Ngano'ng Nangaso si Balaw sa Patag sa Palawpao? Part 1

Kining sugilanon ang nakadaog sa Unang Ganti, Ika-2ng Satur P. Apoyon Tigi sa Mobung Sugilanong Binisaya.

Wala pa nagmata ang adlaw apan duna nay napukaw’ng kaisog taliwala sa matun-og nga kalasangan sa Palawpao. Sa sayo’ng kabuntagon, nakigharong na si Balaw ug ang iyang sundang sa taas nga bangkil. Bangkil sa dako nga baboy-ihalas nga gitawag nila og lablab. Ang lablab nga gikahadlokan bisan sa mga tigulang nga mangangaso. Ang lablab nga gaipanghinadlok sa mga layoran nga bata. Ang lablab nga mangilog og teritoryo o kaha pagkaon sa ubang mga mananap. Ang lablab nga mandaog-daog ug maghari-hari sa kalasangan. Apan wala nahadlok si Balaw niini’ng mananapa. Ni walay bisag usa ka gamay nga kakulba ang gatagumbol sulod sa iyang dughan. Gani pa, gihulat pa niya nga muabot kini nga higayona.

Nanikad sa yuta ang lablab. Midasmag kini kang Balaw. Abtik kini nga gilikayan ni Balaw ug iyang gitigbas ang likod sa lablab. Nagtinagiktik ang sundang sa dihang misampak ang sulab niini sa likod sa mananap. Nangatagak ang dahon sa kahoy nga nalahosan ug naigo sa bangkil sa lablab. Daw wala kini mibati og sakit sa iyang bangkil. Anad na ang iyang bangkil nga mouyog ug mopanit sa punuan sa kahoy. Ang bangkil nga gihasa na sa kadugayon niini sa kalasangan. Midasmag usab ang lablab apan mibati na kini og kahapos gumikan sa gadugo niini nga likod. Nalikayan ni Balaw ang maong pagdasmag. Gitigbas ni Balaw patuo ang mananap apan nabantayan kini sa lablab. Gisagang sa bangkil sa mananap ang sundang ni Balaw. Nagpingki ang bangkil sa sundang. Sundang sa bangkil. Daw nagpinsing ang duha samtang nag-inatras si Balaw. Mihunat og tigbas si Balaw. Nasagang kini sa bangkil sa mananap. Nagbangi ang sundang ni Balaw ug ang bangkil sa lablab. Naka-atras ug nakaluhod si Balaw sa kakusog sa lablab. Nangahapat ang mga sagbot nga iyang naatrasan. Duha ka dupa ang kalay-on sa iyang naatrasan timaan sa kakusog sa lablab. Paghangad ni Balaw sa iyang ulo, mao iyang nakita ang taas nga bangkil nga pahiduol kaniya. Nagdali-dali siya og hupo. Gitutok niya ang mahait nga tumoy sa iyang sundang sa pahiduol nga lablab. Gition usab sa lablab ang iyang taas nga bangkil kang Balaw, dayon miambak kini sa naghupo nga si Balaw.

Nanglupad ang mga langgam sa palibot sa makabungog nga iwik nga mibagting sa ilang pandungogan. Milusot ang sundang sa liog, naputol ang ubol-ubol ug ang tumoy niini milahos sa tangkugo sa lablab. Gihulbot ni Balaw ang sundang, ug samot nga nahiwa ang liog sa mananap. Daw tubig nga midagayday ang dugo sa lablab gikan sa liog niini. Walay nahimo ang lablab gawas sa pag-iwik, kirig ug tuskig.

***

Murag gipuhag nga mga putyokan ang nagtipoka nga mga tawo sa ilang nakit-an. Gipanglusyapan ang mga bata. Nag-iya-iya sila og dalagan. Nangabibohan ang mga inahan sa pagpangduol sa ilang mga nagdalaga’ng mga anak sa dihang nakita nila ang lablab. Ang lablab nga gaipanghinadlok sa mga bata kung magpabadlong. Ang lablab nga bisan ang mga tigulang nga mga mangangaso sa tribo gikahadlokan. Ayha pa mibantal sa ilang mga mata ang aktwal nga panagway sa maong mananap. Daghan kanila ang wala magdahum nga labaw pa nga mapintas ang dagway niini kaysa ilang gihuna-huna. Ang tag-as ug hait nga bangkil niini kaya mopatay og tawo sa isa lamang ka dasmagan. Apan duna silay namatikdan, hinay ang pagsubida sa lablab ug lutay ang ulo niini. Apan wala gihapon sila mikompyansa, nanaka sila sa ilang kabalayan. Ang uban nangatkat sa tumoy sa tag-as nga kahoy. Nagubotan ang tanan ug nangagum-ot ilang mga dagway sa tumang kabalaka. Ayha pa nalamdagan og pahiyom ilang mga panagway sa dihang nakita nila ang batan-ong lawas nga nagbaba sa lablab. Nanggawas sila og balik ug nagtipok sa gawas. Lawas lamang ang ilang nakita kay ang nawong sa batan-on natabonan man sa lutay nga ulo sa lablab. Nagtinan-away ang matag usa sa tribo sa pagkahibulong kung kinsa ang batan-ong mibuntog sa ilang gikahadlokang mananap. Murag mga buyog ang ilang mga tingog sa paghinunghonga ug pagtag-an kung kinsa ang maong batan-on.

“Hiay, kung kinsa kining batan-ona isog siya og dugo”, matod pa sa inahan nga nagtan-aw pahiduol nga batan-on nga nagbaba sa lablab.

“Lamig ta, maisog ug makusog kay napatay man niya ang dugay na nga gikahadloka’ng mananap sa lasang. Ako lang, nanigulang na ako sa pagpangaso apan nun ka makigharong ako niini’ng mananapa.”, dugang pa sa tigulang nga mangangaso nga dili makatuo sa iyang gakakita samtang naglingo-lingo iyang ulo.

“Si Balaw kana!”, ang usa ka singgit sa babayi nga ilang nadungog taliwala sa nagtipok nga mga tawo. Tanang mga mata milingi sa nagsinggit nga babayi. Ug ilang nakita ang inahan ni Balaw.

“Huo, ako kini Inay”, tubag ni Balaw sa inahan.

“Mabuhi si Balaw!”, singgit sa usa sa mangangaso.

“Mabuhi si Balaw!”, tubag sa mga katribo.

Gitagbo si Balaw sa mga lalaki sa tribo ug gidawat ang dala’ng lablab. Nagsadya ang maong tribo sa kadaugan ni Balaw sa batok sa gikahadlokang mananap. Nagtinabanga ang katribo ni Balaw sa paghinlo sa napangaso’ng mananap. Gikarne kini nila ug giapod-apod sa matag pamilya sa tribo. Apan ang ulo sa lablab gibilin kini alang sa nakapangaso niini.

Gikuha ni Balaw ang ulo sa lablab. Iya kini’ng gitusok sa kawayan ug gitisok atubangan sa ilang balay. Sa atubangan sa ilang balay kung diin naglaray ang nagkalain-laing mga ulo sa mananap. Mga mananap sama sa unggoy, milo, usa ug palaus nga nangapangaso ni Balaw. Gitan-aw ni Balaw ang ulo sa lablab nga iyang gitisok. Nabantayan niya nga dunay mitulo nga dugo sa putol nga ulo sa maong mananap. Giduolan kini ni Balaw ug gisalod ang dugo sa iyang palad. Gitutokan sa iyang mga mata ang dugo. Ug mibalik sa iyang galamhan ang panghitabo lima ka tuig na ang milabay.

Walo ka tuig pa lang ang pangedaron niadto ni Balaw. Apan nahipatik na sa iyang linghod nga panabot ang panghitabo lima ka tuig na ang milabay. Sikreto niadto nga gisundan ni Balaw iyang amahan nga padulong sa yutang gihawanan ni Don Angelo. Apan ang tinoud, dili kadto yuta ni Don Angelo. Yuta kadto sa tribo. Yuta nga giilog gikan sa mga lumad agi og pagpangilad ni Don Angelo.

Nasaksihan pa ni Balaw ang inatubangay nga pagpangilad ni Don Angelo kanila. Gikuha ni Don Angelo ang tuo’ng kumagko sa amahan ni Balaw. Ginodnod ni Don Angelo ang kumagko sa amahan ni Balaw sa tinta ug giduot sa papel nga dunay sulat. Mao daw kadto ang magpamatuod sa panaghigalaay sa tribo ngadto kang Don Angelo matod pa niya. Apan sa labing tinoud, si Don Angelo lang ang nakabalo kung unsa ang sulod sa maong kasulatan. Tungod kay wala ni isa sa tribo ang kabalo og basa niadto. Paglabay sa unom ka bulan, natingala ang tribo kay gikural na ang patag sa Palawpao nga gipanamnan nila og mama, buyo, kamote ug uban pang mga talamnon. Miadto ang amahan ni Balaw kang Don Angelo aron mangutana ngano’ng gikural ilang yuta. Apan gitubag siya ni Don Angelo nga kadtong papel nga gimarkahan sa iyang kumagko ang nagpamatuod nga gihatag daw kuno niya ang yuta kang Don Angelo. Giilad sila ni Don Angelo.

Adtong higayona, miuli ang amahan ni Balaw nga nagdala og kaligutgot. Pag-abot sa ilang balay, mikuha kini og sundang ug mibalik kang Don Angelo. Sikreto siya nga gisundan ni Balaw.

Mitago si Balaw sa ilalom sa kasagbotan. Gisiguro niya nga ni mananap dili makabantay niya. Tak-om iyang baba. Gilulok niya iyang mga mata sa mga sagbot. Didto nakita ni Balaw kung giunsa pagtabang sa mga sakop ni Don Angelo ang iyang amahan. Didto usab niya nakita kung giunsa pagbuntog sa iyang amahan ang mga sakop ni Don Angelo. Nangalukapa kini ug nanghigda nga dulog ilang mga dugo. Apan sa ulahi sunod-sunod nga buto ang nadunggan ni Balaw. Buto kadto sa kalibre 45 ni Don Angelo. Mitulo ang luha ni Balaw samtang igo na lang siya naglantaw sa iyang amahan nga gibiyaan sa iyang kalag. Mao kadto ang panghitabo lima ka tuig na ang milabay.

Gikumot ni Balaw ang dugo nga iyang gisalod sa iyang palad nga gikan sa putol nga ulo sa lablab. Managsagol nga kasubo ug kapungot ang iyang nabatian sulod sa iyang dughan. Kasubo tungod sa pagkamatay sa iyang amahan. Kapungot kay giyatak-yatakan, gidaog-daog ug giilogan og yuta sila nga mga lumad. Kapungot nga mibaid sa iyang sulab sa kaisog. Kaisog nga nagdugang kaniya og kusog. Sa matag adlaw nga pagpangaso ni Balaw, gihimo na niya nga arena ng kalasangan. Daghan na nga mga dugo ang mibunyag sa mga sagbot. Daghan na nga mga ulo sa lain-laing mananap ang iyang nangaputol, apan alang kang Balaw kulang pa kini. Sa kadaghang dugo nga mibaganaw sa kalasangan, uhaw pa siya sa pagpanimalos. Ug ang buot sa iyang kaugalingon nga pangasohan sunod, mao ang patag sa Palawpao.

***

Gipukaw ang kabuntagon ni Balaw sa sunod-sunod nga dalugdog. Luom-luom ang palibot tungod sa bulingon nga panganod. Walay undang nga mibunyag ang ulan sa mga kahoy ug uban pang mga matang sa pananom. Ug ang kilat naghatag og ngilngig ug minugbong kahayag sa palibot. Mibangon si Balaw ug miadto sa iyang abohan. Gikuha niya ang bairan aron pahaitan iyang sundang. Atoa usab ang iyang inahan sa abohan nga naghikay sa ilang pamahaw. Nagsabaw ang iyang inahan sa nabilin nga karne sa lablab ug nagluto kini og kan-on. Hait na kaayo ang sundang ni Balaw sa sige niya og binaid. Sa kahait niini, daw kilat na ang baluk sa maong sundang. Miduol ug midungaw si Balaw sa bintana. Gitaas niya iyang sundang nga gigunitan sa iyang tuo’ng kamot. Ang iyang sundang nga andam na aron sa pagpangaso. Ang pagpangaso sa patag sa Palawpao. Sa pagtaas ni Balaw sa iyang sundang nga gigunitan sa iyang tuo’ng kamot, miriplikar niini ang imahe sa mga naglaray nga mga putol nga ulo sa mga mananap atubangan sa ilang balay. Ug usa na niadto ang iyang nabuntog kagahapon nga lablab. Huna-huna ni Balaw, karon nga adlaw iyang dugangan ang mga naglaray nga ulo atubangan sa ilang balay. Andam na siya sa pagpangaso.

Pagkataod-taod, gitawag si Balaw sa iyang inahan aron mamahaw na sila.

“Hiay, mangaso ka karon nga gaulan, gakilat ug gadalugdog man?”, pangutana sa inahan ni Balaw.

“Huo ‘nay. Maayo kini nga sinyales alang sa maayong pagpangaso. Mao nga gibaid ko pag-ayo ang akong sundang. Kung sama niini nga panahon, magtapoka lang ang mga mananap sa usa ka suok.”, matod pa ni Balaw sa iyang inahan, dayon higop sa sabaw.

“Lamig ta, liwat ka gayud sa imong amahan”, matod sa inahan ni Balaw.

Mitubag lamang si Balaw og pahiyom sa iyang inahan.

Pagkahuman nila og pamahaw, nananghid na si Balaw nga molakaw. Gapahiyom ang iyang inahan samtang naglantaw kaniya nga inanay og kagamay ug kalayo sa iyang panan-aw. Apan nakalimot siya og pangutana kung hain nga bahin sa Palawpao mangaso ang iyang anak. Ug wala usab nagsulti si Balaw kung haing dapit sa Palawpao tuod siya paingon. Kay gitago man kini ni Balaw ug walay lain nga nakahibalo sa iyang plano gawas sa iyang kaugalingon.

Pila na lang ka likang og maabot na ni Balaw ang patag sa Palawpao. Taas-taas na usab ang iyang nabaklay ug wala siya batia og kakapoy. Walay mga sapin ang iyang mga tiil, apan wala niya batia ang mga tunok ug mahait nga mga bato nga natumban sa iyang kubalon nga tiil. Nagpadayon ang ulan, dalugdog ug kilat, apan walay gibati si Balaw nga katugnaw. Gani pa, init ang iyang lawas ug dunay gakalayo nga kaisog sa iyang sulod.

Humanonon sa Part 2.

—-
Shem Linohon is a student of Central Mindanao University.