Nangiyugpos si Lisa samtang nagtan-aw sa bola nga bag-o lang gibuhian ni Jude. Iya gyod kining gihatod sa iyang panan-aw sa matag kanto nga ligiran niini samtang gapugong sa iyang gininhawa. Ang kakulba nga dugay niyang gipahiluna sa iyang kaugalingon mora na pod og bomba nga mipaulbo sa kapuwa sa iyang dagway ilabi na sa higayon nga mohinay na ang pagligid sa bola ug mosimhot sa numero nga iyang gipustahan.
“Onse lang!” siyagit ni Lisa samtang nagkumo sa duha niya ka kamot.
“Baynte singko!” matod pa sa bolador nga midali-dalig hakop sa mga pusta nga nangapilde.
“Peste baya aning yawaa, uy! Mipusta ko ganiha sa baynte singko, ang migawas onse. Karon nga mipusta ko sa onse, mibalik na pod ang baynte singko. Animal baya ani, uy!” yawyaw ni Lisa nga nagpangawot sa iyang ulo human mapilde ang iyang baynte pesos nga sugal.
Taudtaod, miabot si Lloyd. “Ayay! Daogan na ka diha, Sang? Daghan na man lagi kag gikumo,” bugalbugal niini dalang kusog nga agik-ik. “Manglibre na man sad kaha ni ron, ha-ha!”
Naa na sad ning sige og paghingi, ay. Nagdala lang nis malas ang buang, bawong pildero ta, ni Lisa sa kaugalingon samtang mihatag og taphaw nga katawa kang Lloyd.
“Unsay sige og gawas, Sang?”
“Bisan unsa man lang. Pusta na diha, kaganiha ra baya na sige gawas imong numero.”
Daling mikuot si Lloyd og diyes pesos. Ang singko iyang gipusta sa kuwadro desiotso ug ang usa ka singko ngadto sa onse. Dali pod nga miabay si Lisa niya. Gitawag ni Lloyd ang bolador kay gusto niyang siya ang mobuhi sa bola. Gihatag sa bolador ang bola. Nanguros pa si Llyod dalang halok sa bola una kini niya kini gipaligid. “Tan-awa, Sang, modaog lagi ta ron ani.”
Human og paligid sa bola, naglumba na ang mga mamustaay og singgit sa ilang numero. Sa wala damha, mihunong gyod ang bola sa onse. Nasuwertehan gyod sila. Midaog ang ilang tagsingko og tagsa ka gatos.
“Kuyawas buang, oh! Una pa galing bola, kuwarta na man. Bi, pakumota tas imong bugan, bi, basin naa diha ang suwerte,” matod pa ni Lisa nga medyo nahiluna ang dagway human makabawi sa iyang pilde. Nagpadayon gihapon sila og pamusta, hangtod nga mibalik na pod og kabugdo ang panudlanan ni Lisa. Taudtaod, gihatag sa bolador kang Lisa ang bola. Naglingo-lingo siya ug iyang gitudlo sa iyang simod ang ubang mamustahay nga nangayo niini.
Nagpadayon ang buynas ni Lisa. Mitingog ang iyang selpon, apan wala ni niya panumbalinga. Pagkakita niya, teks ra man diay sa iyang kamagwangang anak nga si Jonel. Mimiskol na pod ni, apan kay nalingaw siya sa perya, wala ni niya matubag. Taudtaod, nahunong ang perya dihang mi-brown-out. Halos tanan nagyawyaw ug mingtalikod sa peryahan nga bug-at ang dagway. Apan lahi kini sa gibati ni Lisa nga miduyog ang kahayag sa iyang mga ngipon sa mga bituon sa langit. Tam-is kaayo ug sadya.
Matag buwan sa Mayo, naandan na sa Pamilya Durano ang pagtukod og peryahan sa Sitio Tuburan. Kini ang usa sa mga kalingawan nga ilang gihunahunang idalit aron mohayag ug malingaw ang mga tawo sa kapistahan ni Senyor San Vicente Ferrer. Usa pod ni sa dakong tabang tungod kay ang Pamilya Durano ang misagubang sa tanang gasto sa pista— gikan sa mga kalihokan, banda, kuryente, mga pamisa, esnaks sa mga tawo samtang nagdagan ang nobena sa patron ug ang fireworks display nga maoy nagpahugyaw sa mga tawo. Maskin man naay ubang lumulupyo nga dili uyon sa peryahan tungod kay kini sugal, wala silay mahimo gawas sa pagtugot na lang niini aron maluwas ug magmalamposon ang pista.
Una miuli si Lisa, mipalit una siya og popcorn ug iced tea aron masudlan ang kaganiha rang nagkutoy niyang tiyan. Padulong na siya sulod sa eskina sa ila dihang naaninaw niya ang kayo sa ilang abohan. Nadungog pod niya ang hilak sa iyang kamanghorang anak nga si Mishel. Gikuha niya iyang selpon ug gitan-aw ang oras. Alas nuybe imedya na sa gabii.
Pag-abot gyod niya sa pultahan sa ilang balay, dali siyang gisugat sa kusog ug naghaguros nga kumo ni Kardo. Maayo na lang gani kay abtik pod siya nga nakalikay niini. Kaatubang niya ang iyang bana nga dili na mahitsura ang iyang dagway. Mora kinig irong buang nga kuwang na lang modasmag sa iyang kontra.
“Giatay kang buanga ka! Nganong mipauli pa man ka diri, ha! Lamya tong bola didto, buanga ka!”
“Ikawy buang! Unsa man diay gusto nimong buanga ka, magsige lang kog puyo diri sa balay? Magbantay sa mga bata, unya mobilingkad sa akong bilat inig-abot nimo, ha?!” tubag ni Lisa kang Kardo.
“Sus, kalami gyod nimong…” pulong ni Kardo nga nahunong pagkakita niya sa iyang anak nga si Mishel nga naghilak, nagtan-aw nila. “Maigo ka ani akong kumo, kupog man gyod nang nawong nimo ba. Tan-awa nyag makalaag pa ba ka,” bahad ni Kardo nga didto ipahungaw sa ilang pultahan ang iyang kalagot.
Nahunong ang duha dihang misamot og hilak si Mishel nga nagtan-aw nila. Migawas sa balay si Kardo aron magpahungaw sa kalagot. Dali pong giduol ni Lisa si Mishel ug misulod sila sa balay.
“Ma, unsa may atong isuwa? Kaganiha pa baya ming gigutom ni Inday. Si Papa pod ganiha ra tong sige og pangita sa imoha,” batbat ni Jonel ngadto sa iyahang inahan nga naghinay-hinay og hanip sa nagkatag nga bulingon sa ilang sala.
“Palit ngadtog buwad ug noodles ilang Tiya nimo, oh. Hapiti na lang pod og kandela kay hapit na baya ni maupos ang uska kandela,” dalang tunol inig singkuwenta pesos.
“Apilan ko ni og litro, Ma, ha.”
“Sus! Walay bugnaw ron kay brown-out!”
Human niyag pamilo, iyang gisunod og hugas ang nagtapun-og nga mga hugasanan samtang gapaabot nga maluto ang buwad ug noodles.
“Ma, luto na,” sampit ni Jonel samtang nagkuha og panaksan para sudlan sa gilutong sud-an.
“Pagsukad og kan-on aron mangaon mo ni Inday.”
“Mama, asa man diay to si Papa? Dili to siya mokaon? Ingon baya to siya, palitan ko niya og Barbie nga nindot kaayo,” pangutana ni Mishel.
Nahuman na lang silag pangaon, wala gihapon mabalik si Kardo. Misantop sa iyang hunahuna nga Sabado man diay. “Basin tua na pod to sa tindahan nilang Vilma. Basin nag-inom na pod tong buang. Peste gyod, hurot man gyod ni ron ang suweldos giatay ba,” yawyaw niya samtang nangukay sa bag ni Kardo. Nagpanglingo siya dihang wala siyay nakit-an. Midesisyon siya nga apason iyang bana samot pa nga buntag sayo pa nagpasidaan na si Vilma sa bayranan sa ilang utang.
Pag-abot niya sa tindahan nilang Vilma, iyang nakit-an sila si Victor ug Jomar, mga barkada ni Kardo nga nanag-inom.
“Pre, wala mo kitang Kardo?” sangpit niya sa mga amigo ni Kardo nga nagkayuring nang mga tingog.
“Wala baya, Sang. Ngano man, wala mopauli sa inyo?” tubag ni Jomar.
“Milakaw man god to. Wala pa toy kaon god.”
“Basin ngita tog ihawonon. Pista na baya ugma. Pabor kaayo kay Sabado baya ron. Bag-o tong suweldo, ha-ha!” puno ni Victor nga nagkayuring.
“Na, ihawonon ba, uy… kuwang gali sa utang ang suweldo adto.”
Midesisyon na lang si Lisa nga mouli human og pakig-estorya sa mga amigo ni Kardo. Pag-abot niya sa balay, diha na si Kardo sa ilang kuwarto. Natulog na kini. Tataw nga gikapoy kini sa tibuok adlaw nga pagpanarbaho isip construction worker sa bag-ong tukod nga mall sa Dakbayan sa Danao. Didto na lang siya matulog sa pikas kuwarto tupad kang Mishel aron dili kini mabalda nga mahimo na pong hinungdan sa lain nga away.
Buntag sayo dihang gipukaw si Lisa sa kusog nga panagsabong sa tingog sa musika sa ilang silingan. Isigburakay ug pakusogay lamang kini sa tokar, walay pakabana kon naa pa bay nangatulog o wala. Dali siyang mibangon aron mangihi. Pagtuyok niya sa luyo sa balay diin mahimutang ang ilang banyo, mora siyag mabungol sa kakusog sa eeeeek sa mga baboy nga gipang-ihaw. Mibati siyag kasina apan wala ni niya panumbalinga. Pagbalik niya sulod sa balay, nagmata na si Kardo.
“Ding, naningil diay to si Vilma sa atong utang gahapon. Pabayaran na daw kay medyo taas-taas na daw atong lista,” sangpit niya sa bana.
Kalit mikusmaot ang nawong ni Kardo ug isog kaayo nga mitan-aw niya. “Pagsige pa unyag sugal, ha! Bisan wala nay kuwarta, sugal gihapon. Basin bayag tungod ana imong bisyo, Sang, adto ka punita sa prisohan.”
“Aysus! Naunsa man tawon ka, Ding. Kaning ako, lingaw-lingaw ra ni. Tagsa ra man pod ni kay padu’ng ang piyesta. Inighuman, tan-awa bag makit-an pa ko nimo didto,” tubag niya dalang kabayo kang Karding ug gihapuhap ang abaga niini. “Lain pod kaayog sige na lang kog bilangkad para simhoton ni nimo,” dalang kidhat kang Karding padulong sulod sa ilang kuwarto.
Usa ka oras ang milabay dihang gipangita si Kardo nilang Jomar ug Victor. Patabangon kini nila og ihaw ug pagluto sa baboy. Dali pod kining nananghid kang Lisa kay kahibawo kining naghuwat ang bugnawng San Miguel ug Red Horse sa balay sa iyang amigo. Apan sa wala pa kini palakta ni Liza, gikuha niya daan ang suweldo niini para ibayad sa utang sa ilang Vilma ug ang badyet sa usa ka semana.
“Ding, si Inday nagsige baya tog paabot sa imong gisaad nga Barbie,” puno ni Lisa ngadto kang Karding human madawat ang kuwarta.
“Sus, kana na lay kuhai, uy, kay naghuwat na sila si Victor ug Jomar. Ang nahabilin nako diri badyet na lang ni para sa usa ka semana pamilete.”
“Sige, pagdala og sud-an inig-uli nimo, ha.”
Igo ra nga mitando si Kardo kang Lisa. Mora kinig kuwetes nga dinuslitan sa kapaspas niining milakaw kuyog iyang mga amigo. Pagtalikod nila, dali pod dayong giasikaso ni Lisa ang pagluto og pamahaw. Taudtaod, migawas sa kuwarto si Mishel nga nagkalkag pa ang buhok ug nabulit pa sa laway ang dagway.
“Mama, gutom na ko.”
“Ali, Nak. Huwat sa ta, ha, luto pa man si Mama.”
Kalit midagan si Mishel padulong sa gawas sa balay human kini makadungog sa makabungol nga tingog sa mga baboy nga gipang-ihaw sa ilang silingan.
“Mama, ila lagi patay ang baboy?”
“Oo, Nak. Ila man na lutoon. Himoon nila og lechon.”
“Lechon? Lami na lechon, Mama? Kita, Mama, luto ta lechon?”
Kalit miungot ang dila ni Lisa dihang nadungog niya ang pangutana sa iyang anak. Misamot ang iyang kasina samtang naminaw sa iwigik sa mga baboy nga gipangluglogan sa mga liog niini. Morag gikumot ang iyang dughan dihang gitakli niya iyang panan-aw kang Mishel kay kahibawo man siya nga bisan ang gikuptan niyang suweldo ni Kardo dili paigo kon ipalit kini og lechon.
“Dili, Nak, wala man tay kuwarta.”
“Mahal diay na lechon, Mama?”
“Oo. Sige lang kay magdala man to si Papa inig-uli niya.”
“Yehey! Lami na lechon, Mama, noh?”
Wala miuli si Kardo pagkaudto. Gabii na dihang gialalayan kini sa iyang mga amigo pauli sa ila. Dili na kini halos makadaog sa iyang lawas. Masarasay na kini sa paglakaw ug kon mahinaykan posibleng gukoron sa mga iro tungod sa dala ining lechon.
“Yehey! Mama, naa na si Papa!” siyagit ni Mishel samtang misirit og dagan padulong sa iyang amahan.
“Mare, pasensiya na gyod kaayo kay medyo naig-an si Pare. Knock-down. Nasobraan gyod sa patid. Naay lechon, Mare, oh,” matod pa ni Jomar nga otro pod nga nagkayuring ang mga pulong.
“Salamat kaayo, Pre. Mangaon diay ta, mao pa man poy among pagpanihapon.”
“Naa diay usa ka libo sa bolsa ni Pare, Mare. Tagkinyentos na, suhol na sa ihaw kaganina. Basin mawani nya ba,” puno pa ni Victor usa sila mingtalikod ni Jomar.
Daling gipahimutang ni Lisa ang iyang bana sa kuwarto. Dayong pahigda niya ani, misiwil ang duha ka kinyentos sa bolsa niini. Abtik kaayo ning nakit-an ni Lisa nga ang mga mata morag kalugwaon tungod sa kalipay. Iyang gikuha ang usa ug daling mibalik sa kan-anan. Human manihapon, dali niyang giilisan si Mishel.
“Mama, asa ta?”
“Adto ta sa kapilya, Nak, managkot. Human, palit ta nimog Barbie ug tan-aw sa fireworks display.”
Morag bituon nga misidlak sa kalangitan ang mga mata ni Mishel. Dayag kaayo sa dagway niini ang kalipay human saari sa iyang inahan nga palitan og Barbie Doll.
Paspas sila si Lisa ug Mishel nga nanglakaw. Mora bag hadlok mahutdan sa tinda. Paggawas sa eskina gikan sa ilaha, nagbutok-butok na ang dughan ni Lisa. Nagsugod na pod ang iyang kakulba ilabi na dihang gisugat na sila sa daghan ug hayag kaayo nga mga suga sa peryahan. Ang nagkalainlain nga mga duwa, labi na ang paborito niya nga color game. Kusog pod kaayo ang siniyagitay sa mga mameryahay. Molabaw pod sa kakusog ang tingog sa banda tungod kay mao pay paglakaw sa prosesyon. Naa pay mga bata nga isigpabulhot lang sa ilang turutot. Mga tiguwang nga managkotay nga nagpundok sulod sa kapilya, gapaabot sa pagbalik sa prosesyon. Mga mamaligyaayg mga pagkaon ug mga duwaang pambata. Ug ang pundok sa mga tawo nga ganiha rang gapaabot sa mga fireworks isip pahalipay sa malamposon nga pista inig-abot sa prosesyon.
Padulong na unta sa kapilya sila si Lisa ug Mishel aron managkot dihang kalit gitawag sila ni Lloyd. Sige kini og pangaway kang Lisa samtang diha sa pundok sa mga mamustahay og color game. Kahibawo na si Lisa sa tuyo niini maong sa wala pa sila moduol ini, gipalitan niya daan og makaon si Mishel aron mag-urong ug dili maglabad niya. Gipalitan ni niya og popcorn ug ice cream.
Mingsugmat na pod ang kagilok sa mga kamot ni Lisa pagkakita niya sa bola nga nagligid-ligid sa mga numero nga iyang buot pustahan. Mas misamot pa gyod kini dihang untop gyod nga mihunong ang bola sa paborito niyang numero, ang onse. Nagpanghikap na siya sa iyang bolsa ug sa kuwarta sa sulod niini. Misugod na pod ang iyang kakulba.
“Onse! Ikatulo na ning balik, ha! Kadtong wala pa mamusta, pamusta na mo diha,” padungog-dungog sa bolador samtang gahakop sa mga kuwartang nangapilde.
May gamayng pagmahay si Lisa sa iyang nadungog. Kon sayo pa diay siyang naabot, posible pod diay nga katulo na pod siya makadaog. Nabawi na pod unta niya ang iyang pilde sa mga miaging adlaw. Wala siyay mahimo. Igo na lang siya sa paglingo-lingo dayong kuot og igpupusta para sa sunod nga bola.
“Pusta na, Sang, imong numero migawas na,” ni Lloyd pa samtang gangisi nga nagpaibog sa iyang manggatos nga daog.
Klaro kaayo ang kasuya ni Lisa sa gikuptang kuwarta ni Lloyd. Sa wala pa siya magsugod og pusta, gikuhit siya ni Mishel. Gusto ining magpapalit og Barbie nga gipang-display kilid sa kapilya. Misamot pa gyod nig panguhit dihang naay miagi nga bata nga nagbitbit og munyeka ug gihiwian siya ug gipasuya.
“Nak, pag-urong kuno, bi. Gipalitan na baya takag ice cream, ha. Unya na, palitan ta lagi kag Barbie,” saad ni Lisa sa bata samtang naglantaw sa bola nga galigid-ligid sa mga numero.
Mihunong ang bola sa baynte singko. Napilde si Lisa. Igo rang mihalok ang bola sa onse dayong takilid sa walang bahin ug mihunong sa sentro. Napun-an pa gyod ni og katulo. Naguba ang nawong ni Lisa. Galagot. Igo na lang siyang nagpangawot sa iyang ulo. Miduyog pa gyod niini ang kaluhag ni Mishel nga nagsigeg papalit og Barbie. Nagsunod-sunod na iyang pilde. Ug ang kahuot sa iyang dughan sa matag higayon nga mohawok sa iyang numero ang bola. Kon puyde pa lang ibutang na lang ni sa iyang numero aron makabawi siya sa iyang pilde.
“Naaaak! Pag-urong kuno, bi?! Dili taka ron palitan og Barbie!” hadlok ni Lisa sa bata.
Misamot og hilak ang bata. Nag-abot na ang luha og sip-on niini. “Maaa, palit ta Barbie,” hangyo sa bata.
Napun-an pa gyod ang pilde ni Lisa dihang sa singko na pod mitugpa ang bola. Usa ka gatos na lang ang nahabilin sa iyang kinyentos nga diha sa iyang bolsa— badyet kini alang sa usa ka semana. Tungod sa iyang kalagot, wala niya mapugngi nga manghampak sa kahoy nga iyang gigunitan ug ang pagpamalikas. Naamong pa gyod si Mishel dihang iya kining nakusnitan sa kilid ug nakumotan ang baba. Mingaab ang bata pag-ayo ug miligid sa yuta. Misamot pa gyod ang kalagot ni Lisa dihang nahuwad ang ice cream nga gikaon sa bata sa gisul-ot niini.
“Da! Tan-awang buanga ka! Giingnan paghuwat, ha. Mamauli na lang ta ani kay hugaw na man ka!” yawyaw ni Lisa sa bata samtang gipaphaan kini.
Nagsige na lag tan-aw ang bata sa Barbie nga iyang ganahan. Nagpadulong na pod ang prosesyon balik sa kapilya. Kusog kaayo ang tingog sa banda. Kalit, milugnot ug midagan si Mishel aron mosugat ini kuyog ang ubang bata. Wala kini mapugngi ni Lisa kay ang iyang hunahuna diha man sa bola nga nagligid-ligid. Midaog si Lisa sa iyang kataposang kuwarta. Midaog iyang usa ka gatos og dos mil pesos. Ang iyang kadaogan giduyogan sa hinay-hinayng pagbuto sa fireworks. Nindot kaayo ang pamati ni Lisa nga naghakop sa iyang daog samtang nagtan-aw sa fireworks nga namuto sa kawanangan. Pun-an pa kini sa tingog sa mga motor nga gipabulhot og kusog. Halos tanang tawo nahunong sa ilang gibuhat og nanghangad na lang sa mga pabutong nanglupad nga mingpasundayag sa ilang kanindot inig-abot sa taas nga wanang.
“Ang bataaaaaaa!” siyagit ni Vilma samtang nagtan-aw sa mga batan-ong nangalagpot gikan sa habalhabal.
Kalit may nanurok nga kahadlok kang Lisa. Si Mishel, ang diha sa iyang hunahuna. Nagdagan si Lisa binitbit ang tagbaynte nga gipanglikit ug ang tagmamiso nga gipanulod og plastik sa iyang bolsa. Mora siyag gibunalan nga wala nay pananghid nga midagan.
“Uy, asa man ka, Sang? Dili man ni pabawos, uy,” matod pa sa bolador nga nakabantay sa kalit nga paglakaw ni Lisa.
Pag-abot ni Lisa, una niyang gipangita si Mishel. Apan, gisugat siya sa habalhabal nga nagbuy-od tunga sa dalan. Ang drayber ug ang angkas ini nabulit sa dugo. Ang mga tuhod ug siko puno sa pangos. Nagkapundok dayon ang mga tawo.
“Hesus! Ginoo ko! Unsa may nahitabo?” nakapanguros si Lisa nga nagtan-aw sa nagkadugo.
Sa unahan, naa poy lain nga gialirongan sa mga tawo. Mas misamot og kusog ang dahunog sa dughan ni Lisa. Wala niya kapugngi ang pagsuot sa nagkapundok. Iyang gisungasong ang daghang tawo aron makit-an ang gipundokan. Sama na sa bomba nga nagdungan og buto ang iyang dughan. “Dili lang unta si Mishel, Ginoo ko!” ni Lisa sa iyang kaugalingon nga nagpanglad-ok sa iyang laway.
Gigakos siyag diretso ni Vilma nga kusog kaayong nagpatulo sa iyang mga luha. “Day, si Mishel!”
“Taymsa, Day!” giwakli ni Lisa si Vilma. Nagkurog na ang tibuok niyang lawas. Wala masabti ni Lisa ang iyang gibati samtang nagtan-aw sa nagbuy-od nga lawas. Si Mishel! Puno kini sa dugo— sa nawong ug ulo ini! Gihugtan kini niya pag-ayo sa paggakos. Kahadlok. Pagbasol. Dili masabtang kahingawa. Galatagaw ang iyang hunahuna nga nagsige og tiyabaw samtang naggakos sa bata. Ang tinagubtob sa iyang dughan nakigtigi sa fireworks nga mibuto sa kawanangan ug sa banda nga nagkaduol sa ilang nahimutangan. Naabot na ang prosesyon.
Jefferson G. Del Rosario is from Tuburan Maslog, Danao City. He was a fellow to various writing workshops such as Bathalad, Cornelio Faigao, Iyas, Iligan and Silliman National Writers Workshop. Color Game won first prize during the Bathalad Mindanao Tigi-Sinulatay, under the short story category. This was first published in Bisaya Magazine on September 5, 2018.