Gitaktak ni Jonas ang iyahang pukot sa dagat. Kagabii pa siya nagpaabot nga makakubit og isda apan udtong tutok na wala pa gihapon siyay kuha. Nagpadayon siya sa pagpamasol apan morag nagdinalo ang kinaiyahan. Gitan-aw ni Jonas ang iyahang aysbakan. Aduna siyay gamayng nukos sa kontiner ug pipila ka isda nga iyahang bularun pag abot sa ila.
Matag hampak sa balod sa iyahang gamayng bangka makahuna-huna siya sa iyahang asawa ug mga anak nga nagpaabot kaniya didto sa mala. Mahimugso na iyahang ikaupat nga anak sunod bulan. Nanghupaw si Jonas. Mihangad siya sa mga panganod ug nakita niya nga dag-um ang langit. Kaulanun. Morag wala gayod nakig-uyon ang higayon maong nakahukom siya nga mupapauli na lang. Apan sa dihang nagbugsay na siya pauli, nahibuwong siya tungod kay wala nadayun ang pagbundak sa ulan. Nakaingun siya nga tingalig gibugal-bugalan siya sa panahon tungod kay niinit naman sab ang adlaw.
Padayon sa pagbugsay si Jonas. Gikan sa gikahimutangan sa iyahang sakayan makita niya ang ilahang gamayng payag ilalum sa usa ka punuan sa lubi. Sa dihang hapit na siya mudunggo sa lapyahan nakita niya iyahang duha kaanak nga tua nagginukdanay sa baybayun. Dako kaayo ang ngisi niini sa pagkakita kaniya. Nanginhas sab si Mabel nga iyahang asawa nga dako na kayo og tiyan. Nagsingabot si Jonas. Haduol na kini sa lapyahan. Kadtong matungkad na niya ang dagat, gibira dayun niya iyahang sakayan sa daplin, gisugat dayun siya sa iyahang mga anak, mudasdas unta kini sa dagat apan giabog niya sila, “Lalum pa!” singgit niya. Mitagbo ug gitabangan siya sa ilang silingan nga si Karding sa pagtuklod sa iyahang gamayng bangka.
“Puno bay?”ni Karding kang Jonas.
“Bulilyaso laging panagat, bay,” segun ni Jonas samtang gigawas ang usa ka bugkus nga isda ug ang kontiner sa iyahang bularun. Giduhulan ni Jonas og duha ka isda sa bato si Karding.
“Unya naa pay mabilin ninyo diha?”
“Ah, naa pa man hinuon. Salamat bay!” Matud pang Jonas nga naundang og storya tungod kay gibirabira sa anak iyang sanina. “Tay! Tay! Hatag piso!” segun sa iyahang kinamaguwangang anak nga si Odo. Gibukhad niini ang iyahang palad ug mitudlo sa tindahan tapad sa ilahang gamayng balay.
“Mamalit mi ni Duday og makaon,” dugang pa niini nga mikumpayot na gyod kaniya.
“Ingna kay Ante Neneng nimu nga utang sa” tubag ni Jonas sa iyahang anak.
Mituman kini sa iyahang mando ug naglumbaanay pag dagan silang Odo ug Duday paingun sa tindahan.
Midayun si Jonas sa sulod sa ilahang gamayng payag. Giduhol niya ang iyahang kuha nga isda sa asawa nga si Mabel nga nagdigamo sa kusina. Nakamatikod si Jonas nga minghuy kini.
“Day, unsay ayo?” pangutana ni Jonas sa kapikas.
“Mao ra gihapon, hulat rag grasya” ni Mabel nga nikalit og singka. Morabag nagpasug-o ang tingug.
“Lagi Day, unsaon mani nga nihit man ang isda” segun ni Jonas.
“Kulangon man diay para nato unya manghatag pa gyod kas uban” segun ni Mabel nga nagkulismaot gayod ang nawung.
“Day uy, mao na imuhang isugat nako?” ni Jonas nga gihapuhap ang abaga sa iyahang asawa.
“Mag unsa na lang diay ta ani? Wala nay magpautang nako dinhi! Unya asa man ko ani manganak nga bisag sa center karun kinahanglan naman baydan sa ilahang labor!” Matud pang Mabel nga niadtong taknaa niaksyon og dagayday ang luha sa mata.
Gigakos ni Jonas si Mabel. Migunit kini sa gaburot nga tiyan sa asawa. Nakasabot siya sa gibati niini. Kabalo siya nga bisag ibaligya tanan isda nga iyang dala, dili gihapon kini makaigo sa ilahang mga panginahanglan. Dili unta niya buot musakay sa dagkong pidikaber kay lagi mingawun siya sa iyahang mga anak, maong nagmantinir na lamang siya sa pagpamasol gamit ang gamayng bangka nga gikan pa intawun kay anhing Bian nga iyahang amahan.
Busa pagkaugma niana nakahukom si Jonas nga musakay na lang sa poso sa tag iya sa usa sa may pinakadako nga panagatan sa ilahang baryo, ilang Victor Resuento nga aduna sab dako kaayo nga grocery store tapad sa usa ka kan-anan nga panag-iya gihapon niini. Bisag tuod adunay porsyento kini sa isda nga iyahang makuha mas maayo aduna siyay kwarta nga mahatag kang Mabel ug alang sa mga bata.
“Unsa Jonas? Mubali ka nga wala pa man gani ta makanabigar?” singhag sa financer nga si Victor nga niadtong taknaa nagbalanse sab sa uban nga mga mananagat nga bag o ra pod midunggo. Namilpil kinig kwarta tungod kay jackpot man ang iyahang panagatan. Aduna na sab gani kini ginapahimu nga poso nga hapit na sab ilusbog sa dagat sunod bulan.
“Lagi boss. Unsaon ta man wala nay pangkunsumo sa balay” segun ni Jonas ug nakapangalot kinis iyang ulo.
“Nah, sauna bitaw giingnan taka nga mag-operator dinhi sa poso unya di gyod ka kay mingawun kang Mabel” segun sa kaestorya nga miagik-ik pa unya miduhol og kwarta niya.
Wala makabalo si Jonas kung pangomedya kadto o panginsulto apan gidawat niya ang kwarta.
Pagkagabii, niuli si Jonas nga adunay dala nga kaldereta ug pansit. Lipay kaayo ang iyahang mga anak sa pagkakita nga lahi na sab ang ilahang gisaw-an sa ilang gamayng lamisa. Samot nga midaku ang ngisi ni Odo sa pagkakita nga adunay gigunitan nga coke ang iyahang amahan.
“Unta ani nalang permente!” segun ni Duday unya gitilapan dayun ang kamot nga napuno sa ketsap.
“Bitaw ‘te nu! Unta sunod letson manok nasad” matud pa ni Odo unya midig-ab sa makusog.
Nahimuot si Jonas sa pagkakita nga busog kaayo ang iyahang mga anak. Tingalig napul-an na silag sud-an sa iyahang dala nga bulad, ginamos ug dayok. Misiplat siya kang Mabel nga niadtong higayona dagko sab kaayo og hungit.
Giabrihan na niya ang coke.
“Akoa ang basiyo Tay!” segun ni Odo nga abtik nga gigunitan ang botilya sa Coke, miawas ang bula sa dihang paghuwad niini sa baso ni Duday, gipaduol sab sa batang laki ang baso nilang Jonas ug Mabel gibubuan sab niya kini dayun gitungab ang botilya.
“Oh dira oh, dyis-dyis mo, balon ninyo na sa Lunes!” segun ni Jonas nga mihatag og sinsilyo sa iyahang mga anak. Gisapupo siya og halok sa mga bata.
Pagkagabii niana sa dihang nahinanok na sa pagkatulog ang mga bata, miduol si Jonas kang Mabel nga niadtong higayuna nanghugas og plato.
“Day, diara diay ang pambayad sa eskuylahan ug kining lima ka gatos ibayad sa utang ila Neneng” segun ni Jonas samtang gibutang sa lamisa ang kwarta.
“Unya kanus a man daw mo molarga?” Pangutana sa iyahang asawa.
“Unyang kadlawun ingun ni Pareng Victor” tubag ni Jonas.
Nagdali-dali si Mabel og digamo, gipreparar niini ang mga gamit ni Jonas, iyahang sinina, tambal ug uban pa.
“Pwede sab kaha ko mubali didto ingkasog manganak ko?” segun ni Mabel.
Mitando lamang si Jonas.
Nahinanok na og tulog ang tibuok banay ni Jonas. Apan nagtukaw gihapon siya, unyang kadlawun molarga na sab siya ug mabiyaan na sab niya ang duha ka anak ug ang mabdos nga asawa. Usa kabulan ug kapin sab siya mawala. Morag nakigduyog ang mga balod sa gibati ni Jonas kay taob man ang dagat ug kusog ang hampak sa mga balud.
Pagkakadalawun wala na gipukaw ni Jonas si Mabel. Gihabulan niya kini arun dili mapanuhutan unya mibiya sa ilahang panimalay. Morag nihunas na sab ang dagat. Niadto siya padulong ilang Victor ug tua nakita niya iyahang mga kaubang mananagat. Nagkabaguod sab kini sa ilahang mga dala. Ang uban gihatud pa sa ilahang mga asawa. Nitabang og karga si Jonas og mga bato ug ice sa bangka, ingun man sa ilahang konsumo nga pagkaon ug tubig.
“Wala na kay nakalimtan?” pangutana sa ilahang operator nga si Balong samtang gitan-aw ang makina sa ilahang sakayan. Paghuman sa pipila ka minuto, minabigar na sila ug paghuman sa duha ug tunga kaadlaw tua na sila sa lawud. Walay laing makita si Jonas gawas sa dagat nga nagtabyog sa ilahang bangka, sa iyahang paghangad sa kahitaasan, langit ra sab ang iyahang makita.
Sa pag-abot didto matag usa sa mga mananagat nisakay dayun sa mga pakura, dala ang pasol ug buya, gisugdan ni Jonas ang paghulog niini bisag hapdos sa panit ang kainit sa adlaw.
Milabay lang ang pila ka minuto namatikdan ni Jonas nga gahi naman ang naylon nga iyahang gikuptan. Tingalig nay paak, maong giguyod dayun niya ang iyang pasol ug gibira kini. Taman sa tawhanung kusog ni Jonas iyahang gibira ang naylon ug wala siya masayop, usa ka dakong bariles iyahang nakubit. Gibunalan dayun niya kini sa makusog ug gibutang sa kaw it. Mao sab iyahang mga kaubang mananagat naningkamot arun makajackpot! Nagpadayun sa panagat silang Jonas ingun man sa pagbulad sa mga isda didtos lawud. Daghan-daghan sab siyag nukos sa iyahang kaugalingong kontiner.
“Swertehang Jonas karun uy! Nakig uyon gyod nimung dagat da!” matud pa sa ilahang financer nga si Victor samtang nagbahin-bahin og kwarta sa iyahang mga mananagat sa ilahang pagdunggo.
“Gikaluy-an lang siguro boss,” matud pa ni Jonas nga niadtong taknaa lipay kaayo tungod kay pulo ka dagkong bariles ang iyahang napatimbang. Mikabat kinig saysenta mil. Ang kwarenta porsyento sa kwarta naadto sa bangka nga gisakyan ni Jonas, alang sa panggasolina niini ug konsomo nila sunod lawud, ang saysenta porsyento tungaan nila ni Victor, wala pay labot dinhi ang iyahang utang tong niaging bulan. Swerte nalang nga nakalimpyu siyag dyis mil.
Isa ka adlaw human sila midunggo sa lapyahan nahimugso sab ang iyahang ikaupat na anak. Walay kasudlan ang kalipay sa mga mag-asawa labi na si Mabel nga nanganak sa usa ka pribado nga ospital. Tungod kay dako-dako sab ang bahin ni Jonas napailisdan niya ang ilahang buslot nga atop, nabaydan na sab ang utang ila Neneng. Nagpasalamat si Jonas sa dagat. Nanghinambog sab si Odo ug Duday sa mga kadula nga daghan na kuno silag kwarta tungod kay duha ka singko na ilahang balon taga-adlaw.
“Nas, mangayo kog pangkapital bi, muhulog ko sa KAPA ba” ni Mabel samtang gihapuhap ang abaga sa bana usa niana kagabii.
“Unsa mana Day?” pangutana ni Jonas.
“Kanang mutubo og tirti persent ba,” segun niini.
“Na, daku naman kaayo na nga kantidad Day” ni Jonas sa kaistorya.
“Awa god si Neneng oh nagkakotse na tungod anang KAPA, easy money ra na kaayo, patulugon lang nato ang kwarta, si Lidya man gani oh nakapay out og hapit milyon!” isplikar sa baye.
“Ginainves man god daw na nila sa laing nasud unya kon mudako na ang kwarta mao na ilahang ipang-pay out sa katawhan!” ni Mabel nga munamunag pasabot sa bana.
Dili makadili si Jonas sa asawa, nahuna-hunaan pod niya nga kinahanglan sab siguro ni Mabel nga adunay kalingawan maong gitugutan niya kini nga mubali na lang ilang Victor. Pagkabuntag niana dungan silang Mabel nga miadto ilang Victor arun mubali.
“Ha? Kadako god anang dyis mil!” segun ni Victor nga nakuratan sa giasuy ni Jonas.
“Lagi Boss pero mubalik man sab ang kapital”, segun ni Mabel.
“Aw, lage, hinuon pod, daghan man isda sa dagat” matud pa niadtong Victor samtang misiplat kang Jonas.
Wala mapakyas si Mabel. Mihatag og kwarta kadtong Victor. Kabalo si Jonas nga dako kaayo nga kantidad ang dyis mil, pila na unta kasako sa bugas ang mapalit niini, mao nang kinahanglan gyod niya mabalik sa lawud bisag magkinaunsa pa. Bag o minabigar silang Jonas gibuhong siya ni Mabel sa mga balon.
Nilusbog na gyod sa dagat silang Jonas ug human sa pipila ka adlaw miabot na sila sa lawud. Dose ka gamay nga bangka ang gibuhian sa lawud arun manguhag bariles, apan naunsang pagkaunsaa nga pulo na sila kaadlaw didto wala man gihapoy nakuha nga dagkong isda silang Jonas. Igo ra sila makakuhag isda nga borot ug pirit. Ang uban nagbulad nalang og nokus didto sa lawud.
“Asa naman ang mga isda dinhi?” pangutana atong Kulas nga pinakatiguwang nilang mananagat.
“Wala gyod tay ayo ani” segun ni Tuting, isa sa mga kauban niya nga ulitawo pa.
“Tingali tungod sa La Nina”, matud pang Artur. Gisaysay niini nga wala kuno miangay ang mga isda sa ilalum sa dagat. Nanago sab daw kini.
Nagpakahilum lang si Jonas. Nangomedya si Kulas nga tingalig nahurot na ang isda sa ubang panagatan tungod kay daghan na kaayog nanagat.
Pipila ka adlaw niana mipauli ang ilahang sakayan og bukol si Jonas. Nangayo gihapon og porsyento si Victor sa ilahang mga nokus nga gibulad didtos lawud. Ultimu paon nilang Jonas gibaligya sab nila sa mga tawo sa centro arun makakwarta.
Pag-abot sa ilahang balay nagdagan iyahang mga anak nga migakos niya.
“Tay, mangayo mig piso!”segun ni Odo unya gibukhad ang iyahang palad.
“Ingna sa kang Ante Neneng nimu nga utang sa”, segun ni Jonas.
Apan dili madrowing ang nawung sa iyahang asawa nga si Mabel nga nagpatutoy sa ilang anak.
“Day, mora man kag nadat-ugan og kalibutan!” komedya ni Jonas unya giagbayan ang asawa. Apan giwakli kini ni Mabel.
“Pastilan! Akoang gihulog nga kinse mil wala pa man intawu’y balita! Ingun nila ipaclose daw kuno ni Duterte ang KAPA! ” segun niini.
Wala makatubag si Jonas. Wala sab siya kabalo kon unsa ang angay isulti. Dako kaayo nga kantidad ang nawala nila, naunlod pod silag utang. Aduna pa silay gigatas.
Pagkagabii niana human sa ilahang pagdunggo, naghubog si Jonas kauban ang mga mananagat nga kauban niya. Halos pulo ka case nga beer ang ilahang nainum tungod kay mabingka man si Kulas.
“Wala gyod diay ayo ning kahimtanga!” segun ni Kulas nga giyarok na gyod ang botilya sa ilimnun.
“Nagdinalo na sab ang dagat!” dugang pa niini.
“Aw, wala gyod tay lain mahimu, managat gihapon!” segun ni Jonas.
“Sus atong mga asawa nga gastadora, saba diha! Wala man gani nag isip sa atoang hago didtos lawud!” Matud ni Artur.
“Tinuod. Ikapila na intawon ko maabtan og bagyo sa lawud, kalouy sa Ginoo buhi pa!” segun ni Kulas.
“Lain pay ato, Bay.” sagbat niadtong Balong nga ilahang operator.
“Layo-layo atoang abot sunod nabigar.” matud pa niini unya mikatawa kini.
“Asa man bay?” pangutanang Artur. “Ingun ni Bosing, sa sunod nato nga lawud sa Indonesia ta.”
Nahilum kadali sila Jonas.
“Mas dagku daw ang mga isda didto!” sulti sa iyahang kauban.
“Aw hala bira!” matud pa ni Kulas nga kadtong taknaa niaksyon nag suka.
“Kung asa ta ipalid sa hangin didto ta”, matud pang Arthur.
Nagwandog-wandog pauli si Jonas sa ilahang gamayng payag. Nanghungkab siya sa ilahang gamayng kaldero apan wala kini unod bisag dukot. Milili siya sa kwarto nila ug nakita nga tulog na si Mabel ug ang mga bata. Gihabulan ni Jonas ang asawa. Mituhop kang Jonas ang tugnaw kaayo nga hangin.
Pagkabuntag niana gisultihan ni Jonas si Mabel nga sunod nila nga nabigar, sa Indonesia na sila ug tingali tulo kabulan pa usa siya makauli. Giitubag ni Mabel si Jonas nga labing maayo nga muuban kini sa Indonesia tungod kay daghan kaayo silag bayrunun. Giingnan ni Jonas nga unyang kadlawun na sila molarga apan morag wala lang kini sa asawa. Nahilum si Jonas. Dungog kaayo niya ang kahilom sa dagat.
Pagkakadlawun niana minabigar na silang Jonas paingun sa Indonesia. Gipasaka na nila ang ilahang mga gamit ngadto sa sakayan, ilahang bugas, gasolina, kape, tubig ug ang ilahang mga gikinahanglan. Bug at gamay ang bag ni Jonas apan morabag mas bug at ang iyahang kasingkasing.
Kaganihang buntag usa siya mipahawa sa ilaha paadto sa piyer, perstaym mihilak ni Odo sa pagkabalo nga muhawa na sab iyahang amahan. Gialam-alaman kini ni Mabel. Giingnan ang bata nga kon gusto niini og daghan nga dulaan angay ra nga patarbahuon niini ilahang amahan. Nahinanok man sab sa pagtulog si Duday maong wala kini makabalo nga muhawa iyahang amahan. Gihalukan kini isa-isa ni Jonas. Gigakos pag ayo si Mabel.
“Day, ayo ayo intawun mo diri ha” segun niya.
Mitando lamang si Mabel. Gihalukan ni Jonas ang iyahang Junior. Kinahanglan niya magdali tungod kay mubiyahe pa siya paingun sa piyer tungod kay lahi nga panagatan na ang ilahang sakyan. Mas dako ang sakayan nila karun. Mga trayntahun katawo ang makarga niini.
Lima hangtud sa pito ka adlaw ang biyahe nilang Jonas usa makaabot sa dagat sa Indonesia. Maayo na lang kay dili siya dagaton. Aduna siyay nakauban didto nga si Leo, ulitawo nga bag uhay pa lamang sa pagpanagat. Nalipong pa kini sa pagnabigar.
“Itagay ra na!” segun ni Kulas nga una nga miyarok sa ilahang dala nga Tanduay pagkagabii niana.
“Inig hubog naka daan, dili naka mahubog!” dugang pa niini.
“Hahahahaha! Unya nakahalok mo sa inyuhang mga misis?” pangutana sa ilahang kauban nga si Balong nga mao sab ang operator sa ilahang gisakyan.
Mingisi lang kadtong ulitawo. Mingisi ra sab si Jonas. Gikuha sa bulsa sa iyahang bag ang mga piktyur nilang Mabel ug sa iyahang mga anak.
Kadlawun pa lang gipukaw na sila sa ilahang operator.
“Mata na! Naa na ta!” segun sa ilahang busiro nga bag o ra misalum sa dagat og nakita niini ang apong sa isda nga haduol sa ilahang panagatan.
Dali nga mibangon silang Jonas. Gibuhian ang pila ka pakura. Magsayo sila mintras dili pa kaayo init ang adlaw. Didto sa dagat sa Indonesia nakakuha silag daghan kaayong isda, dagko ug busok. Sa sulod sa duha ka bulan wala silay laing gihimu, managat sa buntag, muinum, mugitara, mangatulog matag gabii, unya managat na sab pagkakadlawun. Dayun magbulad sa mga pakas ug ipit nga isda, matulog ug managat na sab, mukaon, muinum unya managat na sab og balik.
Milabay ang duha ka buwan maayo man sab ang panagat nilang Jonas. Pila na sab ka tons sa isda ang ilahang natigum. Daghan silag nakuha nga mga Tuna nga ilahang eexport gikan sa GenSan padulong sa uban nga nasud. Apan nahidlaw siya. Gimingaw si Jonas sa asawa ug mga anak busa mitawag kini bisag lima ka gatos ang bayad kada-tawag sa ilahang radyo. Mihangyo kini sa ilahang operator. Maayo na lang kay buotan kadtong Balong.
“Kumusta naman mo dira Day?” ni Jonas sa asawa nga nangurog ang tingug.
“Okay ra man mi nakabali ko ganiha salamat ha” segun ni Mabel apan morag naguol pag ayo ang tingug niini.
“Ang mga bata kumusta naman?” pangutana ni Jonas nga wala mapugngan ang pagtulo sa luha.
“Naa diri, nimingaw na mi sa imuha” ni Mabel nga morag ang tingug kay niukok sab. Morag nalanay ang si Jonas. Sukad-sukad kadto pa lang siya nakadungog kang Mabel nga nag ingun ato.
“Si Odo ug Duday nagsigeg dula sa baybayun, naghulat sa imuha” dugang pa niini.
“Sige lang kay hapit naman pod mi modunggo” segun ni Jonas.
Apan wala pa gani sila makahuman og estorya ni Mabel kalit lang nga miuyog ilahang sakayan. Nabuhian ni Jonas ang radyo. Taud-taud natingala siya nga miaksyon man og tagilid ang ilang sakayan. Naninggit iyahang mga kauban nga silang Kulas ug Balong! Nahibuwong siya pag ayo. “Adunay mibunggo sa atoa!” siyagit niadtong Leo!
Migawas si Jonas ug nakita ang usa ka dako nga sakayan sa ilahang taliwala, sakay ang mga wala ilhi nga mga lalaki. Naglitok kinig lahi nga pulong. Nakasuot kinig yuniporm. Apan aduna kiniy dala nga mga armas. Mitago dayun silang Boyet. Wala makalihok silang Tuting, Leo ug ang tanan nga atua sa sulod sa unay. Taud-taud mibuasik ang tubig. Paglingi ni Jonas nakita niya nga milukso iyahang ubang kauban.
Apan kusog ang hampak sa mga balod sa ilahang sakayan. Aduna siyay nahinumduman. Adunay nagpaabot kaniya didto sa mala. Apan tingali hunas ang dagat didto dapit sa ila.
Hannah A. Leceña is a public school teacher. She was a writing fellow of Davao Writing Workshop 2018, Bathalad-Sugbu Creative writing Workshop 2019, and Iligan National Writing Workshop 2019. Her short story ‘Pagdunggo’ won first place in the 4th Satur P. Apoyon Tigi sa Mubong Sugilanong Binisaya.