(lugit gikan sa sugilanon)
“Hooooo!”
Gibira ni Nenet ang pisi nga nagtapot sa ilong sa kabaw, mihunong kini sa pagkadungog sa iyahang singgaak. Nagtungtong siya sa buko-buko sa mananap nga ganina pa naghalhal. Walay klase, mao nang nanghakot silag lubi kauban ang iyahang maguwang nga si Teban, disi-saes anyos ug manghod nga si Pawpaw nga dyes ang panuigon. Tig-isa silag tugsak sa iyahang mga igsoon, gama kini sa kawayan nga adunay hait sa punta aron madagit ang lubi nga ilang ipanulod sa ilahang kariton.
“Punu na!” tubag sa igsoong si Pawpaw paghuman og hakot sa lubi.
“Siiii!”
Gipitkan ni Nenet ang lubot sa kabaw, misutoy kini sa laing punoan. Nagpasiaw si Pawpaw tungod kay nagkumpayot kini sa likod sa kariton. Nag-una iyahang Manoy Teban sa agianan arun susihon ang dalan kon aduna pa bay mga lubi nga angay ikarga. Sa dihang nakita sa iyahang maguwang laki nga wala nay lubi nga nahibilin, mipauli na sila.
“Una na lang mo Noy kay mangita pa kog lawa-lawa diri. Ibaligya nako kang Justin.” asuy sa kinamanghuran.
“Tagaan na lang takag damang unya sa balay, gilaming nako to. Dako kaayo to.” segun sa ilahang manoy Teban nga gikuha ang pisi kang Nenet. Walay nahimo ang manghod ni Nenet nga si Pawpaw busa misakay na lang kini uban niya nga kadtong higayona mibalhin sa ibabaw sa kariton ug nag-ingkib og turok samtang gahigda.
Naabtan nila ilahang tatay nga gikaestorya sa anak ni Don Ramon nga ilahang amo, ang tag-iya sa yuta nga gina-ugmad sa iyahang anhing lolo Tito nga usa ka Waray. Nahisalaag kini sa Mindanao sukad pa niadtong 1980’s ug miabot dinhi sa probinsya sa Sarangani kon diin sila nagkaila ni anhing Don Ramon.
“Nganong wala kayoy bunga ning punuan sa lubi Nong?” pangutana sa agalon.
“Tungod tingali sa kainit sa panahon Ser, mikuyos sab gani ang mga bunga” matud pa sa iyahang Tatay Tuting.
“Unya ang mga mangga ug rambotan nako dinhi morag nihit naman” dugang pa sa kaestorya.
“Tingalig gipangkaon sa mga kabog dinhi Ser.” tubag sa mag-uuma.
“Mao ba, basi dili lang kabog ang gigutom.” matud pa niini.
“ Lain pay ato. Magpakuskos diay kog butong kay adunay panagtigum sa balay, ipakuha lang nako dinhi.” dugang pa niini ug misakay na dayun sa iyahang Terrano.
Nakita ni Nenet nga mitando lang ang ilahang amahan sa agalon. Paghuman gikampay sila niini nga magdali kay ganina pa kini naghulat sa ilaha aron buntan ang nahakot nga lubi, sumala pa nga unyang udto sugdan na ang pagbuak. Ginapadali kuno sila sa ilahang amo nga makapatimbang og kopras tungod kay nagkinahanglan kinig kwarta nga pang-dialysis sa inahan nga si Donya Corazon.
“Tay, mutabang kog buak!” segun ni Nenet sa amahan samtang nagdiskarga og mga lubi sa kariton.
“Ayaw intawon pag-alig alig Inday kay tingalig matigbasan nimo nang imuhang kumagko” asuy sa iyahang manoy Teban nga nangagho.
Walay mahimo ang batang babaye maong nagpahipi na lang siya sa daplin. Misiplat siya sa iyahang amahan nga niadtong higayona maabtikon nga nagbunot og lubi.
Dugay na gapangopras silang Nenet. Usahay mutabang silag kamada sa mga nabuak nga lubi ibabaw sa pugon unya ila kining daoban paghuman. Inig maluto na ang lubi, lugiton na nila pagkakadlawn unya isakeng pagkabuntag. Usahay kon walay klase sila sab ang mag-uling sa mga bagol aron ibaligya sa mga dagkong tindahan didto sa sentro. Gapananggot sab sa punuan sa lubi iyahang kuya nga Teban aron himuon kinig suka ug tuba aron mabaligya o di kaha ipanghatag sa ilahang mga kaparyentihan. Maingon ni Nenet nga mahatag gayod sa kinaiyahan ang ilahang panginahanglan. Alang kaniya, ang kalubinhan mao ang kalibotan.
“Noy, kanus-a man ta manungkit og kwaknit?” pangutana ni Nenet sa iyahang manoy Teban usa ka adlaw samtang nagbagos silag lukay aron himoog silhig sa ilahang nataran.
“Nanglangyaw na ang mga kabog sa laing lugar aron mangitag makaon.” sagbat sa iyahang inahan samtang gibugkosan ang mga binagos nila.
“Manulo na lang tag baki eh, tapos gataan nato” awhag ni Pawpaw sa mga magulang samtang naghimo og dulaang bola nga gama gikan sa lukay.
“Nag-uga naman gani ang lunangan” tubag ni Nenet sa manghod nga morag nagpasug-o.
Samtang naglalisanay ang mag-igsuon gipahimangnoan sila sa ilahang tatay.
“Kamo, dili namu manakag mga bunga dinhi sa mga punoan. Dili baya na inyuhang tuwad.”
“Pero kita man nag-alagyam ana Tay,” matud pang Nenet.
Gitapion sa iyahang tatay ang palad niini sa ulo ni Nenet. Mipahiyom kini unya miginhawa og lawum.
“Basta. Naa ta sa kalubhinhan apan dili ato ang kalubinhan.”
Wala masabtan ni Nenet ang gisulti sa iyahang Tatay. Apan sulod sa pila kabulan, nabag-o ang hulagway sa kalubinhan tungod kay nagtika-init sa ilahang lugar. Mas nisamot pa ang ilahang kapit-os tungod sa gamay na lamang kaayo ang makopras sa iyahang tatay.
“Yati, gamay lang kaayo atoang lubi karun.” segun sa iyahang tatay nga nakapangawot sa ulo samtang naghangad sa lubi nga gituba sa iyahang manoy, usa ka adlaw, nga nangiskwela silang Nenet.
“Mahal ang baligya sa mantika apan barato ang palit sa kopras!” dugang pa niini.
“Relaks lang Tay! Manguha na lang sab tingali tag batol arun lutuon.” segun sa iyahang Manoy Teban samtang nagngisi ibabaw sa taas sa lubi, tingali gusto lang gyod niini magpasiaw o lingawun ang iyahang amahan nga nagbagolbol.
“Kamahak, mukaon kaha ang imuhang igsoon anang ulod mana!” bahakhak sa amahan nga nawala ang kabalaka niadtong higayuna.
“Aw, morag lasa man gihapon nis karne!” komedya pa sa maguwang laki.
Wala gyod nasayop iyahang Manoy Teban, gituman gyod sa ilahang amahan ang gisugo niini ganina. Paghuman nila og panuba sa lubi, nangita dayun silag patay nga lubi nga gitumba sa bagyo kadtong niaging bulan. Nanguha silag atsa arun bungkagon ang punuan. Didto nakita sa ulitawo nga nagkitiw-kitiw ang mga ulod sa lubi. Nidako ang mata sa ulitawo ug naghinam-hinam kini. Pag uli nila sa ilahang balay, lipay kaayo si Nenet nga mitagbo sa iyahang tatay ug manoy Teban.
“Tay! Unsa inyuhang dala?” pangutana niini.
“Aw, hahaha batol na.” segun sa iyahang tatay.
Dali nga gihatag sa iyahang manoy Teban ang sako nga iyahang gihawiran ug giabrihan kini ni Nenet didto nahiiktin siya tungod sa mga ulod nga nagimok-gimok sa sudlanan.
“Ngek, Tay! Makaon ni?” pangutana niya sa iyahang amahan nga gitaktak ang hugaw sa gisuot niini nga butas.
“Pangutan-a si Nanay nimo,” iyang tatay samtang gitudlo iyahang nanay nga atoa nagyampungad sa abuhan aron maghaling.
Miadto si Nenet sa kusina arun ihatag sa iyahang nanay ang dala nga batol sa iyahang manoy. Gipangutana niya kon makaon kini, mikatawa iyahang inahan ug miingun nga lami kini, morag lasa sa mani, apan lisud kini lutuon. Pagkagabii, nitan-aw gyod si Nenet kon unsaon pagluto sa batol nga gikan sa lubi ug nakita niya nga mao diay lisud kini prituhon tungod kay maglugpot-lugpot man kini inig mainitan maong kinahangang takluban dayun ang kalaha human og butang. Wala sila mugamit og mantika tungod kay nagmantika naman kini.
“Kini nga ulod mahimu kining bagang kon madako. Apan lami gyod ni, mao ni ang paborito nga pulutan namu sa imuhang tatay sa una.” Nakatawa iyahang inahan samtang gisugilon kini.
Wala makauyon si Nenet sa itsura sa pagkaon apan mao kadto ilahang gisaw-an sa ilahang gamay nga lamisa. Nagpasalamat na lamang siya kay lahi na sab ang ilahang sud-an, dili na permente otan.
“Panghatag pa gud te,” matud pa ni Pawpaw nga nagdugang na pud og kan-on tungod tingali kay nalamian sa sud-an. Gidunol ni Nenet ang yahong nga napuno sa batol.
“Hinay-hinay lang Paw. Basi bayag matuk-an ka ha.” komedya sa ilahang Tatay.
Nagduha-duha gyod si Nenet nga mukaon og ulod apan wala silay laing sud-an. Busa gipiyong na lang niya iyahang mata matag kuha og batol dayun usap ug tulon.
“Lami diba?” sunlog sa iyahang manoy Teban ug nagkinataw-anay sila sa gamay nilang lamisa.
Paghuman nilag pangaon, gitabangan niya iyahang nanay sa paghugas og plato didto dapit sa may bomba. Nagpahuway na ang iyahang mga igsoong laki apan nagpabilin pa iyahang Tatay sa ilahang kusina arun butangan og tungog ang ilahang tuba nga ibaligya ugma.
Paghuman nilag panghugas nibundak og kalit ang kusog nga ulan.
“Uy himala ning ulan” segun sa iyahang nanay samtang gilukdo ang ilahang planggana.
“Malipay ang mga buwak ani, mabisbisan sila” dugang pa niini samtang nagdali-dali silag paoli sa ilahang gamayng payag ilalom sa punuan sa mangga aron dili sila mangabasa.
“Bitaw Nay no!” tubag sab ni Nenet samtang gibukhad ang mga palad arun saluron ang mga lusok sa ulan gikan sa langit.
“Manggawas na tingali ang mga baki ugma sa gabii” segun niini.
Pag-abot sa balay gisugo siya dayun sa iyahang nanay nga muinum og usa ka baso nga tubig nga adunay asin arun dili kuno kalinturahon. Una nga ulan kadto sa bulan sa Enero. Misaka na si Nenet sa ilahang lawak, nangatulog na ang iyahang duha ka igsuong laki. Nagsugod na og banha ang mga baki sa lunangan. Mora kinig sonata nga lami paminawun. Nakatulog si Nenet nga wala maghabol bisag tugnaw kaayo.
Pagkabuntag niana, nakamata si Nenet tungod sa kabanha sa ulan sa ilahang atop. Bugnaw kaayo ang palibot, kalami magmuok og katulog, apan naalimungawan siya tungod sa tingug sa iyahang inahan nga ganiha pa nagtikaw-tikaw sa kusina.
Nibangun dayun si Nenet sa pagkadungog sa iyahang inahan. Giuyog-uyog sab niya si Pawpaw nga nagbukot pa og habol, arun makamata kay tingali maulahi sila sa tulunghaan.
“Di ko moskwela.” segun niini. “Diri lang ko, mutabang kong tatay unya manapok og lubi.”
“Pagsyur oy!” segunda ni Nenet nga mitaas ang kilay.
Nahikurat siya nga giabrihan sa iyahang nanay ang pultahan sa ilahang lawak.
“Uy pangmata namu. Inyohang manoy tua na sa gawas. Nanguha og pako ug takway.”
“Dili siya mueskwela nay?” tubag ni Nenet.
“Aw dili, nangita tog sagbot aron isuso sa ginamus” segun pa niini.
“Nay, ako sad dili ko muskwela ha kay muuban ko kang tatay.” matud pa ni Pawpaw dayun mikulob ug nagpadayon og tulog.
“Imuhang tatay nagsayo to, nanguskos og butong kay kuhaon na daw unya.”
Mitando na lamang si Nenet. Wala na lang sab siya nag agad sa iyahang mga igsoon. Dili pa kaayo kusog ang ulan mao nang misugakod gyod siya nga mueskwela. Nanghimasa ra siya, paghuman og pamahaw nananghid na siya sa iyahang nanay nga mulakaw.
“Ang payong nimu ayaw kalimti, ” tubag niya unya gipagpagan ang iyahang palda.
Mitando si Nenet ug gialsa niya iyahang palda arun dili mapiskan og lapok, paspas kini nga milakaw. Pagawas niya sa kalubinhan nakita niya iyahang manoy Teban nga nagtaghoy-taghoy samtang namupo og pako ug takway. Misinyas si Nenet nga muadto na sa eskuylahan.
Samtang naglakaw si Nenet padulong sa eskuylahan, nakita niya ang iyahang mga klasmeyt nga gihatud og motor ug traysikel. Maayo pa sila dili mangabasa ilahang sapatos matud pa ni Nenet sa iyahang kaugalingun. Nipaspas ang tikang ni Nenet dili sab niya gusto maulahi sa ilahang klase.
Apan pag-abot niya sa eskuylahan gamay pa ang tawo didto. Wala pa pud ang ilahang magtutudlo. Nagsugod na og lunop sa ilahang eskuylahan. Milabay ang pipila ka minuto, mikusog ang ulan ug hangin, buntag pa kaayo apan nagsayaw-sayaw na ang mga punuan sa kahoy. Nangahadlok silang Nenet tingalig matumbahan og kahoy ilahang klasrum ug matumpag kini. Morag mangalangkat na sab ang ilahang atop tungod kay nadungog nila nga nangapiko na kini. Taud-taod, naabot ilahang magtutudlo nga basa kaayo, giabrihan niini ang ilahang klasrum ug gipasulod silang Nenet.
“Ayaw mog gawas ha, tungod dilekado kaayo. Baha karun sa high way. Naay bagyo, ” matud pa sa ilahang maestra.
Hannah Adtoon Leceña is a high school teacher and spoken word artist from Kiamba, Sarangani. She was a fellow for fiction at the 2018 Davao Writers Workshop and at the 3rd Bathalad–Sugbo Creative Writing Workshop (2019).