabot na baya ko ron, Te.

Sa misunod nga mga adlaw, absent na pod ming Daisy. Wala intawon mi maghimog excuse letter. Kay ngano pa nga absent man pod si Ma’m. Kuyog mi sa lungsod, miduyog sa lihok-protesta batok sa pagkuyanap sa mga plantasyon sa saging nga moabot daw sa among kabanikanhan ug alang sa pagpangayo na sab og hustisya sa kamatayon ni Rose nga wala lang tagda sa kompaniya sa logging. Ug, uy, nagtsinelas ra si Ma’m! Pero sagdi lang, sulti niya, makasapatos ra ming mga mag-uumang kabos kadugayan ug walay lain kondili kami ang mopasapatos sa among mga kaugalingon.

USA ka tingklase, mibundak ang kusog nga ulan ug puwerteng haguros sa hangin samtang nag-roll call si Ma’m. Pero wala na mi matugaw pa, di sama kaniadtong mangabasa mi sa salibo kay wala pa mahuman ang bungbong ug gibukbok pa gyod ang kawayang bahin niini. Aron madunggan ang among mga tingog taliwala sa tagaktak sa ulan sa sin nga atop, nagpakusganay mig tubag og “Present, Ma’am!”. Puwerte gyod namong kinataw-anay ug nahimuot nga gikusgan na lang pod ni Ma’m ang pagtawag sa among ngalan.

Ferdinand Balino, a development worker, researcher, and former teacher, has won Palanca Awards for Literature four times in two language categories, Cebuano and Hiligaynon. Recently, he also won at the Gawad Bienvenido Lumbera National Literary Contest in 2023. He also writes ad speaks Ilokano since he is a son of migrants from Pangasinan and Zambales.

Escapes

Fiction by Rizia Jahziel V. Perez | June 3, 2024

Exactly seven in the morning at the Bankerohan-MacArthur-Magallanes intersection, I found myself wearing a mask of a prominent revolutionary. I stood there, but I wasn’t screaming like the other protesters. Despite the shouting, I could still hear commuters and pedestrians complain. I heard not the loudest cries of the protesters but the woes of the morning commuters.

“Quit that, you are just causing traffic,” one driver shouted.

“What are you doing, ‘day?” an old woman asked.

I looked at her, but I couldn’t speak. How could I explain that I was there because I was fighting for something? Because I was fighting for a cause. When I woke up that morning, I reminded myself to wear the mask hoping it would shield me from their cold reactions. The others were just quiet. Some were too preoccupied with their own concerns. Others just didn’t care.

At exactly 7:30, someone blew a whistle louder than I expected. If it was from one of us or from a policeman, I did not really know. We were told before the rally that if we heard a whistle, it was time for us to leave. It was a signal for all of us to drop everything—the banners, the placards, the masks. We threw them all away in every corner that we turned into. I started to walk fast then I remembered my friend telling me to throw my mask. I threw my mask under the footbridge that smelled like piss. I hurriedly took off my red shirt under a cart full of cabbage. I ran towards the alley that led me to the terminal where we rode the boat to cross the river. While waiting for the boat to fill, I stripped off my black shirt and put it inside my bag. When I looked up, the woman sitting next to me was staring. I was now wearing my course shirt, a reminder that I had a class to catch. I tossed my next shirt into a bin full of carrot peelings, leaving me in the shirt I had worn eight hours before the protest when we were still planning our propaganda stunts and escape routes.

When I arrived at the terminal in SIR, I walked toward the church where we had met for the protest. I knocked on one of the doors as if nothing happened. Nobody answered. Good, I said with a sigh of relief. At least I didn’t have to explain myself to anyone, not until I got my cup of coffee. I stayed there for about fifteen minutes waiting for some of my friends to arrive. But when it seemed as if no one was coming, I decided to leave the church and take the first jeep to Mintal. It was almost 8:30 and I was late for my MST class.

I was about to cross the street to where the L300 van usually stops when suddenly somebody held my arm. When I turned to check who it was, I saw a man wearing a yellow polo shirt with a logo CTTMO. Before I could say a word, he said “asa ka ‘day?” I wanted to say I was trying to wait for an L300 van to Mintal but no words came out of my mouth. I simply said “Dira lang kuya. Ngano diay?”

“Ayaw’g tabok dira. Jaywalking na.”

Without saying a word, I walked away as fast as I could. Finally, I hailed a van and was on my way to school. I had never felt like this before. I didn’t know if it was fear or passion. Maybe it was just an adrenaline rush. It was my first time to join a rally, but it was the first time that I felt so scared. I didn’t know what could have happened if the police had caught me. I knew the rally was for a cause but I was also aware of the risks it came with. I was just glad that it was all over.

From that day on, I decided to not go to street mobilizations anymore.

But Charlie was different. We were together in several street mobilizations and not once did she wear a mask. Not even a handkerchief to cover her nose. Charlie was the person I have always wanted to be but feared to become. And what I am today, I think, was because of her.

A month ago, our organization went to the community school where Charlie was a senior high scholar. We visited to conduct a writing workshop for the Lumad students. I wanted to get away from the noise of the Kadayawan Festival in the city and I was hoping I could talk to Charlie about my thesis project. Her face lit up when she saw me walking towards her. She was standing by the door of the school clinic. I reached out my arms and gave her a tight hug. My schoolmates and her friends sat on her turf, the clinic, where she served as the most competent health officer in their community school.

“Now that I think about it, I was jealous of you when we were kids,” I confessed to her.

“What?” she asked in disbelief.

“I heard you tell your mom that you wanted to be a journalist so I pushed myself to join campus publications,” I said. She stared at me. And before she could let out a word, I said. “I started reading books because I saw you and aunt Magda looked fascinated with reading. And now I am taking up creative writing because of that.”

Charlie and her Nanay Magda would always go to bookstores.

When my Tatay was not around, Tita would go to Book Sale and buy books for cheap bargains. If I got lucky, my Tita would let me join her and Charlie at the National Book Store where stacks and shelves of books await them. Unlike Charlie, I was not a big fan of reading books. I came for the food that followed their hours of reading.

“Charl, aren’t we going to eat a foot-long burger yet?” Charlie would just continue reading synopses and skim through books as if she did not hear me.

Today, I can say that books were their escapes. Books made them temporarily forget about reality—that Charlie’s father was in prison, that Nanay Magda could not visit him in the City Jail, and that life will never be normal because of Uncle Tommy’s absence.

I had been with my father driving Nanay Magda to UCCP Haran before. It was always for a meeting but I never really paid attention. It was long before UCCP became a home for Lumad evacuees from different parts of Mindanao. Before, I did not understand why my Nanay Magda would come often to a church facility for meetings. I wondered if she was a church volunteer.

When I was about eight, I remember Tatay brought us over to a private resort in Samal. Nanay Magda and Tatay would let Charlie and me spend the day swimming and the night time catching fireflies. Nanay Magda, Tatay, and the rest of their friends would spend the whole day in a cottage by the breakwater.

One time, I asked Lola Mami what they were talking about. Lola Mami was our 56 year-old-grandmother. Tatay assigned her to look after us for the meantime. Lola Mami said “I don’t know, just continue playing.”

That night, Charlie and I peeked at the window of the cottage. We saw Manila papers and a chalkboard full of scribbles. I was about to read what was written on one of the chalkboards when I heard a familiar voice. “Nagunsa man mo dinha?” my Tatay asked. I don’t recall what I answered him, but I do remember struggling to catch my breath. We never talked about what happened. Tatay never asked me again about it, but I never dared to go near the cottage where they met. I was just too scared.

When I turned twelve, I started seeing Nanay Magda work in the same office my Nanay was working in. Nanay worked in the dental department, while Nanay Magda had one of the tables in the admin and finance office. Whenever I came with my mom at work, I would often see Nanay Magda sit at the edge of the table in the conference room. I wondered what they talked about. I asked Nanay about it several times, but she didn’t answer. It was as if she didn’t hear anything.

Once, I heard Nanay tell Tatay that Nanay Magda was trying to convince her to open a bank account. She said they plan to put twenty five million pesos worth of operational funds. The money was for UIHSFI, NLDF, Gabriela Party list, ALAMAPA, and MISFI that was then called MIPC.

I remember seeing Nanay Magda holding different sizes of letter envelopes except they came in browns and not the usual white. I only knew they were envelopes for money when I saw Tatay hand in those kinds of envelopes to Charlie last month. Charlie told me during one of our interviews that it was because of her mother that they gained favor of being enrolled in Daniel R. Aguinaldo National High school. She said that her mother had connections.

As our conversation continued, she told me about her experience sleeping in different hotels in Davao. And then, she told me about the car chase his mother was involved in together with different colleagues who are now working in the government as Makabayan bloc representatives.

Because of Nanay Magda’s active participation in mobilizing urban people in fighting for an egalitarian society, she could not afford being seen by policemen.

I often wondered how Charlie dealt with the fact that Uncle Tommy was in prison. In one of the conversations, I asked her “So okay lang sayo?”

Then Charlie answered, “Constant man among communication. It was like my father was never away.” That day she told me about how they were able to bring in a cellphone in jail. Nanay Magda’s jail guard friend kept it a secret.

For five years, Charlie went in and out of the prison to visit her Tatay. And this meant going naked before the jail guards for security purposes every time.

“How was it for you?” I asked Charlie during an interview on a Monday morning.

“It was alright, I’ve always been open and confident about my body,” she explained.

I couldn’t imagine myself going through it. Maybe Charlie was able to adjust. After all, she visited her dad at least twice a week. But it must have been awkward at the beginning.

For the last three and a half years of Uncle Tommy’s imprisonment, he was transferred to the provincial jail in Santo Tomas, Davao Del Norte. Their security was much looser and so we were able to bring in a cell phone, DVDs, and a packet of cigarettes. The environment was much better too. The space is way larger than what most prisoners needed for livelihood programs like carving wood and Sprite bottles and making Papier Mache to sell later.

When we visited, the prison air smelled like feces or some kind of putrid food, I remembered. Charlie and I covered our mouths with our hands despite Lola Mami’s command to be civilized and mature.

Uncle Tommy managed to laugh and explain. “We’ll make glue paste out of those overripe bananas.”

“’Nya Kamusta naman mo sa imong boyfriend?” I asked Charlie.

“Lahi napud.”

“What?” I asked in surprise. “Why didn’t you tell me about it?”

“It’s not as if you know everything about me. Daw be, kanus-a man ko first dinatnan?” she said, sounding irritated.

I kept silent. I was surprised by how she asserted herself, reminding me of how Nanay Magda used to speak to their colleagues at work. It was as if she was always in an argument with someone.

Charlie broke the silence by changing the topic. When I didn’t respond to what she said, she blurted, “Do you really have to know everything about me?”

We used to share a lot of things together. We practically grew up together. I couldn’t remember when we stopped. It was only then that I realized that Charlie and I were not like before. Things were different. We grew apart.

“We used to visit Tatay in DAPECOL when we were twelve,” Charlie said. “Nanay asked us to bring over her special adobo, which my father liked. Days like that always ended with Lola Mami, Ate Beth, and me eating lunch together. When we got home that day, Nanay told me it was time that I learned to wash my own clothes. She showed me the stain on the pants I was wearing yesterday. I tried to recall where I sat, but I was sure I was careful,” Charlie continued.

I remember the day I got my period too. It was like Charlie and I lived the same lives. That day started and ended with a conversation with my Nanay.

“Sorry ‘nay. But I honestly don’t remember where I got the stain. I will wash it off myself ma.” I said, almost crying.

“It’s okay, ‘nak.”

Surprised at how tenderly my mom called me anak, I asked, “Ma, how do I wash the stain off my shorts?”

My mom gave a small laugh and said, “This is not just any stain anak. Dalaga ka na.”

To me, it was always my mom who knew everything about the world. She taught me everything from the ABCs to Mindanao being the place where the most successful of uprisings will take place. She is my first teacher.

“If ever the revolution starts, the Philippines won’t be ready for it. But Mindanao— it can surely stand on its own,” she told me once with confidence in her voice.

I didn’t understand her then. I felt the same way the day I got my period. When she told me that I just had my menstruation and that meant I was already “dalaga,” I didn’t understand what she was trying to say. But I had a strange feeling it would bring about changes that I might not be prepared for. I just wished then I could be as confident as my mom whenever she spoke of human rights and fight for what is right.

I apologized to Charlie for sounding too demanding. I didn’t want to push her to tell me everything but I quietly hoped that she would. I remembered one summer day we spent in Lola’s ancestral house. I could never forget how Lola Mami laughed too hard when I asked her whose family was richer—mine or Charlie’s.

“Both Charlie’s family and your family are poor, honey,” she said.

I wondered if she was serious about it. Growing up, I always thought my family was financially more stable than that of Charlie’s. Our house was at the center of the city. They ate more vegetables than we did. Nanay would always tell me that we should finish pork or beef dishes served at the dining table, because meat was too expensive and not everyone could afford it. We had a nanny too. The helper in the house took care of almost all the household chores that I grew up knowing little about sweeping the floor.

I would often hear Charlie complain about how Nanay Magda would often ask her to sweep the floor, wash the dishes, and sometimes even take care of the small laundry. I never got the answer that I wanted. It’s only now that I understand that it was the answer that I needed.

Our families were both poor not just because Charlie’s mother and my father earned a little but because we never kept the money for ourselves. It was impossible for us to get rich. My father and mother earned more than we needed, but they would always give more than they could to help others.

Charlie’s Nanay Magda and my Tatay Romy are brothers and sisters, and the two had the same job. They both worked in a humanitarian organization that aims to resolve political and social conflicts, at least that was what I thought back then. But now, I am finally sure it was more than that. My father did not talk much about it. All he says is that they have served society much more than we had to.

When I told my Tatay I planned to join the movement to call for social equality, he asked me if I really had to. It was as if he was trying to talk me out of it. It was as if he was telling me that I didn’t have to do it, because he believed that what he and Nanay had done was more than enough.

That night, my father surprised me. He asked me to stop going to UCCP Haran where hundreds of Lumad evacuees were currently staying. He told me he didn’t like that I was very active in the movement. When I asked him why, he simply shrugged and said, “Just do as I say. Don’t get yourself into the Lumad issues.”

I told Charlie about what Tatay told me. She said she was not surprised at what Tatay wanted me to do. But she also told me that Nanay Magda told her differently.

Charlie and I had a similar childhood. We went to resorts, hotels, and rest houses and waited for our parents to finish their meetings and discussions. For Charlie and me, they were all fun and games. For our parents, they were risks that they had to take. Bringing us over was the only way they could work and still be with us at the same time.

Beth, Charlie’s older sister, used to go with us out of town. She is four years older than us, so by the time that our parents became busy with their meetings, she was already in high school. She was no longer interested in collecting shells or catching hermit crabs. She was more concerned with other things she considered more important. Once, Ate Beth told us, “It’s okay. Soon, you will grow up and understand what we are fighting for.” It left us wondering. Who was the enemy to begin with?

Charlie and I liked the attention of our parents’ co-workers. We are both extroverts. Nanay Magda was more involved in the organization and held a higher position than Tatay. Charlie was “much popular,” my young insecure self would definitely say. Our parents’ coworkers would call Charlie “Magda’s little guard” until today that Charlie is all grown up and her mother is no longer here with us.

Nanay Magda died on the 12th of June in 2012. It was Philippine Independence Day yet we were grieving. Charlie’s father had just been released from jail for a month when she passed away.

Charlie said that a few weeks before Nanay Magda’s death, it was Uncle Tommy who started coughing small lumps of blood and was already suffering from appendicitis. This was why Nanay Magda accompanied him to the hospital for a check-up. Charlie and Beth did not find the need to come with them for the check-up. A few days later, it was their Nanay Magda who needed to be hospitalized. I could not imagine my cousins’ clueless and stunned faces.

The doctors initially said she only had dengue. My family wanted to come by the time she received the diagnosis, but my Tatay said it was no longer necessary since Nanay Magda was about to be discharged in the next few days. “We assumed everything was alright because Nanay was already making vacation plans with me that time,” Charlie revealed during our interview.

“Let’s go to Manila, Charl. Just the two of us,” her Nanay said.

“What would we do there? We were just there two years ago,” Charlie wondered.

“Let us watch Phantom of the Opera. The show would surely be good,” Nanay Magda assured.

It was from Nanay Magda that Charlie inherited her love for literature. Almost every month, she would bring Charlie with her to bookshops, cinemas, and shows. She did not ask Charlie to read. It was Charlie who started picking up books, browsing, and saving money to buy them. It was Charlie who asked for every Percy Jackson book for her four consecutive birthdays.

The day before Nanay Magda was about to be released from the hospital, everyone was shaken up. The doctor’s findings for her death were not just believable. “Lupus with the signs of malaria and dengue,” Charlie heard from the doctor.

The whole clan was both grieving and apprehensive about her death.

Nights before her death, a couple of suspicious men lingered outside Nanay Magda’s hospital room. Tatay and the rest of the family just ignored this, because Nanay Magda was sharing the hospital room with two other patients.

Everyone strongly suspected foul play, but the clan still decided not to have her body autopsied. It was a unanimous decision and so her funeral followed shortly after.

“It was easier to accept that Nanay died because of natural causes,” Charlie told me one Sunday she went to our home to get her monthly allowance my father asked from the organization.

For two nights, the funeral was held in a funeral home an hour away from the city. By the third and last night, the family decided to transfer the casket to a semi-private church the movement owns in the city for more privacy, accessibility, and safety.

I was there by the third night. The church premises are huge. Aside from the main church building, there was a five-floor dorm and a function building. To my surprise, the hugeness of the premises was not even enough to hold about four to six hundred people who wanted to pay their respects to the dead. (I am not even exaggerating.)

Jeepney and trucks brought strangers from far-away places. They kept on coming to the point that the visitors had to stand by the highway since the whole church premises were already full of people. Most of them were not our relatives. They were supporters of “the far left.” I saw a number of different organization flags everywhere. But what I liked most was the flower arrangement on top of her casket. Bloody red roses dominate it, but it did not overpower the yellow dandelions forming a scythe and sickle.

On that same night, Charlie’s classmates paid a visit. About ten in the evening, Charlie decided to send her friends off by the church premise’s entrance. While waiting for a jeepney with her classmates, she noticed a short man with dark complexion across the highway. Charlie and her classmates needed to talk so much to keep up with each other that she did not have much time to be suspicious. A few moments later, Nanay Magda’s workmates were already chasing after that man.

“That was an ‘intel’, Charlie,” they said half an hour later when the man they chased had already gone. Uncaught. “We noticed him observing you from afar.”

A month and a week after Nanay Magda’s death, Lola Mami also died in her sleep.

It sucked out all the vigor and will in Charlie. Charlie started losing her interest in her studies. She was supposed to finish high school in a public school in Davao and was about to take the entrance exam for UP by 2012, but she started having boyfriends and relational problems with her classmates. And her family’s financial and emotional instability just made it harder for her to continue. The monthly financial allowances given by the organizations were just not enough.

Beth had to stop her studies and work in a call center. Charlie, her sister and her father— they all were struggling to adjust. Every feeling seemed alien to them. The absence of their Nanay and the presence of their father in the house made the situation much odder.

During the last month of Nanay Magda’s life, everything was fine. In fact, their house finally felt like home. Nanay Magda cooked the recipes she learned from her mother like rellenong bangus, turon, and Christmas ham. She and Uncle Tommy sat on the sofa and watched TV until they fell asleep in their eight-by-eight-feet living room.

After that one perfect month, Nanay Magda’s absence left the largest void. It was a black hole that sucked everything from their family.

Charlie ended up not going to school for three years and I did not blame her for that. Now, I can say that she needed those years to grieve, reconstruct her memories of her mother, and help herself go back on track.

The K-12 program was institutionalized by 2016. So when Charlie decided to go back to school, she had to undergo the extra two years of senior high program.

In May 2016, our clan had a summer reunion in a private resort. We were called to form a circle and have a meeting. All of my cousins were there because Charlie, Malaya, and Mario’s education were the main agenda. All three of them decided to enroll in the community school where one of my cousins, Jay, taught.

I, my mother, Charlie, Mario, and Malaya rode our Toyota Innova to Compostela Valley by 5 a.m. on a Saturday morning.

Charlie expected the school to be on top of the mountains, so she brought all the sweaters that she owned. To her dismay, the school was in between valleys where the air circulation was not that good. But Charlie sure was an optimist. The school campus was better than expected, she said to me. She expected the rooms to be made of amakan, but they were made of concrete cement. The only issue we observed was the uncleanliness of the dormitory comfort rooms. They were not comforting at all. I waited for Charlie to express her dismay, but she did not.

I stayed with her for a few days. We hoped that she would then continue staying there. The following Wednesday morning, I went back to the community school to volunteer and check how she was. By the time I arrived, she, too, had just returned from Davao.

“We should have gone together!” I said.

“Yes, you could have helped me with this baggage.” She pointed to the rectangular plastic sack that contained her new clothes, a month-long supply of snacks, and a few handfuls of classic books she wanted to read for the whole semester.

I knew Charlie was determined to continue and thrive. Today, she is already in her last year in senior high school.

I wanted to come back to Com Val to talk to her again. There was no point in texting her because she did not have a phone, and their school lacked cellular signals. I planned to go without telling her. As I logged into my Facebook account, it beeped and notified me that she liked my latest post.

“Hey, where are you now? I was planning to go to Com Val tomorrow,” I immediately messaged her.

“LOL, I am in Davao now.”

Good thing she was online. I could have traveled miles and still not see her at their community school. I got to talk to her and ask if it had ever crossed her mind to leave the school.

“Yes, but just for a few days to cool down and then return again. In fact, the school is not doing well right now. Teachers were also in protest for their cash advance,” she said.

As we talked about her continuing her studies in that community school, she said “It was my way of finding myself again and reaching out to those who knew Nanay. Ate B and Kuya A visited the school for an event and they knew Nanay so well. They recognized me too!”

Seeing her excitement as she saw the people she and her mother were with made me happy and comforted too. I knew that Charlie was back on track. She did not die along with her Nanay.

She said she went to school to find herself again. As we spoke, I felt that she already had. Now, it seems like she is starting to shape another version of herself. She already knows who she is and what she wants to be. She recognizes whom to serve and whose interests she’s prepared to fight for.

While I am afraid of the rush, she welcomes it so well. “It is fun when you are with your friends, much more when you know what you are fighting for,” she said to me.

Afraid to say how hard it was for me to return to the streets, I diverted my attention by offering her a banana cue to eat before she leaves for Com Val again.

Rizia Jahziel V. Perez is a graduate of BA English (Creative Writing) from the University of the Philippines Mindanao. She has a five-year experience in public service and is currently a sophomore at Rizal Memorial College of Law.

Dihang Misubang ang Adlaw sa Takulahaw

Fiction by John Danté | April 8, 2024

USA KA BUNTAG, mikalit lang sila og kahanaw. Mingbiya sila kanila, ug wala na magpakita pa.

Sa tulo ka gatos ka tuig nga kangiob, mikalit lamang sila og panglayas. Walay pupananghid, walay pagpaila kining mga anino. Gidungog nga kuno, gipanawag na sila sa kahitas-an kon diin sila naggikan—didto sa layo nga kawanangan. Apan ang uban dili motuo, dili katuo. Lisod gayod madawat nga ang mga aninong mingsakop sa bayan sa Ul pinadala diay sa mga Diwata. Mabatyag pa gihapon ang kasakit; ang kahapdos sa pagkasinakop. Ang katuigan nga nanaglabay, nangalarag, ug ang mga dumdoman nga pinakgang, dinilian—wala madakpi sa kabangkaagan sa pagtimaan kay sinugamak man kini sa ilang pagkalupig mahisukad. Managsama sa budayang inugmad sa kukaraan-kinalimtan, nangahanaw pod lamang ang mga anino, ug wala nay nagpabilin kanila.

Nakamata si AbodA sa pagbag-o sa kalibotan. Una kini niyang namatikdan sa dihang adunay badlis sa kahayag nga milapos sa lungag sa bungbong ug didto mitadlas sa kaatbang nga bungbong. Mibati siya og kahadlok. Nahibalo siya kon unsay gipasabot niining kahayag: kalayo, sunog, kaugdaw. Apan wala dayon siya mibakod. Dili siya susama sa hayop nga mobatig kalisang sa dihang sud-ongon na sa katalagman, kay kini nga kinaiya gihikaw kanila sa mga anino. Ang kahadlok lamang ang mipabilin. Ug gihambin kini niya nga susama sa bao nga andam manago sa iyang balay. Walay makasakgaw sa iyang kahadlok, tagoan kini niya, kuptan kini niya ug walay makailog niini. Kiniy usa sa pipila ka mga batasan nga nahibilin nila, inampingan, ug gikan pa sa ilang katigulangan.

Tulo ka gatos ka tuig! Tulo ka gatos ka tuig nga kangiob ang gisilsil sa mga anino nila. Naulang ang bayan sa Ul sa ubang kabayanan sa Balmaya agi ining gahom sa mga mananakop. Diwatan-on gayod, tantong diwatan-on!—apan lisod dawaton. Daghan na ang mingsulay pag-ikyas sa bayan, apan dili hisaypan nga sa sunod niana nga buntag mahikaplagan ang ilang lawas nga magkumbitay sa hataas nga tukon kuyog atong mga bandilang itom sa mga anino.

Kagabii nagsugod ang kahilom. Sa kahinanok sa uban, dili tanan ang nakamatngon dihang nangahanaw ang makanunayong gimok sa kangitngit. Nakadala kinig katingala sa nahigmata pa, susama ni AbodA, apan mipauraray ang kalibog ug kahadlok, ug ila kining gikuptan ang kahadlok aron aduna pay mahibilin kanila. Nangatulog silang wala makamatngon sa ilang kagawasan.

Pagpangmata nila, natay-og ilang kalibotan. Adunay lanog nga hudyakang mabati sa Ul dihang misubang ang Adlaw sa takulahaw. Nagdinaganay, nagpaunhanay og tago ang katawhan. Ang uban minglingkawas ngadto sa kalasangan, aduna poy nakuyapan. Wala sila makasabot sa dilaab nga gasiga, gasaka, nga gikan sa gindailan. Masidlakon ang kahayag. Mingpiyong sila sa kasuwaw. Nagtuo sila nga nayagyag ang atop sa kalibotan. Nahawan ang naandan nilang abohon ug tibugolon nga langit. Napulihan sa halapad, halayo ug bughaw nga kawanangan. Sa kinalitayng kakurat, wala sila makaandam, ug diha-diha gibalikan sila sa kalisang. Kalisang ang unang gidala sa bag-o nilang kagawasan.

Sa utlanan sa bayan, sulod sa iyang payag, namati lamang si AbodA sa hudyaka sa katilingban. Nag-ugmad siyag katapol, kay dili pa niya buot moduyog sa kalisang. Gatan-aw lamang siya sa badlis sa kahayag nga milusot sa bungbong, ug karon atua na mitagak sa abohan sa kinatung-an sa iyang payag-lawak. Iya kining giduol. Napuno siya sa katingala. Ang kahayag dili susama sa siga kon aduna diay sunog, nahukman niya. May kinaiya kining masidlakon. Makita na niya ang gapanglutaw nga abog sa kaumog sa takob niyang puluy-anan. Gikitiw-kitiw niya iyang tudlo sa badlis ug naputol sa iyang tudlo ang tagak sa kahayag sa abohan. Dali niyang gibawi iyang tudlo kay anaa pa lagi niya ang pinalangga nga kahadlok. Ug nianang taknaa mibati si AbodA sa kaisog nga mipuli sa kahadlok. Ug niining kaisog nahukman niyang dakpon ang badlis sa kahayag ug saw-on sa iyang palad. Ug iya kining gibuhat. Gihakop niya ang tinagak nga badlis ug gikumkom. Wala kini niya madakpi, kay ang kahayag dili man makamao nga magpakahayop, dili man makamao nga magpakakalibotanhon. Ug giila ni AbodA ang Kahayag, ug nahukman kini niyang bathala. Misamba siya, duyog sa bag-o niyang kaisog, ug ang kinauyokan sa iyang kasingkasing mibati sa Kainit sa Kabag-ohan.

Kalit nga miabli ang ganghaan. Mibuswak dayon ang kahayag nga mikatag sa umogon nga lawak. Mitikungkong siya kay nabati niya pagbalik ang kahadlok. Diha sa ganghaan adunay aninong gaali sa kahayag nga gagikan sa gawas.

“Bangon, AbodA!” sulti sa tingog. “Nabag-o na ang kalibotan! Ato na ang kagawasan! Abli na kanato ang Balmaya!”

Ug nahupay ang kahadlok ni AbodA. Dili niya buot nga hupayon kining kahadlok, kay kini iyang ginalam, pinalangga. Apan anaa ang tingog ni AnAnA nga nagpanawag kaniya. Igsuon niya sa tutoy, igsuon niya sa mga pangandoy. Gibira siyang AnAnA ug gipagawas sa tugkaran. Nasulawan si AbodA sa kalit nga kasidlak. Sa unang higayon naabli iyang mga mata sa bag-ong mga bulok nga minghana sa iyang panan-awan. Nakita niya sa unang higayon ang tinuod nga kabughaw sa langit, ang tinuod nga kalunhaw sa dagat, ang tinuod nga kamaraag sa yuta—ug sa iyang kiliran, si AnAnA nga iyang pinalangga, naghawid sa iyang bukton aron siya dili malup-og, maluhod, mahutdan sa kusog. Ug diha-diha, mibati si AbodA og kahingangha, ug mas napangga kini niya, kay ang kahingangha susama lamang sa kahadlok—apan kahadlok kining tam-is ug masadyaon.

PIPILA KA BUNTAG ang minglabay, naabtan ni AnAnA si AbodA nga gasusampiray sa iyang payag. Naglisod og bangon si AbodA sa dihang gipainom siyang AnAnA sa bahal gikan sa dalang guod-panudlanan, ug anam-anam nga gipalad-ok ang higala. Human niini, gipahiran ni AnAnA ang namugnaw nga singot ni AbodA gamit ang panapton sa iyang sayal, ug taudtaod gipaypayan aron makaginhawa. Wala hidugaying nakaalinggat si AbodA kang AnAnA apan anaa pa kaniya ang gahom sa kalibog ug ang kalag sa alimungaw. “W-wala na…” ang pulong sa ulitawo atubangan sa wa litoka nga pangaliya. “Ang mga uhong… Wa nay mga kilat… Wa nay makaon…”

“Ari, kaon,” ang dalit ni AnAnA. “Gadala kog binitik nga ngiwngiw. Subak kini sa tinula. Makatabang kanimo ang sabaw.”

Ug gihigop ni AbodA ang init nga sabaw ug nahibalikan siya sa kusog. Gikitkit niya ang pako sa langgam ug gisupsop ang mga bukog. Natuang iyang kagutom ug napakgang iyang kauhaw sa parat-parat nga sabaw. Giusap niya ang kamatis ug gitulon ang nanglutawng ahos-tinadtad. Ang bugnawng singot napulihan sa init nga singot ug ang iyang lawas naulian sa kagusla. Gikuptan ni AbodA ang duha ka palad ni AnAnA dayon gidat-ol ang mga lutahan sa dalaga sa nagkadusingot niyang agtang. Sa ikagatos ka buok gatos nga higayon, naluwas si AbodA sa iyang igsuon sa tutoy, igsuon sa mga pangandoy.

“Pagtigom og kusog kay ugma magdala ang hangin og ulumuom. Tingali magdala sad kinig mga kilat, ug manubo pag-usab ang mga uhong. Nabag-o na ang kalibotan. Dili na kita makasalig sa kangitngit. Magtanom kita.” Ug napuno sa kadasig si AnAnA, ug kini nga kadasig buot untang molabang ngadto kang AbodA, apan nag-ugmad si AbodA og kahadlok, kay kini maoy iyang pinalangga, pinalabi, ug nahibalo siya nga kulang ang kaalam sa tawo niining pagtanom nga iya sa kinaiyahan. Ang kamot sa tawo nahiangay lamang sa pagtukod ug pagbungkag, apan sa pagpatubo kini naulahi—o nagpakaulahi, kay ang kasaysayan mibansay sa tawo sa pagpanglupig, ug usahay lamang sa pag-abag, kay ang tawo gihimo nga hakog ug mapahitas-on.

“Pagtigom upod og kaigmat kay ugma maggama ang katawhan sa bag-ong mga balaod. Tingali magdala sad kinig kalamposan, ug masaulog sa kanunay atong kagawasan. Nabag-o na ang kalibotan. Dili na kita makasalig sa kagahapon. Magbag-o pod kita.” Ug napuno sa paglaom si AnAnA, ug niini miduyog na si AbodA. Kay sa kahadlok nagpahipi lamang ang paglaom, sama sa kangitngit nga diha lamang makabuswak ang kahayag. Ug nagsalo sila sa ilang mga pangandoy nga sa damlag ang Ul mamahimong tiunay nga gawasnon, kanunay nga malamposon, ug hinaot makalahutay nga malipayon.

SUNOD NGA BUNTAG, misubang gihapon ang dilaab sa langit, ug ang katawhan nabahin gihapon sa kalipay ug kalisang. Mingpasunding ang katawhan paingon sa kinatung-an sa ilang bayan. Mga asawa ug bana, mga bata ug tigulang, mga pungkol ug buang—silang tanan nagpang-abot sa kinatung-an sa Ul. Sa kinatung-an adunay sawang diin gipang-isa ang hataas nga mga tukon nga kaniadto binandilaan sa mga anino. Karon haw-ang na ang mga tukon kay gipangbitas sa katawhan ang nahibilin nga mga bandila. Karon ilang husayon kon kang kinsang balaod ang angayng pagasundon. Karon ilang tuboyon kon kinsa nga mangungulo ang angayng himoong tiggiya ug tigpasiugda—kay mao lamang kini ilang nahibaw-an: ang pagsunod sa kagamhanan. Nangabuhi ang mga Ulhanon ilawom sa pagpanakop sa mga anino. Kulang ilang kabangkaagan sa pamalaod ug kaalam. Apan kay kalit man lamang silang gibiyaan sa mga mananakop, napugos sila karon sa pagdawat sa katungdanan ug pag-ugmad sa katilingban.

Ug taliwa nila nga tanan mibarog si AnAnA, maluspad ang dagway apan malanog ang tingog, ug siya misibya: “Dalaygon kita! Gawasnon kita! Mahayag ang kalibotan! Bulahan ang tanan!”

“Gawasnon! Mahayag! Bulahan!” ang tubag sa katawhan.

“Takna na sa kausaban! Magbag-o na ang tanan kay kining panahona kita magkahiusa–”

“Kinsa man ka?” sakgaw sa usa ka tawong sumpok og pamarog, masangpoton sa pahiyom, ug inabagan sa daghan.

“Ako si AnAnA Ym, mangangayam, nagapuyo sa kabungtoran sa amihanan. Buot ko lamang nga–”

“Ym? Wala pa koy nadunggan sa mga kaliwat nimo. Apan usa ka mangangayam nga babaye! Maisogon! Dili kita magutman, daghang salamat kanimo, Inday.” Niining higayona mipatong na ang lalaki sa usa ka bato nga puti ug minghangad ang mga tawo kaniya.

Wala ra kini panumbalingi ni AnAnA ug mipadayon siya sa pagsulti. “Maayo tingali kon–”

“Mga Ulhanon!” sibya sa lalaki nga mapahiyomon. “Ako si UwAmU Om! Nakaila na kamo kanako. Ako ang mapailobon ug mahigugmaong pangulo sa among banay. Kami kaniadto ang gitahasan sa mga anino sa pagpanday sa mga hinagiban. Kami, ako, ang labing nahibalo kon unsaon nga kitang tanan mapanalipdan kon ugaling mamalik kadtong mangtas nga mga mananakop. Tuhoi ako, kay ako nagpangga kaninyo!”

Madunggan ang hagunghong sa katawhan. Pipila kanila ang nangtando, ug pipila usab ang nanglingiw. Ug samtang nagsulti pa si UwAmU babaw sa puting bato, gibitad si AnAnA sa kaigsuonan sa lalaki ug gipakahilom. Nahanaw ang kaluspad sa dalaga. Napulihan sa kapula ang dagway. Adunay kisdom ug luha sa iyang mga mata. Hugot niyang gitak-om iyang baba, sama kahugot sa pagkumkom sa iyang mga kinumo. Niining tanan naniid lamang si AbodA samtang gaugmad sa kahadlok nga iyang pinalangga.

Ug sa kalit adunay lanog nga singgit nga nadunggan sa pikas bahin sa sawang. Adunay lalaki nga mas lami og pahiyom nga mikatkat sa itom nga bato. Nanghangad kaniya ang mga tawo. “Kaigsuonan!” sibya niya sa kinakusgan sa iyang dughan. “Ako si AnTuA Ib! Ang labing nagpangga kaninyo, ug pangulo sa among banay. Kami kaniadto ang gitahasan sa mga anino sa pagpangalagad pagsimba sa mga bathala. Kami ang nahibalo sa tinuod nga kaalam sa mga Diwata. Dili na kita manginahanglan og pagpanalipod kay ang mga anino dili na mamalik pa. Saligi kami, ako, sa among kahibalo! Kami ang dalan sa kaluwasan!”

“Ayaw sila tuhoi! Kami ang sunda!” maoy pulong-lanog ni UwAmU.

“Ayaw sila sunda! Kami ang tuhoi!” maoy pulong-singgit ni AnTuA.

Ug nagkagubot sila.

Daw mga hulmigas silang nabuboan og tubig sa dihang nagbinatoay nag sugod ang duha ka banay sa mga Om ug mga Ib. Nanalipod ang mga asawa, nanukmag ang mga bana, naniyabaw ang mga bata, nangapandol ang mga tigulang, natumban ang mga pungkol, ug nanagan ang mga buang. Taliwa ining tanan, nagabarog lamang si AnAnA sa kagubot, ug sa kahuot sa iyang dughan nambuhagay ang luha nga init—sama kainit niatong kahayag nga misubang sa pagbag-o sa kalibotan.

Kalit nga midupa si AbodA sa tungod sa dalaga. Nahagba siya sa dihang nag-abot ang bato ug ang agtang. Didto na naulian si AnAnA sa iyang kahigwaos, ug naluoy siya sa iyang higala nga dali niyang giabagan nga makabarog. Nangikyas sila sa kagubot sa sawang, palayo sa katawhan nga wala na magkadimao.

Sa layo, nakit-an nila ang abog nga misaka ug mitakob sa sawang. Nahanaw na ang sininggitay, natapos na ang binatoay. Nag-iyahay og pamauli ang katawhan paingon sa ilang isigkapayag, dala ang hagsa ug bug-at nga mga abaga. Nangaminghoy sila. Nahiubos sila. Tingali ang kagawasan dili pa gyod diay masakmit ug mailaha.

Misalop na ang dilaab sa langit sa taknang hapon. Ang kangitngit mibalik pag-usab sa Ul.

PAGLABAY SA PANAHON, aduna nay daghang kausaban nga miabot sa bayan. Anaa gihapon ang kagubot ug kadasig, anaa gihapon ang kahadlok ug paglaom. Apan bisan sa kaguliyang ug kalibog ug kasakit nagpabiling saksi si AbodA sa kalamboan sa iyang palibot. Anaa pa pod gihapon ang kahadlok nga iyang pinalangga, pinalabi, apan duyog niini, giabayan na niya sa kadasig. Wala na gayod ang mga mananakop, nagpabiling gawasnon ang mga Ulhanon—gawasnon nga sa iyang tan-aw hanap. Apan mituo siya sa nasakmit nga kagawasan. Mao man god niy gipanglimbasogan ni AnAnA, ang pagtuo nga sila gawasnon, ug puno si AbodA sa pagsalig sa iyang igsuon sa tutoy, igsuon sa mga pangandoy.

Nakamata si AbodA nianang buntag sa ulahing pagngulob sa mga kilat. Dali siyang nakatimbakuwas ug midagan pagawas. Mihunong siya sa nataran, kay nahinumdoman ang nakalimtan nga bukag ug balaraw. Misulod siya balik ug gipanguha ang mga gamit. Mituratoy dayon siyag sutoy sa kabaknitan lahos ngadto sa mangiob nga kalasangan. Gisugat siya sa kaumog sa kabuntagon taliwa sa kakahoyan ug dahon ug bugnaw ang basang lapok sa iyang lapalapa. Adunay ngisi sa ngabil niya atubangan sa wa litoka nga pangaliya, ug pasalamat.

Sa misulpot nga gamot sa karaan nga tugas nakita niya ang gagmay nga mga payong-payong sa baki: puti nga nanidlak taliwa sa kadulom, ug makita ang kahumok bisan sa hanap-hanap niya nga panan-aw. Mingbusikad ang mga uhong nga biniyaan sa mga kilat. Miluhod siya atubangan niining tulo ka buok bag-ong tubo nga kalan-onon. Sa iyang dughan nagdilaab ang Kadasig sa Kinabuhi. Gipamupo niya ang mga uhong ug gisulod sa iyang bukag dayon gitabonan sa nipis nga hapin. Sa unahan, adunay misidlak na pod nga puti kasikbit sa lumoton nga gamot sa lain na pod nga tugas. Iya sad kining giludhan ug gipangsulod sa bukag. Likod niatong tugas adunay tinumbang igsuon nga kahoy ug nadunot na kini sa katuigan. Katunga sa lawas sa nahagsang tugas ang gikaon na sa yuta. Haw-ang na ang unod, apan nabati ni AbodA sa iya lamang pagmatikod nga anaay kabug-at nga gihambin ang patay nga kahoy. Ug wala siya kapugong sa paglili. Mingluha iyang mga mata. Nanglupad ang mga langgam sa iyang pagmaya. Gatosan ka mga uhong ang nanubo sulod sa nadugtang kahoy! Iya kining gianam-anam paglangkat ug gipanuksok sa bukag hangtod nagtiba-tiba na kini sa mga uhong.

Kalit adunay milabtik. Gibawi niya iyang kamot. Wala ra kini matukloi. Taliwa sa mga uhong nga iyang gipamupo, sulod sa linangkat nga patayng kahoy, aduna diay galuno nga bitin nga puti ug pula ang mga mata. Anam-anam nga misibog si AbodA. Wala niya tuyoa nga masamok ang bitin. Misiwil ang dila niini paingon kaniya ug hinay-hinay si AbodA nga miluhod. Iyang gibutang iyang tuong palad sa iyang dughan ug ang wala gitanyag ngadto sa mananap. Wala na siya panumbalingi sa bitin nga midailos paingon sa unahan aron didto na magtiwas og luno. Nabuhian na ni AbodA ang naungot nga hangin sa iyang ginhawaan, ug sa pag-agi sa bitin, nahanggab niya ang Kalab-as sa Kagawasan.

Gitakoban na niya pagbalik ang natumba nga tugas, dayon mibiya. Migawas siya sa lasang ug gisundan ang tungason nga dalan paingon sa payag nilang AnAnA sa amihanan. Gisugat siya didto ni Tatay HoYoH nga amahan-magsasagop ni AnAnA. Miyukbo siya sa tigulang, ug mibalos si Tatay HoYoH sa paggakos kaniya. Gidawat siya ug gipasulod sa payag. Gitanyag dayon ni AbodA iyang dalang bukag nga gatiba-tiba sa mga uhong ug mahimayaong misaysay sa iyang nakit-an ug nasinati sa lasang.

“Mabulahan ikaw sa mga Diwata, Dong Bod,” maoy ingon ni Tatay HoYoH. “Ugaling makit-an kato nimo pagbalik ang bitin, pangitaa iyang gilunong panit ug isagol sa lana.”

Samtang gapabukal pa sila sa mga uhong, miabot si AnAnA kuyog ang iyang ikaduhang amahan nga si Tatay MiHiM. Gisundan nila ang kahumot sa gabukal-bukal nga mga uhong ug nagsinugatay sila ug nagginaksanay.

“Hain man diay ang bulawog mo, Nan?” ang katingala ni AbodA.

“Gikan kami sa patahian,” ang ingon ni Tatay MiHiM, kay hugot ang dila ni AnAnA. “Mananahi na si AnAnA, Bod. Gisugat ko lang siya didto kay nahadlok ako alang kaniya.”

“Bag-ong balaod to, Tay? Iyang pag-usab sa panginabuhi?”

“Balaod sa mga Om.”

“Gidili na diay ang pagpangayam?”

“Gidilian lamang ang mga babaye.”

Ug migawas sa payag si AnAnA. Daling misunod kaniya si AbodA, dili sa pagsusi-susi, apan aron hatagag kalig-on iyang higala. Mikatkat si AnAnA sa sanga sa mangga ug didto gakitkit sa lunhaw pang bunga. Mipahimutang dayon si AbodA sa bato nga hamis ug way tatsa kilid sa punoan sa mangga, ug giduyogan ang kahilom ni AnAnA. Gikan dinhi, makita nila ang kinatibuk-an sa bayan.

Sa unahan, adunay galutaw nga langgam. Itom kini og lawas ug pula ang mga pako. Usa ka banog. Galutaw-lutaw lang, mingtanday sa hangin iyang mga pako, nagpupaniid sa mga dalakponon sa balilihan. Ug sa kalit misakdap. Tulin. Tukma. Ug misaka pagbalik sa hangin. Sa iyang kuma gakisikisi ang puting bitin nga pula ang mga mata. Ug nahanaw sila.

“Ablihan mo ba imong balay alang kang Tatay HoYoH, Bod?” Adunay tinagoang kurog ug pangaliya sa tingog ni AnAnA.

“Abli kanunay. Kaninyo. Kanunay.”

“Ang mga Ib. Pabulagon kuno silang tatay.”

“Bag-ong balaod na pod?”

“Balaod kuno sa mga bathala. Dili kuno makiangayon ilang panag-ipon.”

Wala mitubag niini si AbodA.

“Dili pa kita gawasnon, Bod,” pagpadayon ni AnAnA. “Nabag-o lamang diay atong mga mananakop. Kay karon wala na ang gahom sa mga anino, gahom na sa atong isigkaingon ang nagtangkal kanato dinhi. Nabag-o lamang ang makita sa mata, apan ang kalag nagpabiling giluiban.”

“Nagsugod na ako sa pagbasa, Nan, nagkat-on ko karon sa pagsulat. Tingali, makatabang kini nga kahanas aron mahatagan og kahusay ang duha ka banay sa Om ug sa Ib. Sudlon ko ang ilang katigoman, ug pinaagi nako, mahatagan tika og tingog, ug kagawasan.”

“Nakasabot ba ka anang imong tuyo? Nahibalo ba ka sa mahimong mahitabo?”

“Wala may bisan usa kanato ang nakasabot, Nan. Walay mahibalo. Buot ko lamang magbukas og kahigayonan.”

“Tingali.” Ug kay puno pa sa paglaom si AnAnA, “Hinaot.”

Milabang ang paglaom ngadto kang AbodA, ug sa kalinaw sa takna nakalimtan niya ang pinalanggang kahadlok. Miagbay siya sa kadasig. “Puhon.”

Didto sa payag, aduna silay nadunggan nga nagpanawag. “Mangaon na ta!” sibya sa bata. Mikanaog si AnAnA sa mangga ug nagdungan silang AbodA pagbalik sa payag diin gisugat sila ni Undoy YnTuY kansang sip-on nabagis pa sa iyang aping ug braso. Gipahiran kining AnAnA sa iyang sayal sa wala pa sila manglingkod sa paniudto. Sayo sila nakapaniudto karon, kay gahinam-hinam na man silang makatilaw sa pinupong mga uhong ni AbodA nga karon sulagma na lang kaayo nga makit-an agi sa kakulang sa pagkilat-kilat sa langit.

Tam-is ang sabaw sa uhong nga gisagolan sa ginisang ahos, bumbay ug sibuyas-dahonan. Aduna usay ginamos nga nagpalaway pag samot sa ilang mga dila. Nagsaulog ang kaparat sa dagat ug ang katam-is sa lasang sa ilang mga baba. Nangabusog sila ug gipaningot sa ilang paniudto.

Taudtaod, sa gawas, didto sa lantay, nadunggan ni AbodA si AnAnA ug YnTuY nga nagtabi. Didto misandig ang ulitawo sa tamboanan aron makapaminaw sa inigsuong lantugi sa duha.

“…ug ang dagom na man akong gapasan karon. Akong tudlo akong bulawog, ug ang hilo maoy lambo. Panapton na ang giila kong lasang,” pulong pa ni AnAnA.

“Unya wala diay ka mingawa sa tinuod nga lasang, Nang?” Nagdula og tukog si YnTuY nga iyang gibawog-bawog.

“Gimingaw. Tinuod, gimingaw gayod ako. Apan maningkamot gihapon imong Manang nga makakaon ka, dili ba?” Gihapuhap ni AnAnA ang ulo sa manghod.

Mikusmod ang simod sa bata. “Magkat-on na lang sad kog panahi. Aron duna kay kakuyog sa bag-o nimong lasang puhon.”

Mikatawa si AnAnA. Mipahiyom lamang si AbodA.

Apan midungag ang bata, “Manglayas na lang ta diri, Nang. Aron dili na kinahanglan nga magbulag si Tay Him ug Tay Yo. Aron makapangayam pa ka sa lasang. Ingon baya to si TiviT nako nga mamiya kuno sila dinhi. Pangitaon nila ang mga Anarka. Mangadto kuno sila sa Balaang Bukid unya manakay sa mga–”

“YnTuY!” Gitakoban ni AnAnA ang baba sa iyang manghod dayon lili sa iyang palibot. “YnTuY, paminaw nako. Ayaw na gayod pagsulti niana balik, nakasabot ka nako, YnTuY? Tando palihog. Sabta lang ko, ha? Pamati. Pamati, Pinagga Ko. Mangita ko og paagi aron makab-ot ang tinuod tang kagawasan. Apan dili kita mahimong manglangyaw pahilayo dinhi. Anaa nato dinhi nahipalgan atong kinabuhi. Wala magpasabot nga kay gubot pa atong bayan, mamiya na lang dayon ta. Dili, YnTuY, Pinangga Ko. Dili malupig ang suliran kon dili kini nato sagubangon. Matag buntag, aduna kitay bag-ong kahigayonan nga magbag-o ug maningkamot. Kon dili nato sakmiton ang atong kagawasan, kanunay halayo nato ang kalamposan. Dili kita mabulahan sa Kapalaran, kay gilimod man nato atong kailhanan. Pinangga Ko, higayon kini aron mapamatud-an atong kalig-on, ug kon takos ba kita sa kaluwasan.”

Mitando ang bata. Mitando makatulo. Gigakos siya sa iyang igsuon og hugot, og init, ug puno sa pagpangga.

Sa sunod udto niana, nahipalgang patay si Undoy YnTuY. Nakit-an iyang lawas nga galutaw sa baybay ug aduna pay timailhan sa pagkatuok ug mga bun-og-binunalan sa iyang panit. Gikagubtan iyang patay nga lawas sa katawhan nga anaa magpuyo sa baybayon didto sa habagatang bahin sa Ul. Giyayongan nila ang bata ug gidala ngadto sa iyang payag-puluy-anan sa bungtod. Nakuyapan si Tatay MiHim. Wala upod undangi paggakos ni Tatay HoYoH iyang anak. Ulahing miabot si AbodA. Gipangita niya si AnAnA. Wala iyang higala.

Dali siyang mibiya taliwa sa kaguliyang ug mga bakho. Milugsong siya paingon sa kabalayan sa bayan, nangita ni AnAnA. Dili na mahimutang iyang kalag. Gikaon siya sa Kadunot sa Kawad-on. Naabtan niya ang katawhan nga gatapok gawas sa nataran sa dakong balay. Puno sa kasamok ang hangin, bug-at kini sa kapungot. Gadala og mga sundang ang katawhan, daw nangandam sa gapaabot nga gubat. Ang kainit sa palis nagdungag lamang sa pagpabukal sa dugo. Tingali andam na gayod ang pag-ulbo sa kainit, sa kalayo, sa dilaab nga susama sa pagsubang sa kabag-ohan sa kalibotan. Ug ang kahayag misamin sa mga dagway sa tawo. Kahayag kini nga mapungtanon, madinumtanon, ug magubtanon. Kahayag nga dili iya sa Kahayag. Kahayag nga iya sa kangiob ug kasakit.

Sa tamboanan sa dakong balay adunay tawo nga miisa sa iyang kinumo. Misinggit siya ug ang iyang mga pulong makapaso: “Dili kini ang matul-id nga dalan! Dili kini ang atong gikinahanglan! Bakak! Bakak! Bakak ang ilang kagawasan! Kita ray gihimong mga amaw sa kagamhanan! Mosugot ba kamo nga panamastamasan atong kaluwasan? Mosugot ba kamo nga yatak-yatakan atong katungdanan? Buta ang wala molingi sa napakyas! Bungol ang wala mamati sa naglisod! Amang ang dili mosulti sa matuod! Kini ang atong tiyabaw: GUBAT! GUBAT! GUBAT!”

Susama sa balod, mingsadsad ang katawhan ug midahunog ang dalan. Dala ang ilang mga hinagiban, gisulong nila ang sawang diin nagtapok ang bag-ong kagamhanan nga gipangulohan sa mga Om. Adunay mitunol og sundang kang AbodA. Diha-diha nabati ni AbodA ang kapungot nga milabang paingon sa iyang kasingkasing. Init kini. Hapdos kaayo nga kainit. Nabuhian niya ang sundang ug mibagting pagkatagak sa batoon nga agianan. Taliwa sa malanog nga kaguliyang, gaalingawngaw ang bagting sa hinagiban sa iyang dunggan. Gapanawag kini kaniya. Gaagni kini nga puniton. Gahunghong kaniyang molihok. Apan nangalumoy iyang mga tuhod ug nahagba siya. Walay kaisog diha sa dughan ni AbodA. Bugnaw nga singot ang miwaswas sa kainit sa kapungot nga wala makadayon sa iyang kasingkasing. Minglabay na ang katawhan. Nahilom na ang dalan. Tua na sa unahan ang alingisi.

Nangusog si AbodA. Sa kaulaw, mipugos siya og barog. Milihis siya og dalan. Nakaila siya sa iyang higala. Dili manggugubat si AnAnA, kondili mangangayam. Ug karon ang dalakponon nagtuo nga siya luwas kay halayo na siya sa kasamok, apan ang maninikop anaa na gapunting sa liog sa alaot.

Nanggawas na ang katawhan sa simbahan. Igo lamang silang naulahi gamay sa misilaob nga panagbikil. Ang uban kanila mingsutoy dayon og pamauli. Ang uban aduna pay kaikag sa pagsusi-susi. Mingaw na ang simbahan. Daw gibalikan ang dapit sa kangitngit ug sa mapintas nga mga anino. Nag-inusara si AnTuA Ib sa kinatung-an, dapit sa abohan. Nagtan-aw siyag lawom sa kalayo nga nagsayaw-sayaw sa iyang atubangan. Matataw ang ngisi sa iyang dagway ug halos mabitas na iyang mga aping sa kadaogan nga iyang gitagamtam. Apan ang kalayo walay kahayag. Ang kalayo walay kainit. Ngitngit kini ug bugnaw. Sama kabugnaw sa gapasan nga kalit milugwa sa iyang dughan. Wala na siyay takna nga makurat pa. Ang ikaduhang tira didto nakapangitag lungag lusot sa iyang walang mata. Gidawat siya sa ngitngit ug bugnaw nga kalayo. Ang mipuli sa panan-aw ni AbodA mao iyang higala, si AnAnA, nga igo lamang mitando kaniya, ug dayon nahanaw na.

TULO KA GABII na ang minglabay, ug wala pa gayod miuli si AnAnA. Mao nga didto usa si AbodA mipuyo sa payag sa iyang higala aron makaabag paghatod kang Undoy YnTuY sa ulahi niyang kapahulayan, paingon sa Tiyan sa Dakong Isda, ang bathala sa paghinumdom; gihatod nila si YnTuY subay sa suba lahos ngadto sa dagat ug mitaliwan na ang bata. Didto pod si AbodA sanglit mipuyo ila kang AnAnA aron maunongan si Tatay HoYoH ug Tatay MiHiM sa ilang walay kahupayan nga kasubo. Ug didto usa siya mipuyo aron huwaton ang pag-uli ni AnAnA. Apan wala. Wala gayod miuli iyang igsuon sa tutoy, igsuon sa mga pangandoy. Bisan anino, walay nakita.

“Dili gyod gihapon ko makasabot, Yo,” ingon pa ni MiHim. “Nganong gibuhian man niya ang gapasan? Nganong milabang man siya sa walay kabalikan?”

“Ayaw kanag hisgoti, MiHim!” mahilomong singka ni HoYoH. “Uroy og madunggan ka, daghan na kaayo tag suliran. Hilom, palihog. Ayaw pagsaba.”

“Di mahilom akong kasingkasing. Unsaon ko man ni? Tunlon? Gahom sa Lanog! Kabuakon na kaayo ko!”

“Ari diri. Ari, dawata akong gakos. Anha. Diha ka lang sa akong paghawid, ha? Hugot ra ba? Pamati sa akong dughan, Him, aron mahiusa kita pagbalik, ug mahupay kanang imong kasingkasing.”

Sa gawas, sa lantay, naminaw lamang si AbodA samtang ang aso sa iyang hunsoy nagpangab-ot sa nasaag nga huyuhoy. Malinawon ang gabii. Dinuyogan kini, sama sa ubang mga gabii, sa mga gangis ug baki, ug usahay sa kalagala sa tuko, ug usahay sa kisdap-kisdap sa aninipot. Ug mibarog si AbodA ug misulod sa payag.

“Tay Yo, Tay Him, morag mouli na lang usa tingali ko,” ni AbodA pa nga miyukbo atubangan sa duha ka naggakos nga tigulang, ug gidat-ol sa ulitawo iyang agtang sa salog-kawayan.

“Lakaw, Dong,” maoy pulong ni HoYoH. “Lakaw dala among pangaliya. Labaw kaming mapasalamaton sa imong pag-unong kanamo. Dawata among magugmahong panamilit.”

Milugsong si AbodA sa bungtod ug mipauli sa iyang payag sa utlanan sa bayan. Gibuksan niya ang ganghaan, misulod siya, nanera. Gibuksan niya ang mga tamboanan ug midayon ang lab-as nga hangin. Gipamutang niya iyang mga gamit balik ngadto sa ilang butanganan ug gipangyabo iyang mga sinina sa lagoan. Gidagkotan niya ang abohan. Samtang gipaypayan niya ang kalayo, naglumba og panagan ang mga anino pagawas sa nag-inusarang lawak nga iyang payag-puluy-anan. Mihigda siya. Mibinat. Mipiyong. Nanghupaw.

Wala niya mabantayi ang anino nga daw bitin nga mikamang paingon niya. Gitakoban sa anino iyang baba ug gidat-ogan iyang lawas aron mapugngan siya sa pagbarog.

“Ako ni!” hunghong ni AnAnA sa iyang dunggan. “Ayaw pagluhag. Tingali, nasundan ko. Pasayloa ko.”

Mitando si AbodA ug gibuhian siya ni AnAnA. Gikatag dayon ni AbodA ang baga sa abohan hangtod anam-anam nga mibalik ang kangiob sa payag.

“Ngano?” hunghong ni AbodA pagdayon niyang higda balik sa kilid ni AnAnA. Gikan sa gawas, walay ulo, o maskin kisaw, nga mabantayan sulod sa mga tamboanan.

“Ang mga Om,” ingon ni AnAnA, “ug ang mga Ib nagkasinabtanay ra.”

“Ha?” Ug usab nga mas hilom na, “Ha? Tinuod ka? Diin man ni gikan nga kasayoran?”

“Didto sa patahian, daghan mi didto. Daghan ming nakigbatok kanila.”

Gikan sa tinagubtob sa iyang dughan, mabati ni AbodA nga milanog ang pinalangga niyang kahadlok. Ug duyog sa kahadlok, milanog pod ang pagduda. “Tug-ani ko sa tanan.”

Gikuptan ni AnAnA ang gisul-ob ni AbodA. Iya dayong gidat-ol iyang dagway sa abaga sa iyang higala. Nabati ni AbodA ang pagkabasa sa nipis nga panapton sa iyang abaga, ug ang hilom nga paghingos ni AnAnA.

“Human niatong kagubot sa sawang,” balik-saysay ni AnAnA, “nagpadalhanay diay og tagsa ka sakop ang matag banay sa Om ug sa Ib. Kahibalo ko niini kay ang tag-iya sa patahian miadto man niatong gabhiona sa balay ni UwamU aron tahion ang nangabitas nila nga mga sinina agi sa kagubot, ug nakit-an niya ang pag-abot sa sakop sa Ib. Gipagawas tuod ang mananahi, ug wala niya madunggi ang panagtabi, apan higala niya ang katabang sa balay, ug didto niya nahibaw-an ang gilaraw sa duha ka banay.

“Gitunga nila ang gahom. Ang mga Om ang gakupot karon sa panggubatan sa Ul. Ang mga Ib ang gakupot sa simbahan. Gituyo kini nila, bisan dili puno ilang pagsalig sa usag usa, aron ang katawhan magtuo kanunay sa pakigbisog agi sa pagdapig sa simbahan kondili pagdapig sa panggubatan, ug aron magtuo kita kanunay nga hapit na nato makab-ot ang tinuod tang kagawasan. Pinaagi niini, dali lamang kita nga mapatuo kay gibahin man kita. Gihikawan kita sa kusog sa panaghiusa.

“Kutob sa nahibalo niini, miuyon nga batokan ang duha ka gamhanang banay. Apan kanamo daan nga mga mambabatok, wala gayod makab-ot ang panaghiusa. Kasagaran namo, nagtuo nga kinahanglan agion sa gubat, ug kinahanglan unahon paglupig ang mga Om aron dili na makasukol ang simbahan. Mao kadto silang nanggubot atong udto nga gi… atong udto nga gipatay nila si YnTuY.”

“Nakiglabot ka nila? Miuyon ka sa kagub–”

“Wala! Wala gayod ko miuyon nga kinahanglan agion sa kagubot, sa gubat—sa sinugdanan. Nagsugod mi, kuyog ang pipila ka batan-on, didto sa sawang nangsangyaw. Giabli namo ang panagtabi ug nagpasiugda kami og mga lantugi kon unsa ang labing maayong buhaton karon nga nangawala na ang mga anino. Gipangdakop ang labing saba kanamo. Gipangbilanggo sila sa mga Om. Sukad ato, nadaot ang baroganan sa mga Om, ug wala na sila makadali-dali og panghilabot namo. Apan nangahilom mi, kay napuno pod mi sa kahadlok. Tataw pod nga nahinumdoman ko ni UwamU, kay sa sunod buntag ato, gihimo nila ang balaod nga ang pagpangayam ug pakiggubat alang na lamang sa kalalakinhan. Ug mao tong misulod ako sa pagpanahi. Ug nahibaw-an ko kining tanan.

“Dayon nahibaw-an ni AnTuA ang dumot ni UwamU diri kanako. Nahibaw-an niyang makabaton siya og pagsalig kang UwamU kon tabangan niya ang tampalasan sa iyang pagpanimalos gumikan sa kaulaw. Didto na naghimo og balaod ang simbahan nga ang panag-ipon angay lamang sa lalaki ug babaye. Anam-anam, giduot ko nila sa suok. Ulahi na nakong nahibaw-an ang laraw ni AnTuA nga walay pagawson sa bayan. Dili siya motugot nga anaay makadala og balita ug maanhian kita sa balaang mga Anarka, nga tantong moluwas gayod nato, samtang lab-as pa kanato ang pamati sa kagawasan. Nakit-an ni niya nga kahigayonan aron mabaslan ko, aron mapabati nila kanako ilang gahom. Gipapatay ni AnTuA akong manghod. Ug giulian ko siya sa akong gapasan. Mao kana ang kamatuoran.”

Uga na ang nipis nga panapton sa abaga ni AbodA. Wala na sab maghingos si AnAnA. Nangkagot ang ngipon nilang managsuon sa tutoy, apan nianang tungora, dili sila igsuon sa mga pangandoy. Naugdaw na ang baga. Karon, ang nagdilaab mao ang kasingkasing ni AnAnA. Walay tubig nga makapalong niini. Gikutkot siya sa panimalos. Apan sa kasingkasing ni AbodA, anaa gaalingawngaw ang kahadlok. Anaa gaalingawngaw ang paghandom sa kahilom.

Wala dayon mabantayi ni AbodA ang pagpanghilom sa mga gangis ug baki. Didto na siya nakamatikod sa dihang adunay kasikas sa balilihan sa gawas. Paspas niyang gibira si AnAnA. Giwahing niya ang abohan. Ilawom niini adunay lungag nga gisudlan niya sa mga uling. Apan pipila ka hapon na siyang wala makapangahoy og igsusugnod. Gipatikungkong niya si AnAnA ug gipadasok sa lungag. Igo lamang ang gibag-on sa kumingking nga gilay-on gikan sa ulo ni AnAnA ngadto sa lubot sa abohan. Kon mosibog siya, makang-a ang abohan, ug masakpan sila.

Maayo ra gyod nga nakabalik og higda si AbodA sa dihang mibuto og kalit ang ganghaan. Human gitindakan, unom ka lalaki ang mingsulod sa payag. Giaswat sa duha si AbodA. Gibalibag sa haligi sa suok. Adunay sipa. Mitikuko si AbodA. Gipabarog. Gikutukuto. Nasug-ipan. Nangitom ang panan-aw ni AbodA sa itom na daan nga palibot. Adunay natagak, nabuak. Gipangwas-ag iyang kagamitan. Mialisbo ang baho sa iyang mga lago. Gikuptan iyang liog. Adunay kinumo sa dunggan. Bagting. Bagting. Bagting.

“Hain siya? Diin mo siya tagoi?”

Abi ni AbodA nga baboy-ihalas ang nagsiyagit diha sa iyang nawong. Wala siya makasabot. Nabati niyang gidukdok iyang ulo, apan, wala na siya makaila sa sakit.

“Kon wala diri, midagan na tingali. Apsa! Gukda! Patya ninyo!” pulong pa sa nangulata.

Nanggawas ang upat ka lalaki. Ang duha nga nagpabilin, nagpulihay sa pagtindak kang AbodA. Sa dihang wa na moirog ang ulitawo, minghunong sila.

“Wala ni mahitabo. Nagdagmalan kag hayop sa lasang kay nangahoy ka. Wala ni mahitabo, nakasabot?”

Miagulo lamang si AbodA. Wala na niya mabantayi nga nanghawa na ang duha. Sa dihang nakaalimatmat na siya, dali siyang mitimbakuwas ug migawas sa payag. Nahibalo siyang nag-alirong pa ang unom. Nahibalo siyang wala pa siya lung-i. Nahagba siya sa dalan. Mibangon. Nahagba pag-usab. Mikamang si AbodA. Nagpalayo siya. Nagpalayo siya sa payag aron malihis ang mga lalaki. Nagpalayo siya kay sa unahan anaa ang kaluwasan ni AnAnA.

Tungang gabii na sa dihang nakaabot siya sa sawang. Uban sa mga bandila sa bag-ong kagamhanan, nagkumbitay nga walay umoy ug nanimaho na nga mga lawas. Nailhan niya ang usa. Nailhan niya ang tawo nga mipukaw sa iyang kapungot tulo ka udto na ang minglabay. Bisan sa iyang kamatayon, aduna pa gihapoy kapungot gikan sa tawo nga gasulay paglabang paingon sa kasingkasing ni AbodA. Ug niining higayona, gibaylo ni AbodA iyang pinalangga nga kahadlok sa bag-ong kapungot nga gitanyag sa tawo. Gigakos niya ang kapungot. Gibisbisan sa pagpangga. Apan susama atong unang buntag sa pagbag-o sa kalibotan, katong mibati siya sa kahadlok, gipulihan ang iyang kapungot. Gipulihan sa kaisog.

Nakauli si AbodA sa pagbuswak sa banagbanag. Wala mairog ang abohan. Gibati siyag kakuyaw. Walay paglangan niya kining giukban, apan wala na si AnAnA. Gitakoban niya kini pagbalik, miyaka, nakapanghupaw. Adunay tulo sa luha nga midagayday sa iyang aping. Mao kini ang unang kainit nga nabati sa iyang lawas nianang buntaga. Taudtaod, nakasubang na ang dilaab sa langit, ug mihana ang kahayag sa iyang payag.

Mikuha si AbodA og talaan. Gihapnig kini niya sa talad atbang sa tamboanan. Mikuha siya og nipis nga uling. Gitan-aw niya ang panhulagon nga talaan nga gihayagan sa dilaab sa langit. Ug misulat siya. Mihinuktok siya. Mipapas og pulong. Gipulihan. Taudtaod, iya kining gibasa:

Apan ang kamatayon dili
makapakgang sa kalag sa
atong kagawasan.
Gawasnon nga Kita,
sa kalag sa kapakgangan,
dili kamatayon ang apan!

Milantaw si AbodA sa gawas sa iyang tamboanan sa dihang adunay mibatog nga langgam sa kawayang labat sa tugkaran. Itom kini og lawas ug pula ang mga pako. Mitutok siya sa langgam, ug ang langgam mitutok kaniya. Nag-abot ilang mga mata. Ug nailhan niya iyang kaugalingon. Usa ka banog. Ug sa kalit kini milupad.

Mikuha si AbodA og laing talaan. Gitunga kini aron karon aduna na siyay duha ka sulatanan. Gisuon niya ang nasulat nga balakalab sa bag-ong talaan. Gisuwat pod kini sa ikaduha. Ug mikuha siya og lain na sad nga talaan. Gitunga. Gisulatan. Gibuhat kini niya sa makadaghan. Milukot siya og usa ka gatos ka talaan, ang matag usa nagdala sa iyang mga pulong, sa nasulat niyang balakalab.

Nianang udto milibot siya sa bayan sa Ul. Kutob sa balay nga binuksan ang tamboanan, gibinlan kini sa iyang sinulat. Gipangwitik lamang kini niya aron dili mabantayan, ug milakaw dayon siya. Siya ang hangin sa kapungot nga nagdala sa mga pulong sa kapungot. Siya ang dilaab sa langit. Siya ang Kahayag.

USA KA TUIG na ang milabay ug walay udto nga napakyas si AbodA sa pagpadala sa iyang hangin sa kapungot didto sa matag tamboanan sa mga balay. Wala gayod siya masakpi. Wala gayod siya madakpi. Ang katawhan mingalan kaniya og “Banog.” Ang panggubatan mingalan kaniya og “Buaya.” Ang simbahan mingalan kaniya og “Baboy.” Apan ang hangin sa kapungot wala gayod mahikaplagi. Siya ang anino sa kahayag.

Aduna nay daghang kausaban sa bayan. Giila na si UwamU Om isip unang datu sa halangdong gingharian sa Ul. Bulawan na pod ang tibuok atop sa simbahan. Lima ka gubat na ang nahitabo. Usa ka gatos ug napulog usa na ang nangamatay. Katloag tulo na ang bag-ong nangatawo. Si Tatay HoYoH ug Tatay MiHiM managsilingan na, apan ang ilang isigka balay sigkit pa sa mawmag nga nagkupot sa iyang sanga. Dungan gihapon silang mangaon. Apan sa kadugay sa panahon, si AnAnA wala pa gihapon mibalik.

Sukad nga mitayhop ang hangin sa kapungot, adunay dilaab nga nadagkot sa mga kasingkasing sa lumulupyo. Adunay galutaw nga dili pagkahimutang sa ilang kalikopan. Gahuwat na lamang ang yuta sa linog nga makapakay-ag sa tanan. Nabati nila ang Gibug-aton sa Pagbuhat.

Wala mamatikdi ang anino nianang gabii. Didto siya mikamang paingon sa sawang. Ug bisan binantayan na ang mga bandila sa kagamhanan, wala nila mabantayi ang anino nga nagpahipi. Iyang giisa ang usa ka bandila. Mao kini ang bandila sa pagbag-o sa kalibotan.

Pagkabuntag, nahimatngonan kini sa katawhan. Lunhaw ang panapton sa bag-ong bandila. Aduna kiniy pula nga alidong sa tunga, ang dilaab sa langit. Sa tunga sa dilaab, adunay titik nga gisulat sa kinaraan nga Alituk: tulo ka alidong nga tapol, ang titik A.

Gisuwayan unta kini pagtangtang sa mga magbabalantay. Apan ulahi na ang tanan. Daghan na ang nakakita. Ang mga lab-asera nga naninda sa bag-ong pinukot nga tulingan, ang mga nanglibod og init pa nga pan, ang hubog nga bag-o lang sa bahal nahuwasan, ang maguwang nga gipapalit og lampin sa inahan—silang tanan mingdumog sa mga nagbantay sa sawang. Duha sa mananagat ug ang hubog nangamatay. Wala gihapon mingtagam. Nailog sa mga tawo kadugayan ang mga hinagiban. Gipangbitas nila ang bandila sa Om ug sa Ib. Gipuli nila ang mga lawas sa nagbantay. Miulbo, mikatag, milahutay ang gubat hangtod nga misalop ang Adlaw sa kasadpan. Wala pa maghuman.

Gabii na pod miguwa si AbodA. Buntag pa siyang gahunahuna sa iyang sulatonon sukad nga nabalitaan niya ang nahitabo sa sawang. Gikapoy na ang iyang dughan sa kapungot ug kaisog. Buot na niyang molingkawas sa iyang tahas. Apan, maayo kaha nga iya na kining buhian? Maayo kaha nga iya na kining biyaan? Wala siya makasabot sa iyang mahimong bation. Wala siya makahibalo sa iyang kinahanglan nga buhaton. Buot lamang niya nga magbukas og higayon. Andam na ang iyang sinulat, ug gikumkom kini niya sa iyang kamot. Usa lamang kini karon. Usa, tingali ang ulahi, niyang huyuhoy.

Pagguwa niya sa ganghaan, hilabihang kurata niya sa dihang paghangad niya sa langit, nakit-an niya ang gatos ka buok gatos ka badlis sa kahayag nga nangahulog sa kawanangan. Daw gipaulanan ang langit sa mga bituon nga nangaipo sa ilang sabakan sa kahitas-an. Walay laing nakahimamat niini. Sa kaabli sa langit, walay bisan usa, gawas ni AbodA, nga mihangad ug naniid sa gikuris-kurisan nga gabii. Ug sa kakapoy ni AbodA, wala na kini niya panumbalingi.

Giadto niya ang gatipun-og nga kabalayan. Giadto niya ang kinatung-an sa gigubatan. Nakita niyang halos tanang payag sa Ul hilom, ug ngitngit. Daw gipamuy-an balik sa mga anino. Apan wala na ang mga anino. Wala na ang mga mananakop. Gawasnon na ang Ul karon, ugma, ug sa umaabot pa nga damlag. Nabag-o na ang kalibotan.

Gipalibotan si UwamU Om sa katawhan. Daw labat ang mga bangkaw nga gapalibot niya, apan ang hait nga mga tumoy, didto kaniya gapunting. Pagkakita niya ni AbodA nga gapadulong, adunay kisdap nga misidlak sa iyang mata.

“Higala!” kagalkal sa unang datu. “Ania akoy higala! Tan-awa! Wala siya magdala og hinagiban, o! Ania pay mituo kanako! Ari diri! Panalipdi imong datu! Pakamatyi imong agalon!” Ug mibahakhak siya sa iyang pagkabuang.

Giwitik ni AbodA iyang kinumkom nga sinulat paingon kang UwamU. Abtik pa kining nasalo sa datu. Gilili niya ang gisulat sa linukot. Taliwa sa mga sulo nga gipang-isa libot nila, adunay nabasa nga unom ka buok pulong: Banog, Buaya, Baboy. Baboy, Buaya, Banog.

“K-kinsa ka?” Nangluspad si UwamU.

“Ako si AbodA Ar. Igsuon sa tutoy, igsuon sa mga pangandoy ni AnAnA Ym. Ako ang Adlaw nga nagbag-o sa kalibotan.”

“Wala kay kasayoran sa imo nga gibuhat! Wala kay kaalam sa tinuod nga panginahanglan sa Ul–” Ug milusot ang bangkaw sa tuong mata ni UwamU.

Mibiya si AbodA kanila. Nagsubo siya. Napungot siya. Mitungas siya sa bungtod sa amihanan, apan wala siya miadto sa payag. Milahos siya ngadto sa mangga diin makita ang kinatibuk-an sa gingharian. Iyang giduol ang bato nga hamis ug way tat–

Adunay tatsa ang bato! Adunay titik nga gikulit! Ang titik A.

“Hain ka, AnAnA? Hain ka? Usa ka buntag, mikalit lang ka og kahanaw. Mibiya ka kanako, ug wala na magpakita pa…”

John Danté is a Cebuano fictionist from Consolacion, Cebu. He was born in Iligan City, Lanao Del Norte. He was a seafarer who circumnavigated the globe before committing to writing full-time. He introduced high fantasy (or epic fantasy) to Cebuano literature with the lore and tales of the mythical world of Balmaya. He was a fellow of the Silliman University National Writers Workshop and the Iligan National Writers Workshop. He is a recipient of the Gawad Bienvenido Lumbera Award, the Jimmy Y. Balacuit Award, the BATHALAD-Mindanao Tigi Sinulatay Award, and the prestigious Don Carlos Palanca Award. He launched his first short novel of Cebuano high fantasy titled Surumawa in September 2023.

Dihang Misubang ang Adlaw sa Takulahaw was awarded First Prize in the Cebuano Short Story category of the Gawad Bienvenido Lumbera NCLA National Literary Contest and was published in the winners’ collection of Mga Nagwaging Akda: Gawad Bienvenido Lumbera NCLA National Literary Contest 2022 as well as in Bisaya Magazine.

An excerpt of Dihang Misubang ang Adlaw sa Takulahaw was serialized in the April 8, 15, 22 and 29 print issues of Dagmay in Sun.Star Davao.

Dakong Krus

Fiction by Angelie Mamites | March 11, 2024

Naghinay-hinay ra ko sa akong mga lakang niadtong orasa padulong sa sementeryo. Gituyo nako nga hapon na managkot kay aron dili na kaayo init ug gamay-gamay na lang ang tawo nga mang-duaw sa ilang mga minatay. Ingon ani na man ‘sab ang akong naandan nga ginahimo matag kalag-kalag.

Pasulod na ko sa sementeryo, ug tuod man, ubay-ubay na lang gyud ang akong makitang mga tawo. Naa’y pipila ka mga police gabantay sa entrance, mga tawo nga gabitbit og bulak ug mga kandila, ug ang uban makita nako nga daw ga-picnic sa may lubong. Tulin ang akong paglakaw apan may mikalit og gunit sa akong kamot, “Te, kandila oh,hutda na lang ni bi, tulo diyes.” Gilingi nako ang tag-iya sa maong kamot nga daw gaspang nga liha paminawon sa’koang panit — batang lalaki, sa akong tan-aw mga 12 o 13 anyos ang pangidaron, uga ang iyang pamanit, ug daw kasudlan og tubig ang kalalom sa iyang collarbone. ‘Ah, solvent boy ‘ning bataa ba,’ akong huna-huna. Nagduha-duha ko’g palit sa iyang baligya kay akong pamasin nga ipalit ra ‘sab niya’g suyupunon ang halin, ug mipadayon na lang ko sa pagbaktas paingon sa akong duawon nga lubong. Apan wa ko niya lung-i ug miingon, “Sige na gud, Te, aron makapanihapon mi sa’kong manghod,” sabay tudlo sa batang’ babaye nga naglingkod sa unahan, mga 9 ang edad sa akong tan-aw. Deformed ang tiil niini, nag-aginod sa paglihok, ug daw maglisod kini sa pag-barog. Ang akong gibati daw gilumos og dakong kalooy pagkakita sa bata nga gapanawag ‘sab sa mangagi sa iyang tungod ug gihagad nga paliton ang iyang mga bitbit nga kandila.

Diha-diha mikuot ko sa akong bulsa ug gitunol ang singkwenta aron paliton ang baligyang kandila. Nagpasalamat siya ug miingon nga magkuha sa daw siya og sukli sa iyang manghod, apan giingnan na lang nako nga dili na lang, ilaha na ang sukli, ug mipadayon ko sa paglakaw aron managkot na.

Paghuman nako’g panagkot ug duaw sa mga lubong sa’koang ubang mga paryente’g higala, nakahuna-huna ko nga mohapit una sa dakong’ krus aron managkot og kandila alang sa tanang nangamatay, dayon mouli. Didto nakita nako usab ang magsuon. Nag-atong sila sa duha ka sinindihang kandila samtang nagbitbit og pinutos nga kan-on ug pila ka tusok nga isaw.

Samtang milingkod ko sa ilang likod paghuman nako’g sindi sa kandila, nakadungog ko miingon ang batang’ babaye sa iyang maguwang, “Ya, gibantayan g’yud kaha ta nila Mama ug Papa karon? Siguro kung naa pa sila, dili na unta ka mahasol magsige’g karga nako kay si Papa ra’y magkugos nako man.” Naminaw ra ko sa ilang pag-istoryahanay. “Sagdi ra, Day, kabalo ko pirmi sila gabantay nato. Ug ako, dili man pud ko kapoyo’g atiman nimo oyy,” ang tubag sa maguwang.

Sa akong kakuryuso, wa’ nako mapugngi nga mo-sagbat sa ilang istoryahanay ug nangutana ko kung naunsa diay ang ilang mama’g papa. Mitan-aw nako ang mga bata ug dili matago ang kasubo sa ilang mga mata samtang mitubag ang batang lalaki, “Namatay, Te, tulo na ka tuig. Ingon nila adik man daw ug pusher, mao to, gipang-tokhang sa mga pulis,” saysay niini samtang nagtulo ang dagkong’ luha.

Naghuot ang akong dughan nga mibiya sa sementeryo tungod sa nadungog nako nga istorya sa bata. Sa akong hunahuna, ani g’yud siguro ang kalibutan, dili mahutdan og dagkong’ krus nga ipapas-an, bisan pa man niadtong mga luya ug huyang pa ang abaga.

Angelie L. Mamites is currently pursuing the degree of Master of Arts in Literature at the University of Southeastern Philippines.

Talanaw’wo

Fiction by Aimee Rose Larida | February 26, 2024

Alas singko i-medya sa kilumkilom sa bukid sa Barangay Sirib, milanog sa tibuok dapit ang tingog sa langgam-pari gikan sa mga punoan sa Nangka ug ang mga manok nag tilaok ug nanugpa na pud sa punuan sa mga tambis. Si Dayang, usa ka dose-anyos nga babae, miadto sa umahan aron pangitaon ang iyang manghud nga babae nga ginganlag Naw, siyete anyos. Si Naw kada adlaw gayud magadula sa uma og patintero paghuman sa iyang klase kauban sa iyang mga amigo ug muuli ra pud kini kung apason sa iyang maguwang. Padulong na si Dayang sa maong dapit ug nasinati niya ang mga halakhak sa mga bata nga nagdula sa umahan.

“Naw! Uli na sa balay! Nag hulat na sa imoha si lola!” Abtik nga nihawa si Naw sa iyang mga kadula, gikuha ang bag nga gibiyaan niya sa abog nga yuta, ug mipadulong sa iyang ate. Ang maong bag nga hinimo sa iyang inahan ilabihan og detalye: napuno og beads ug lagsik ang mga kolor. Samtang nagpauli sila, nikanta si Dayang sa uso nga kanta nga Ingles na napaminaw niya sa internet.

“Lahi ra gyud ang panahon karon. Ang tribo naa na gyuy mga Facebook account. Maayu kaayu ang epekto niini sa atong lugar sama sa paspas nga komunikasyon nga dili na kita mubaktas pa ug pila ka kilometro aron lang na makamensahi ka ama. Dali rapud ta makapangayug hinabang sa gobyerno.” sampit ni Dayang sa iyang manghud na naglakaw na wala sa panimuot. Apan si Dayang nagpadayun gihapon ug storya, “Daghang tinubdan sa libro gikan sa internet para sa tulun-an sa mga bata. Ganiha sa klase, nay gipa download si ma’am nga PDF para basahon nato sa lecture. Pero sambit ni lola Nita, tungod pud sa internet, nalingaw na ang mga kabatan-unan kun unsay mga trending nga sayaw ug kanta nga gawas na sa pinulongan sa atong tribo. Maong ganihang buntag, gitudloan ko ni ante sa kanta ug sayaw sa tribo.”

Ang mag-igsoon parehong sakop sa tribong Bagobo sa barangay Sirib apan ilang lola wa pa gayud kapaminaw nga sila nikanta sa pamulong sa ilang tribo. Ang ilang inahan mipanaw na ug ang amahan nila nagtrabaho sa syudad sa Dabaw. Pirme kini mag Facebook isip komunikasyon nila. Ang ilang kauban sa panimalay mao ang ilang lola nga giila sa ilahang tribo nga Talanaw’wo o maghahabol. Sa iyang katinguwangon nga nag-edad ug otsenta-anyos, maglisod na siya’g lakaw ug dili na siya makaklaro, apan ang iyang kamot, dili gyud makalimot sa paghabol o pagtahi sa ilang mga sanina ug bag. Pag-abot sa kubo nga hinimo sa iyahang amahan gamit ang kawayan, daling miadto si Dayang sa pugon kay wala na nisiga ang kalayo sa iyang nilung-ag nga saging. Si Naw nidiretso sa kwarto ug nilingkod sa kilid sa katre kung asa nagpahulay iyang lola Nita, ug kini nisundog sa kanta ni Dayang ganihang pagbaktas nila. Pagkakita ni lola Nita sa hugaw na bag, dali kini niyang gipaphaan aron mawala ang abog.

Si Lola Nita nitan-aw sa iyang apo samtang iyang mata naay mga kasubo. Nisampit kini, “Nakahinumdom ko sa imong inahan atong syete anyos pa sya, pirmi nako siyang suguon na magtahi og nawwo inig human skwela, unya kung dili sya magtahi bunalan nako iyang kamot og lepes.”

Nahunong sa pagkanta si Naw ug nangutana siya sa iyang lola, “Unsay lepes la?”
Tubag ni lola Nita, “Mao kini ang himan nga ginagamit sa paghabol.”

Dayun mitindog kini nga nagbakho ug naglisod og lakaw, ug niadto sa iyang gamay nga baul aron ipakita ang lepes. Mipadayon kini ug storya, “Ang lepes na panag-iya sa imong ina. Gikan pa ni sa akong inahan na gipamana sa akoa, ug akong giregalo sa imong ina kadtong syete anyos na siya. Kani gyud akong ginagamit sa paghabol sa inyong sinina ug bag aron pirmente ninyu sya mabati. Akong mabati ang iyang kamot na naghabol ug mahinumdoman nako pirme ang iyahang pagka-maayu motahi”.

Gigunitan ni lola nita ang lepes pag-ayo, sama sa pag-amping sa butang na mabuak o sa bata nga bag-o gilalang. Gihipos niya kini’g balik sulod sa gamay niyang baul.

Nihubas na ang nilung-ag na saging ug gibutang kini ni Dayang sa ilang lamesa. Naghimo kini ug sawsawan na ginamos nga gipuga-an og lemonsito. “Anhi namo diria Naw, manihapon nata”. Daling milingkod si Naw sa lamesa.

Si lola Nita gialalayan ni Dayang padulong sa lamesa ug lingkuranan. Sa pagkuha ni lola Nita og saging, wa sya masayod nga kini init pa kaayu. Siya napaso ug kalit gikuha iyang gakurog na kamot. Nakulbaan si Dayang maong nakasyagit siya, “Ayaw na paghabol la!” ingon pa ni Dayang, “mao na ang katungdanan ngano magsige’g kurog imong kamot. Mas maayo nga magpahulay na ka sa imong pag tahi. Mao na ang gapakapoy sa imoha kada adlaw.”

Nihawa si Dayang sa lamesa ug miadto padulong sa baul nga gibutngan sa lepes ug miingon, “Ako na kining hiposon la aron di naka maghago sa paghabol kada-adlaw.”

Pagkakita ni Lola Nita nga gikuha ang iyang lepes, kalit kining mitindog ug naglakaw padulong sa iyang apo. Iyahang gipakita kang Dayang iyang nagkurog na kamot ug siya miingon, “Tan-awa ang akong mga kamot, bisan kon ang akong mga kamot nangurog, hilabihan ka payat ug luya na kaayo alang sa paghabol, ang akong dughan dili gayud matigulang, kay gihigugma ko ang akong pagpanahi, ang akong inahan ug inyung inahan—-ang dapit diin ako nahisakop.” Mitibi kini sa kasakit. Wala na gyud napungngan ni Lola Nita ang daklit na takoban na iyang gina antos kada-adlaw.

“Gibati ba nimo ako? Nakakita ka ba nako? Tan-aw sa akong mga mata, unsay imong nakita? Usa ka himatyon nga lawas ug hanap na ang mga mata, apan tan-awa kini, ako ang bata niining dapita, ang iyang anak ug ang iyang inahan. Ako iya niya ug sa kataposan mobalik ako kaniya— ug gikan sa akong kabatan-onan ako nabuhi ug miginhawa alang kaniya. Karon nga hapit na matapos ang akong gutling, modangop ko kaniya, apan mapasalamaton pa ba ang akong inahan ug anak kung ang iyang lawas dili magsul-ob sa mga kolor ug panapton nga nagpaila kaniya? O ang madasigon ug makuti nga mga sumbanan nga nagpaila sa iyang panit, sa iyang timaan ug sa iyang nawong?”

Ang tingog ni Lola Nita nagkurog kay ang iyang dughan nangngutngot sa kasakit, apan dili niya masinati nga ang iyang nawong napuno na sa iyahang mga luha. Wala kasabot si Dayang ug Naw sa ilang lola Nita, apan sila nagsugod nasad ug hilak pagkakita nila sa ilang lola nga nitibi sama sa usa ka syete anyos. Mipadayon kini sa pagstorya samtang sigeg tulo iyang mga luha,“Dili ba siya maguol sa akong pagbiya nga walay kabilin sa pagmintinar sa iyang kasagrado? Imo bang gision ang iyang sapot ug biyaan siya nga hubo taliwala sa adlaw ug sa katugnaw nga kagabhion? Mahimong mamatay siya sa katugnaw kung mohunong ka sa paghabol sa iyang mga sinina. Siya masakiton usab, tungod kay daghang langyaw nga mga tiil ang nagtungtong kaniya, naghugaw sa iyang kasagrado ug kaputli sa dunot nga mga tiil nga dili igo nga pagtahod sa iyang yuta na panit. Ang baba sa iyang mga anak napuno sa lain nga mga pamulong nga nakapakurog kaniya sa kahadlok. Siya nagahilak nga walay katapusan panahon sa kagabhion, Kinsa ang mopahid sa iyang mga luha? Kinsa ang mokanta sa iyang pamulong kung ang iyang mga anak dili makasulti sa iyang pinulongan?”

Si Lola Nita naglisod na og ginhawa ug siya niluko sama sa usa ka bata nga nahadlok. Daling miduol si Naw sa iyang lola ug gigakus niya kini. Wala gayud kasabot si Dayang sa mga panghitabo, ang iyaha nalang pirme madunggan kay ang pagsulti ni lola Nita ug “ina,” ug “anak,” ug nahinumduman ni Dayang ang iyang gibati kadtong adlaw nga nahibaw-an niya ang pagpanaw sa iyang inahan. Siya pud miluko ug nihilak sa kasakit kaniadto, kay wala na ang inahan nga nagbuhi sa iya, ang inahan na nag-amping sa iyaha panahon nga wa pa siya masayod sa mga butang sa kalibutan. Tingog na lamang sa pagkanta sa iyang inahan ang nakapahilom sa maong tibi ni Dayang. Kanta nga gamit ang pinulongan sa ilang tribo; ang kanta sa iyang inahan aron siya makatulog ug maundang ang iyang kahadlok.

Hinay nga gibalik ni Dayang ang baul nga naay lepes. Diha pa niya nahuna-hunaan nga ang lepes maoy nagpahinumdum sa inahan ug anak sa iyang Lola Nita na dugay na nibiya sa kalibutan. Gidawat ni Lola Nita ang baul sama sa usa ka sanggol nga bag-o ra nahimugso. Gigakus niya kini og taman, ug gikantahan niya kini sa awit kaniadto sa iyang inahan aron muundang ang tibi sa iyang anak.

Nihunong kini sa pagkanta ug nihunghong sa maong baul. Nadunggan ni Naw ang hunghung sa iyang Lola Nita nga gigakus ang baul sa iyang tyan, “Dili nako pasagdan nga mawala sa panumduman ang akong inahan. Dili nako tugutan nga makalimtan ang akong anak. Siya kinahanglan nga mabuhi sa sulod sa ilang huna-huna ug kasing-kasing, sa madasigon nga sinina, pinaagi sa mga awit ug sayaw, pagginhawa, paglungtad, ug sa kahangturan gimahal siya sa iyang mga anak.”

***

Aimee Rose Larida is a graduate of Bachelor of Arts in Literature and currently studying Master of Arts in Literature at the University of Southeastern Philippines. This story is inspired by Apo Rita Agon of the Bagobo-Klata Tribe.

First Time

Fiction by Lakan Uhay Alegre | January 29, 2024

It’s forty minutes past three in the morning. You are wide awake. The woman, you just slept with for the first time, is fast asleep. You cannot sleep, not even in a half-sober state. You light a cigarette and stare at the window. Outside, you hear the rustle from the foliage of Molave. Crickets throughout the field, from Mount Pangasugan to Lagolago, down to your boarding house in Patag are the night’s ambient sound. Occasionally, you hear motorcycles from the main road. Oh, those kompadres. Have they not had enough Emperador, yet? It’s funny how after a wild freshmen fellowship party, Baybay becomes quite—awfully quiet—you think. You look at the woman in your bed. What was her name? You do not remember. Was she Mike’s friend? Or maybe Elaine’s? Who is she? You eagerly attempt to recall. You remember, not her name, no. But the woman, the one at home, her name. Yes, her, the one whom you first planned to do it with for the first time. The image of her flashes in front of you, as if she was somewhere out in the cogon field, looking, not at you, but at this beautiful sky.
Continue reading First Time

The Death of Hijo Tale

Fiction by Diane Pearl O. Templado | December 4, 2023

Every time the townspeople heard about the bridge of the Hijo River nearly getting destroyed after a night of heavy rain, they would always say that the golden ship of Maria Cacao passed by again to deliver her harvest. People living on the riverbank would even swear having heard its horn or seen its dazzling light in the middle of a dark storm.

It was early in the morning when people gathered around the edge of the Gaudencio Antonio bridge that almost collapsed. The old structure made from bamboo poles hadn’t been renovated for years. The passing of time and harsh weather conditions had left its sections crumbling and weakened. Most of the time, people in our sitio would just overlay the frail parts with new poles. I remember when Mang Torio accidentally fell his right leg into a hole while walking on the bridge.

The storm last night had left the other side of the bridge in tatters, its beams cracked and splintered. Pieces of bamboo were scattered across the river, revealing the extent of the damage. Some were busy plucking the floating coconuts while others were putting them inside the sacks. Inay told me to sweep the bamboo leaves the strong wind had blown last night, but I saw my friends having fun with the fallen coconut palms so I decided to come down. We were living uphill from the river, and this was the only bridge connecting us to the nearby sitio. It would take hours to reach the center as we were the last sitio of this barangay.

“It was huge and was so shiny!” Mang Torio said, extending his arms. I stopped when my slippers got heavier with each step. I rubbed them against the rock I found on the side, trying to get rid of the dirt. The ground was wet, and the grasses were blanketed with mud. Looking around, I saw Tiya Amalia, Mang Torio’s wife, wiping their floor and squeezing water into the pail from the rags. Fortunately, the flood didn’t rise high enough and entered our house.

“But I got chills and closed the window immediately,” he added. Mang Torio’s voice faded as I passed him from where he stood.

The story of Maria Cacao wasn’t new to us. She was a fairy who was known to kidnap people to keep as her servants if she found them out at night. In other stories, she disguised herself as an agent to get workers for her huge cacao plantation on the mountain and kept them there for a long time. Lolo Elias even told me a story of how his friend got out of Maria Cacao’s realm after he complained that the food was bland. It happened that Maria Cacao despised salt and so she let him go. But if she liked you, she would fool your family into thinking that you were dead by sending them a piece of a banana trunk. However, some would say she was a generous fairy because anyone who wished to use her utensils and silverware could ask for them at the mouth of the cave. The next day, without fail, these things would be delivered to your door. In some versions of the tale, she was even known to host parties with other encantadas in her golden ship where they would watch the destruction of the local bridge as they passed it. Stories also had it that she was a militant leader of an enchanted naval army who bombed the local river bridge, which had been constructed through the forced labor of Filipinos by the colonizers.

“Gabriela, get the oil at the altar,” Lolo Elias said. Today was Sunday and unlike the other days, only three patients were waiting to be treated. I immediately recognized their faces for they had been here before. I handed lolo a small bottle that contained roots and some dark liquid which seemed to be the oil that he’d made the other day.

“It’s been three days,” the first patient said, “the dots spread on her body even more and she could hardly move.” The woman in her mid-thirties almost cried. I supposed they were from another sitio on the other side of the river before us.

“Come back here tomorrow, and bring her to me,” lolo said, staring at the small crystal ball beside Sto. Niño. He shook his head while popping his tongue.

Lolo Elias was a known faith healer in our sitio who followed his father, my great-grandfather who died a couple of years ago. Lolo could heal snake and insect bites or people who had been hexed, and he could even communicate with spirits. Some patients even traveled from afar just to consult him about their illnesses. However, beyond 5:00 p.m. lolo would no longer accept patients. Perhaps people preferred him over hospitals since he would not ask for anything in return. Most of the time people would just leave offerings on the altar, like food or coins.

“Gabri, when is your pasukan?” Inay said, placing the plates in front of me. We were at the table and were about to have dinner. As it began to get dark, lolo positioned the gasera in the center and sat beside Inay. I looked at the vacant seat next to me, Itay hadn’t been home yet. It had been two weeks since the strike started, and he led the protest at the banana plantation. He had barely gone home since then.

“First week of August, nay,” I said. I was going to be in grade seven next enrollment, and the classes would begin in a month, but I didn’t have my notebooks yet and had no plans to buy them anytime soon. What Inay earned from selling banana cue was enough for us to get by every day. Itay could hardly provide food because of what they were dealing with at the plantation.

“I washed your old bag, just use it in the meantime,” she said. I nodded and continued to eat in silence.

The next morning, Itay came back home. His shirt now looked too big for him than the last time I saw him, and his pants and feet were dirty. Below his eyes were dark bags that seemed to be weighing heavily on his tired face.

“Mano po, tay” I said. I held his rough hand and put it on my forehead. He smiled weakly at me and took something out from his ragged backpack.

“We’ll buy you more when things settle at work,” he said. Itay handed me a red sando bag. The smell of new notebooks made my face light up as soon as I removed them from the cellophane. I wondered how he got the money to buy these, but I didn’t want to burden him with my curiosity. Perhaps he did a sideline job today.

“What’s that?” Inay said. She approached us from behind with a ladle in her hand. I could smell the aroma of ginisang Kangkong that she was cooking for our breakfast.

“I passed by a store that sells cheap notebooks earlier, so I bought some,” Itay said. He hung his bag on the protruding nail behind the door and went straight to the kitchen.

Inay asked me to help lolo in gathering Guyabano leaves from the backyard so we could have breakfast together. I quickly placed the notebooks on top of the cabinet and headed outside. Each day, Lolo Elias would boil Guyabano leaves to use as his drinking water. He believed it would cure his diabetes since it kept his sugar low.

“We were encouraging the workers from the other branches to join us,” Itay said. Everyone had finished eating except for him.

“Shouldn’t you stop now, Jaime?” Inay said worriedly. She was washing the dishes while I was at the table peeling the bananas that we would sell later. Itay was beside me eating like it was his first meal of the day.

“It’s too late,” he said, “and besides, some of the company board members seemed to be listening to us.” He drank water and stood up to get more rice.

“Do they really care?” Inay said, “Gabriela’s classes are about to start.” She wiped her hands with a towel and stood in front of Itay.

“If I stop, we’ll starve to death with the little salary they will give,” Itay said. “If we don’t take action now, they’ll think that it’s okay for us to be treated this way.” He placed his plates in the sink and washed his hands.

“Then we’ll move to Leyte,” she said. “We can stay in mama’s house in the meantime, and I know you can find work there.” Inay had been suggesting that for weeks. She wanted us to start a new life in Leyte and leave this place behind, but Itay was hesitant.

“Our life is here, Caridad,” Itay said, facing Inay.

“I just think that we’ll have more opportunities there,” she said. “Especially now that the plantation is not paying us right and Gabriela will go to high school.”

Inay was born in Leyte. At times, she would tell me stories of the beautiful places and how her life back there. The lush green mountains overlooked crystal clear waters, where they used to play as a kid. When her father, my lolo, had a stroke, she had to support her other two younger siblings. After she finished high school, she moved to Tagum with her two cousins to work. They found a job at a banana chip factory, and she met Itay during her time there. When they had me, Inay quit working. Itay took responsibility and decided to settle down here.

“Don’t worry, someone is willing to help us to file a complaint in…DO? DOL? If they still continue to ignore us,” he added.

“File a complaint? Isn’t that dangerous?” Inay said. “And we don’t have money for that.”

The following week, more people than expected came to see Lolo Elias. Even Tiya Amalia, who lived downhill and was the first in line, appeared distressed. Some were from other sitios who arrived early and stood patiently on the side. I arranged all the chairs we had, but there weren’t enough for everyone.

“Nong, Torio hasn’t gone home for days now,” Tiya Amalia said. “I last saw him when he was taking a bath in the river before heading downtown to work.”

“Wasn’t he on the plantation to protest with Jaime?” lolo asked.

“He was, but we need to survive,” she said, sobbing. “Please help me, nong. I brought his dirty shirt with me.”

Lolo took the shirt from her hands and closed his eyes. When he was done, he looked at his crystal and tilted his head. “It seems like someone purposely leads him astray, he needs our help.”

Tiya Amalia covered her mouth with her hands, tears started to fall from her eyes. “Who?” she said. “Was it…her, nong?”

Lolo tightened his lips and glanced sideways. He then told Tiya Amalia to come back tomorrow with three black candles and a chicken as a sacrifice. It took the whole day to assist most of them with their problems. At nearly five in the afternoon, lolo told the rest to come back the next day since he ran out of oil.

“Could this be the same thing that happened years ago, pa?” Inay said. She was helping lolo scrape the coconut meat while I was pouring the oil into the bottles. We were making the traditional banyos that Lolo’s father had passed on to him.

“We haven’t found bodies yet, I hope it’s not.” Lolo sighed heavily.

“But Mang Torio saw her golden ship,” Inay said.

Years ago, when Itay was my age, a lot of people also came to his lolo asking for help because their husbands had gone missing. Based on the story that had now become a legend in our sitio, there was a typhoon at that time, and while the rain was pouring in torrents, Maria Cacao’s golden ship passed in the Hijo River. In the days that followed, one by one the bodies of a group of men who’d worked for the banana plantation were discovered floating in the river. However, when my great-grandfather performed a ritual during the wake of one of the victims, everyone was taken aback to find out that the body was nothing more than banana trunks. Until today they hadn’t returned yet and some had said that they had been taken to work at Maria Cacao’s plantation or were still in her ship to deliver the harvest. The families of those victims believed that Maria Cacao had taken them, while others said those men had been involved in the robbery at the plantation so the owner hired a gunman to clean up the mess. But the truth behind the mysterious disappearances remained shrouded in rumors and speculation.

Tiya Amalia came back the next day. She brought the things that were needed to perform the ritual that Lolo Elias would do in the river.

“Is your habak with you?” Inay said. She told me to go with lolo and helped him go down the hill because the route was slippery.

“Yes, nay,” I said, looking at the band I had tied around my belly. Ever since I was a baby, I had always worn it as protection from the dili-ingon-nato entities.

A strong wind chilled my spine as we approached the river. The big stones along the water’s edge glistened in the rays of sunlight, casting shivering shadows across the surface of the water. At a closer look, the body of the river appeared wider than one could see from above the hill. Various plants and trees lined its banks, their branches reaching out towards the water as if yearning to touch it. I could see the bridge in the distance. It wasn’t broken anymore; the braces were replaced with young and sturdy bamboo poles.

I could feel my heart pounding in my chest as we prepared to get on the descent down the river. I went down first and held lolo’s hand tightly, assisting him every step of the way. Tiya Amalia followed us to a more secluded place where we could put the candles on a big flat stone. When we arrived, I jumped in surprise when a frog landed on my feet with a soft plop. I had been accompanying lolo ever since but every time we had to do it, I felt nervous. I took a deep breath trying to calm myself. The sky was clear, and the water was calm; the silence was so loud. This section of the river was so remote that even if I screamed, no one would even hear. I laid the eco-bag containing the match, knife, and guava leaves on the ground.

“Lit the candles and don’t let them die,” Lolo Elias said.

I gave the match to Tiya Amalia and helped her protect the candlelight from the wind.

Lolo Elias then took the guava leaves and kneeled in front of the river. He closed his eyes and prayed in a language that I didn’t understand while waving the leaves in the air. The cool wind brushed our skin, the water became uneasy, and the grass seemed to dance along with the rhythm of the prayers.

After a few minutes, Lolo Elias stood up and signaled to Tiya Amalia to bring him the chicken. I covered the candle’s faint glow on my own, but the gusts of wind kept threatening to snuff them out.

From where I stood, I watched intently as Lolo Elias took the chicken from Tiya Amalia’s hands and began his ritual. Tiya Amalia held the chicken by its wings and legs tightly while Lolo gripped the head to find its neck and then he slashed it with a knife. He was murmuring words that I couldn’t quite make out. As the words flowed from Lolo Elias’ lips, I noticed a sense of reverence in his demeanor. The chicken screeched in fear. I slightly turned my head sideways, trying not to see. The sound of the knife against the chicken’s flesh competed with the foul’s shrieking. Goosebumps ran over my skin. The blood from the chicken’s neck dropped into the river and flowed down with the water.

“A life has been taken, another one must come.

The blood may travel to your land and guide the lost lamb.

A life has been taken, another one must come.

The blood may travel to your land and guide the lost lamb.”

Lolo started chanting repeatedly until there were no drops of blood left and prayers remaining unsaid.

The same day, Itay returned home earlier than expected. When he walked over to me, his face was bright and unruffled, unlike before. The corners of his mouth turned upwards, revealing the fine lines of wrinkles in his eyes.

“That’s your favorite balolong, Gabri,” Itay said, patting my hair. He handed me a crumpled brown paper bag and headed inside the house. As I opened it, the aroma of newly baked garlic bread awoke my hungry stomach. I followed him into the kitchen where Inay was cooking law-oy for lunch.

“I was called into the office earlier, and management promised to pay us the minimum wage beginning this month!” Itay said. He was almost in tears as he told Inay about what had happened.

I couldn’t help but smile. Finally, our lives would be back to the way it used to be. I didn’t have to stress myself about school and Inay would no longer sleep late waiting for Itay to come home safely.

“That simple?” Inay said. “I thought they’ll ignore us until we give up.”

“Maybe they’re really scared that I’ll report them to Labor,” Itay said.

“Let’s hope they won’t take it back like the other promises they made before,” Inay said. She sounded worried but her eyes showed that she was relieved to hear the good news.

The next morning, the aroma of the simmering chicken and spices filled the air, tempting me to leave my bed. That day, Itay did not work and decided to make amends for the past weeks that he wasn’t home. He woke up early and cooked tenola with lolo’s native chicken.

“Let’s eat!” he said. He served us each a bowl of tenola. The steam rising from the bowl warmed my face, and I couldn’t wait to dig in. We both liked chicken liver, but he saved the whole piece just for me. It was the first time in a while that I had a nice breakfast. Though I wasn’t sure whether lolo knew it was his chicken. He enjoyed the food, so I assumed that he did.

“Gabriela, come here,” Itay said.“Can you disentangle this?” he said, pointing the fishing net on the ground. Itay was on the balcony sitting on the wooden bench while fixing the fishing rod. The old fishing net that he used to catch fish was clasped together. The stones tied to the bottom of the net had messed with the holes. Some parts had been worn and weathered. I wondered if this could still catch fish, maybe the big ones.

“You’ll go fishing, tay?” I said, untwining the ropes. Itay used to go fishing during weekends on the west side of the Hijo River where the water was calm and teeming with fish. At times, I would go with him and catch Guppies that I would treat as a pet for days.

“Yes. Do you want to come?” he said. He stood and helped me with the fishing net.

I nodded excitedly. As soon as we finished, he gave me the fishing rod while he took the pale and other things that we needed. When we were about to go, Inay reminded me not to make noises on our way so I wouldn’t disturb any spirits.

We left the house and started walking down the hill leading to the river’s edge. We walked carefully through the dense trail toward the fishing spot. Itay’s hilarious riddles along the way had me all the time. As we reached the riverbank, he began setting up his fishing net while I cast my line. I watched eagerly as he expertly spread the net and came down the water.

“Tay, I think I got a big one!” I said, struggling to stay in place. “It’s so heavy.”

“Hold on!” he said. Itay rushed to me. He put his hands over mine and helped me pull the rod. The fish seemed to be running around the water as the line was moving in directions. Seconds later, we both laughed as we saw that it was nothing but a little fish.

I got tired of waiting for fish to eat my bait, so I decided to run after the baby fish in the shallow part of the water. While Itay was busy catching fish that we would have for dinner later. Luckily, I got two of them and secured them in a plastic bottle. It was passed noon when we decided to go home. The sun was still shining brightly, casting a glow over the water.

When we arrived home, I transferred the guppies to the old glass jar that used to be a flower vase on the altar. Lolo Elias volunteered to cook the fish that Itay caught since there weren’t many patients that went on that day.

We spent the rest of the day helping Itay cut the hay in the yard. As the sun set and the night sky crept in, Itay laid out a mat on the floor. I walked on his back like I used to until we both fell asleep. I missed those moments with Itay when we were happy and complete. But just when I thought everything was going to be normal again, things took a turn for the worse.

Three days later, Itay didn’t return home. He didn’t say anything or act as if there was a problem before leaving the house for work the day he disappeared. He didn’t bring clothes or anything that he could use if he planned to stay somewhere for days. Inay knew that he didn’t have much money either when left. We had no idea where he was. At first, Inay thought that maybe there was a problem in the plantation, and they needed to stay overtime, but it had been three days, and no one, not even his coworkers, knew where he was.

People’s speculations grew stronger as the days passed. Our neighbor said they saw Itay recently buying fish at the downtown market. Some also swore to have seen him in another barangay, working in another plantation. But everyone seemed to conclude that Itay had been taken by Maria Cacao after someone saw him walking alone on the bridge late at night. They claimed to have called his name, but he did not respond.

Lolo Elias even performed the same ritual we did in the river to find Itay but until now, he hadn’t returned home yet. Inay hadn’t been sleeping since then. I could barely talk to her since she was always in bed, crying.

“There is a body floating in the river!” I heard the neighbor’s shocked voice echo through the small neighborhood. Everyone was rushing down the river to see who it was. I immediately put on my slippers and left my dishes unfinished. Since Itay had gone, I’d been doing most of the housework except for cooking other than rice.

I hurried to the riverbank where a small crowd had already gathered. Thoughts of Itay’s body floating in the river were in my head. My heartbeat was fast, I had difficulty gasping for air, and my hands were shaking. I was having second thoughts about going closer when I heard Tiya Amalia’s cries. Pushing through the crowd, I caught sight of the lifeless figure on the ground.

“Who did this to you?!” Tiya Amalia cried, hugging his body.

The body of Mang Torio had been found floating face-down in the river, lifeless and motionless. His face was almost unrecognizable from the bruises and cuts that covered it. His body was already starting to bloat and decay in the water. People tried to pull Tiya Amalia from the body that had begun to rot, but she wouldn’t let go.

I couldn’t believe what I was seeing, and the shock of it all left me feeling numb. I heard people whispering among themselves, speculating about what might have happened. I stepped backward and ran home. I thought of Itay. I couldn’t help but feel a wave of sadness and unease. Did Maria Cacao really take him? Would she also return him lifeless when he was no longer useful to her? But Itay was hard working, I knew that Maria Cacao would like him enough to keep him.

After almost a year of waiting for Itay to come home, Inay decided that we both move to Leyte, leaving Lolo Elias behind. As he refused to come with us, saying he’d continue to help people with their illnesses. Fortunately, a cousin from Itay’s family side agreed to stay with him in the house and assist him with his needs.

I was still hesitant at first because apart from wanting to be in the house if ever Itay returned, I knew I would miss lolo a lot. He just turned fifty-nine a few months ago and I felt bad leaving him as he seemed to be getting more forgetful each day.

“Take care, lo ha,” I said. “I’ll text or call you. Always take your phone with you.”

“Don’t worry, Gabriela. We’ll see each other again,” he said, laughing softly.

During my school vacation break, Inay and I traveled to Leyte. I met all our relatives from her side whom I had seen for the first time. We stayed in my grandmother, Lola Pasita’s house since she was living there alone. Inay’s two other siblings already had a family of their own and lived in other barangays. Sometimes, they would visit us or the other way around.

“You look as beautiful as your mother, Gabriela,” Lola Pasita said. She smiled at me, and I could vividly see Inay’s uncanny resemblance with her even with her age. She welcomed us with open arms, and I could tell that she was excited to have us there.

Inay and lola were catching up in the living room while I looked around. The house was kind of different from ours back in Tagum. The design was that of a traditional Filipino house, with its wooden beams and capiz windows. Though there were evident signs of years of wear and tear, making the house seem weathered, it still exuded a sense of warmth and coziness.

“I’m glad you’re back for good,” Lola Pasita said. I was on the balcony looking at her flower garden, but I could hear their voices and giggles through the window. For the first time after what had happened to us, I finally heard Inay’s genuine laugh again. It was as if a heavy weight had been lifted off her shoulders, and I couldn’t help but feel relieved.

“I already prepared your room,” Lola said. “Bring your things in so we could have a merienda afterward.”

“How are you, lo?” I spoke. Lolo Elias would occasionally call or text me, so I didn’t really feel like he was miles away.

“I am okay now,” he said. Through the years, he grew weak. His diabetes worsened but didn’t want to go to the hospital. He told us that it was just a waste of money, and he had his own ways to cure himself.

“Don’t forget to drink your medicine,” I said. We talked a little before ending the call as he wanted to sleep.

After all, I could say that it was a good decision that we moved to Leyte. Lola Pasita helped Inay to have a small sari-sari store in the house to support our needs, especially my studies. I met my cousins and went to school with them. Every weekend, they would invite me to their houses for a sleepover and spend hours playing card games or telling each other stories. I had also the most unforgettable high school experiences. First on the list was when I had my first ever heartache with my ex-boyfriend. My grades dropped drastically after it, so I didn’t try to have another one. I also made a lot of friends. I would join my classmates and have fun with them every after class. At times, we would go to beaches and have a picnic or adventure in the mountains, which Inay knew as school activities. There was even a time when we went fishing in the nearby river and I remembered Itay. What my life could have been if he hadn’t disappeared? Would I regret not going here in Leyte? I felt bad not thinking about him that much anymore, but I realized life had its own way of healing our wounds and helping us move forward.

“You’re late again,” Inay said. “Gabriela, are you really studying?”

“I told you this morning that I’ll have to attend a webinar at school after class,” I said. Now that I was a junior in college, I stayed out more than usual. Sometimes to drink out with friends but most of the time, to do stuff in the organization that I was part of. I was also dealing with someone special, but it was not that serious yet.

“Make sure that it is really school,” she said. “Think about what your father would say if he saw you.”

“He wouldn’t anyway,” I whispered to myself. Every moment like this, Inay would always bring Itay to the conversation. Honestly, I grew tired of it. Sometimes, I would think that no one really took him, he left us, but I felt sorry for Inay. After all these years, I knew she was still waiting. I would see her sitting on the balcony late at night, looking in the distance. Every time I asked her, she would simply say that it was just an old habit.

“Gabri, have you finished packing your clothes?” Inay said.

Lolo was rushed to the hospital last night. He collapsed while trying to make the oil he used for healing. He had been feeling weak and dizzy for a few days but didn’t think it was anything serious. The doctor told us that his diabetes had caused a major complication in his heart, and we needed to prepare for the worst for the next twenty-four hours. So, we decided to return home for the first time since we first moved to Leyte before it was too late.

“Yes, nay,” I said. I zippered my hand-carry luggage and put it on the floor near the door. It had been almost a decade and a part of me wanted to see what our sitio looked like now or if our neighbors were still there.

It was 1:00 p.m. when we reached the terminal. After we purchased tickets at the ticketing counter, we sat on the waiting chair. Our scheduled ferry going to Butuan was expected to arrive in a few minutes. While waiting, a nostalgic feeling came over me. The bustling surroundings with passengers busy boarding and disembarking, others checking in luggage and boarding passes, and some browsing shops and restaurants reminded me of the first time when I was here. I wondered if our sitio hadn’t changed much either.

“Let’s go, Gabri,” Inay said. After the security checks, we were directed to the entrance of the ferry, an employee verified our tickets and allowed us inside. We put our bags on the other side and chose our seats. There weren’t too many passengers, unlike the last time I was here.

After we had dinner in a self-service cafeteria, I decided to sleep so I would have enough energy tomorrow when we arrived.

“Gabriela…” I woke up to the voice of Itay calling my name.

“Tay?” I mumbled in reply. Everything was dark except for the open door in front of my bed.

“It’s time to wake up,” he said, his voice filled with excitement and urgency.

Inay changed her sleeping position, her movements woke me up. I yawned and pulled the covers off my head. I rubbed my eyes and realized that it was one of those dreams again. I hadn’t had this dream for a long time. Perhaps, it triggered my memory because we were traveling back to our sitio. I sat up, allowing the remnants of the dream to fade away. Stretching my arms, I glanced at the clock and realized it was still three in the morning. I looked around, the waves of the sea, and the sound of the engine gave music to the place. I stood up to find the comfort room.

The static noise from the TV on the wall filled the area near the CR. I thought of turning it off after I peed, but when I came out of the cubicle, my eyes were greeted by dazzling light. I covered my face with my hands and walked to the side to see what happened. I was confused, everything wasn’t how it looked earlier. The old blue walls became glass with intricate gold designs. The old lightbulbs were replaced with big chandeliers hanging from the ceiling illuminating the entire place. The big tables with fancy silverware were laid out for dining. There were waiters serving food and wine, but no one was seated at any of the tables. Maybe there was a party that hadn’t started yet? I thought to myself.

I looked around, trying to figure out if I entered the wrong room, but I couldn’t find a door—not even the door of the cubicle I came from. A familiar sight caught my eye from the window to my right. We were about to cross a bridge. I got goosebumps and my heart started racing. I moved in closer to see where I was. I froze in place, hands over my mouth.

“Hijo River?” I said to myself. I turned around, this grand place wasn’t the ferry anymore. I tried to approach the waiters, but they only continued to serve as though they didn’t hear me.

I called Inay countless times while running around, but no one answered until I bumped into someone. The first thing I noticed was her long white dress. It was flowing down to the floor and was made of a light, delicate fabric that seemed to shimmer in the sunlight. As I looked at her, her long hair flowed down covering the thin straps of the gown crossing over her shoulders.

“Who…are you?” I spoke. Even though at the back of my mind, I always knew who she was.

She didn’t bother to respond. She walked straight to the longest table and sat in the middle. She then looked at me, her eyes were speaking, wanting me to sit down.

Every nerve in my body wanted me to follow her. I took a seat in front of her. She looked so pure, her face was merciful, and her actions were soft. She then held out her hand and offered the food in front of us.

I slowly took the food on my plate, but just as I was about to take a bite, someone grabbed my hand.

“I have been looking for you,” Inay said, yawning.

I looked around and saw that I had been standing in front of the cubicle the entire time. I sighed heavily as if I had been holding my breath for a long time. I hugged her, I couldn’t imagine what would have happened to me if Inay hadn’t come.

“Are you okay?” she said. She furrowed her brows and faced me. I shook my head and smiled weakly.

In the morning our ferry embarked at the Butuan terminal. After we had breakfast at a small cafe near the port, we headed to the bus stop to catch the bus going to Tagum. As we boarded, Inay told me that I should sleep again so that I would feel refreshed when we arrived. The bus ride was long, but after what had happened earlier, I couldn’t get back to sleep anymore. I was still in disbelief, in awe of what I’d seen.

It was 11:00 am when we finally reached Tagum, the sun was high in the sky. We decided to have lunch at home since it wouldn’t take long to arrive at our sitio. While we were on the tricycle, Itay’s cousin who was with Lolo Elias in the hospital called me.

“Nay, Lolo Elias passed away,” I said. “They said we’ll go straight to the morgue later.” My heart sank as I said those words to her after the call. I could feel the weight of sorrow settling in. Inay was in utter shock and sadness, with eyes filled with disbelief. We knew it would happen anytime soon, but I thought I could still see him alive once again.

The tricycle came to a halt when we were at the bridge’s mouth. People were gathering around. The driver got off and asked someone in the crowd. He then returned and told us that we couldn’t cross because the bridge was broken. If we want, we could ride a bamboo raft to reach the other side.

“What a coincidence! the bridge was broken on the day we returned,” Inay said. She handed our fare to the tricycle driver. I helped her take out our bags and stood on the side of the road, not far from the people.

“Caridad, is that you?” A woman who had now a slightly hunched back and wrinkles etched across her face approached us. Inay and I both recognized her face right away.

“Amalia! How long has it been since we last saw each other,” Inay said.

Tiya Amalia put her bayong down and stood closer to us. “You look nothing like the last time I saw you here, Gabriela,” she said. I couldn’t help but chuckle at her comment.

They then turned to each other, catching up on the things that had occurred in our Sitio for the years that we weren’t here.

“By the way, why is the bridge broken again?” Inay said, looking at the bridge behind us.

“Hay, it was really hot here yesterday but suddenly it rained around midnight,” Tiya Amalia said. “It rained so hard that it must have damaged the bridge.”

“After all these years, the barangay hasn’t fixed this problem?”

“I heard this time they’re going to replace it with metal.”

They continued to talk about some other things while I was busy catching a signal on my phone to call Itay’s cousin and tell him about Lolo Elias.

“I almost forgot, it’s good that you’re here so you can give your testimony against the plantation,” she said.

“Testimony about what?” Inay asked.

“The plantation is facing multiple murder charges, including the murder of my husband. You didn’t know?”

I was stunned. My mind turned blank as the reality of the situation sank in. I looked at Inay, her tear-streaked face revealed the truth I was desperately trying to deny. Itay had been murdered, a chilling moment of realization. He was not taken by some entities, and on top of that, he didn’t leave us. The shock and sorrow overwhelmed me as I tried to comprehend everything.

I went closer to the bridge. Its weathered wooden planks creaked under my weight as I stood on it, feeling the soft sway of the bamboo beneath me. My hands gripped the rails, looking at the Hijo River. The water was calm and serene, gliding peacefully over smooth rocks and reflecting the vibrant colors of the surrounding trees. A stark contrast to the windy and stormy emotions I was feeling. Tears were streaming down my face.

“I’ll fight for your justice, just as you fought for us, tay,” I said.

Calmness filled the air, but the pressing feelings I felt were bigger than the river, bigger than stones, bigger than the ferry, big and heavy of all.

***

Diane Pearl O. Templado is a third-year BA English (Creative Writing) student at the University of the Philippines Mindanao. She believes in reincarnation and wants to be a bird in her next life.