Usa ka adlaw, miabot siya sa among dapit inubanan sa dili kasarangang kinaiyahan sa usa ka tawo nga hayan gisamok sa usa ka butang nga bisan ang usa ka mananambal maglisod sa pagsuta. Hilumon siya – mao kana ang akong gihunahuna sa kinauyokan sa akong pangisip. Daghan sa akong mga silingan ang misulay sa pagbuak sa iyang kahilom nga mapagarbuhon niyang gipakita, apan wala sila molampos.
Basin ug moambak kamo sa sayop nga paghukom nga dili gayod siya makigsulti kang bisan kinsa niadtong mga higayona nga siya dinhi pa sa among dapit. Ang tukma nga pagkasulti mao nga pipila lamang ka mga pulong ang mogawas sa iyang mga ngabil nga igo na nga makasugyot nga siya dili diay amang. Kadtong pipila ka mga pulong igo-igo na nga makasugyot nga anaa pa gayod siya sa tukmang pangisip. Usa lamang ka butang ang segurado kanako – ang iyang pagkatawo
Siya usa ka batan-on nga anaa sa panuigon nga kapin kun kulang mga kawhaan ug lima ka tuig, inubanan sa panglawas nga susama sa usa ka mananap nga igdadaro, mga mata nga maigmat susama sa mga mata sa usa ka manggugubat, ug sa pamayhon sa usa ka pamuno. Kining maong mga kinaiyahan dili kasarangan nga mahiusa diha sa usa ka tawo. Ang usa ka tawo nga makabaton niining maong mga kinaiyahan nga anaa sa dili tukmang dapit tulukibon
Napalit niya ang iyang umahan gikan sa usa ka tawo nga nalubong sa utang tungod sa mga bisyo. Ang iyang pinuy-anan mao ang usa ka payag haduol sa usa ka sapa diin ang tingog sa pagdagayday kanunay nga giduyogan sa kabanha sa mga baki, gangis, suong, ug sa uban pang mga nagkadaiyang mananap ug insekto.
Aduna siya’y usa ka fishpond nga gipatubigan pinaagi sa pagpatipas sa tubig sa usa ka sapa. Kini iyang nahimo pinaagi sa iyang pagpunong sa sapa ginamit ang mga bato ug yuta. Gipadagayday dayon niya ang tubig sa usa ka gamay nga kanal nga nagsumpay sa sapa ug sa yuta nga iyang gikalotan aron mapondohan sa tubig. Dili tingali kini mahimo sa usa ka tawong wala sa iyang sakto nga pangisip.
Kasagaran siyang mopalit ug usa o duha ka botelya nga bino didto sa tiyanggihan sa among silingan matag alas kwatro sa kahapunon. Human niana, hilom gilayon siyang maglakaw pabalik sa iyang dapit. Segurado ako nga wala gayod siya’y katagay niadtong maong ilimnon. Wala siya’y higala bisa’g usa. Bisan pa man niana, segurado ako nga kaming nanagpuyo didto makapasar pud isip iyang mga kaila. Nasayod siya sa mga pangalan sa pipila kanamo ug sa pag-ila sa among panagway apan wala siya mag-atiman sa pag-ila sa pagkatawo sa likod sa among mga pangalan o kaha sa mga panagway. Basin seguro ug gikan siya sa usa ka dakbayan diin ang mga nanagpuyo dili lamang mag-atiman mahitungod sa mga tawo sa ilang palibot.
Adunay Huhongihong nga mikaylap sa among dapit nga kining tawhana ginukod sa balaod. Ang mga nagpakaylap niiini naglakbit sa balita sa pag-ikyas sa mga binilanggo usa ka bulan sa wala pa siya mapadpad sa among dapit. Aron nga masuta ang kamatuoran sa tanan, gihaguan ko pagpanginsusi sa bilangguan sa lalawigan sa mga hulagway niadtong mga pugante apil na usab niadtong mga nakaagi na pagkabilanggo apan gawasnon na karon. Walay bisag usa ka hulagway nga nakatakdo sa iyang panagway. Nakapahimo kini kanakong mas masibot aron nga masayran kung unsa ang pagkawo sa likod niining tawhana.
MIABOT AKO USA KA HAPON NIANA gikan sa usa ka taas nga panaw. Daw sama sa usa ka sinukod nga panghitabo nagkatagbo ang among mga lakang didto sa gubaong dalan sa among dapit sa wala pa siya moliko sa dalan paingon sa iyang payag. Nagkupot siya sama sa naandan sa usa ka botelya sa ilimnon nga makahubog. Mitutok siya nga mapangutan-on sa akong bag nga ginama gikan sa sako sa semento.
“Unsa man kana?” Misulay siya pagpangutana samtang siya mihunong.
“Ah kini ba? Sako bag man kini.” Mitubag ako.
“Unsa may sulod niana?”
Medyo napikal ako sa iyang sunod-sunod nga pangutana apan wala ko lamang gipakita. “Mga binotelya nga laksoy ni ‘bay,” tubag nako. “Nakatilaw ka na ba niini sukad?”
“Hoo. Sa Agusan. Gikan ka diay didto?” Sukna niya.
“Hoo. Duha ko ka adlaw didto sa balay sa akong ig-
Aduna tingali bahin sa akong tubag ang nakapahimo kaniya nga wala mahimutang. “Mubo nga bakasyon,” misulti siya samtang mipadayon siya pagsubay sa iyang mga lakang paingon sa iyang payag.
“Nia ‘bay, dad-a ning usa ka botelya,” gitawag ko siya.
“Salamat, apan nagdali ‘ko. Agian ko na lang ‘na ugma sa inyong balay.” Miduko siya sa iyang ulo nga susama sa nakaatubang sa iyang hari apan ang iyang abaga nagasugyot sa usa ka bug-at nga pas-unon nga dili ko lamang makita.
Pag-abot ko sa balay, maura ko’g nakakita sa usa ka parte sa jigsaw puzzle. Ang suliran mao nga wala ako masayod kung asa ko ibutang kanang parteha. Aron nga mahimong tataw kaninyo, namatyagan ko ang gipadayag sa iyang panagway. Nakat-unan ko ang pagbasa sa mga ipadayag sa panagway sa tawo sa pagbansay niini sa akong kinabuhi, ug ang diyutay nga pagbalhin sa ekspresyon panalagsa ra nga makalingkawas sa akong matuhopon nga panan-aw. Ang nakapalibog lamang mao nga wala akoy nasulti nga sarang makawala sa iyang pagkahimutang sa kaugalingon gawas sa mga pulong nga: “HOO. DUHA KO KA ADLAW DIDTO SA BALAY SA AKONG IG-AGAW.”
Nianang pagkasunod hapon, sama sa kasarangan niyang ginahimo, miadto siya sa tiyanggihan sa among silingan, dayag na lang aron nga mopalit ug bino. Gitawag ko siya sa wala pa siya miabot didto. Miduol siya paingon kanako.
“Nia ang laksoy nga alang nimo.” Ako mitanyag.
“Uy, tuod no. Hapit ko malimot. Salamat.” Giyango niya ang iyang ulo ug mibalik na dayon siya sa iyang agi human madawat ang botelyang litro nga gisudlan sa laksoy.
Sukad niadtong tungora, kanunay ko na siyang tawgon aron nga paimnon siya’g laksoy didto sa among balay. Ang tawag namo kaniya sa akong asawa ‘pare’ bisan nga dili siya maninoy sa among mga anak. Gatawgon siya nga uncle sa akong mga anak bisan pa nga dili nila siya uyoan.
Aduna po’y kausbawan sa among mga pagkulokabildo. Ang kaniadto diyutay lamang nga mga pulong sa pagtimbaya, karon nadugangan na sa mga hisgutanan mahitungod sa pagpanguma, pagpamuhi sa mga hayop, mga matang sa yuta, nagkadaiyang matang sa kahoy, ug daghan pang ubang mga butang gawas lamang mahitungod sa kinabuhi sa tawo nga makapahimo kaniya nga dili mahimutang ug molakaw na dayon. Gibiyaan ko na lang sa buot ang pagtuki sa misteryo tingali nga nagpalibot sa iyang pagkatawo.
Adunay mga panahon nga akong ipaambit ang mga masulub-on nga kabahin sa akong kinabuhi – sa mga kapakyasan, sa mga butang nga kasagaran makahatag kanako ug kahasol, apan dili siya magbali-bali niini. Samtang ako mosulti, motan-aw lamang siya kanako nga daw wala sa hunahuna.
Nakab-ot namo kining ‘suod nga pakakaila,’ nga maoy tawag ko niini, pinaagi sa botelya sa laksoy. Mao nga nakaingon ako sa akong kaugalingon nga ang dalan paingon sa kasuod mao ang pinaagi sa botelya sa laksoy. Alang sa kasayuran niadtong wala masayod, ang laksoy maoy usa ka ilimnong makahubog nga gikan sa Lalawigan sa Agusan nga ginama gikan sa Tuba sa Nipa ug giluto diha sa usa ka aparato nga gitawag ug laksuyan.
Sulod sa pipila ka bulan nga nanglabay gikan sa panagtabo sa among mga tunob didto sa dalang nagsanga, wala g’yod niya balhina ang iyang pagtratar sa among mga silingan, gawas lamang kanako ug sa akong banay. Apan bisan pa man niana gilikayan ko sa tiunay gayod nga makalakbit ug mga pulong nga sarang makahimo kaniya nga idlas sa iyang pagpakigsandurot kanako ug sa akong banay.
“Ubani ko pre sa akong payag. Duna ko’y bino didto ug pagkaon sa akong lamesa.” Misulti siya usa ka hapon niana samtang nagbitbit siya’g usa ka sako nga adunay sulod. Misugot ko ug human sa pipila ka gutlo miabot kami sa iyang payag ug midayon didto sa usa ka gamay nga ganghaan. Giukban niya ang usa ka tabon nga nahimutang ibabaw sa gamay nga talad kan-anan ug mibutho ang usa ka bandihadong kan-on, usa ka plato nga piniritong isda ug usa ka plato nga kinilaw. Mikuha gilayon siya’g usa ka ilimnong lapad ug gibutang niya ibabaw sa talad tapad sa pagkaon. Giukban niya ang usa ka kolon ug gisukad ang sulod nga adobong manok didto sa usa ka yahong ug gipahimutang sa talad. Nag-andam diay siya’g sumsuman.
“Mora’g espesyal ni nga adlaw para nimo.” Gibuak ko ang kahilom.
Wala siya motingog. Mikuha siya’g usa ka baso, gibutangan niya’g ilimnon ang hamabaw niini ug giinom. Walay ponsi.
“Dili ba ‘ta mokaon daan sa dili pa moinom?” Misulti ako pag-usab.
“Sige.”
Mikuha siya’g duha ka bahawan ug duha ka kutsara. Gibutang niya sa akong atubangan ug nangaon kami diha sa kahilom. Pagkahuman gihipos niya ang mga ginamit nga bahawan ug gihumulan sa usa ka palanggana nga adunay tubig. Ang kutsara mao ang among gigamit sa pagsandok sa kinilaw, adobo ug sa piniritong isda.
Gitagayan niya pag-usab ang baso ug gitunol kanako. Giinom ko dayon.
“Ponsi.” Misulti ako samtang nanghalang ang akong ilong ug tutunlan.
“Tuod diay no. Pasensiya.” Mikuha siya’g usa ka baso, gibubuan ug tubig gikan sa usa ka botelya ug gitunol kanako.
“Hah.Halang kaayo.” Misulti ako samtang naghangos.
Mingisi lamang siya. “Dili ka diay anad moinom nga wa’y ponsi-ponsi?”
“Dili g’yod.”
Gitagayan niya pag-usab ang baso ug miinom. Walay
Ako na sab nga tagay. “Mora’g lahi ang imong gana pag-abot sa inom pre da.” Sulti nako pagkahuman ug tungab sa baso.
Wala siya mitubag. Hinuon, gikuha niya ang baso gikan sa akong kamot, gitagayan niya’g labay sa tunga ug gitungab sulod sa tulo ka lad-ok. Mitagay siya sa susamang gidaghanon alang nako ug nahurot ko human sa unom ka lad-ok. Gibalik-balik namo ang maong pamaagi sa pag-inom nga inamang hangtod nga hapit na namo nahurot ang ikaduha ka lapad. Misulay ako pagbukas sa usa ka kulokabildo aron pagbuak sa kahilom apan wala ako milampos. Pakyas ang akong paningkamot mao nga nakahukom ako nga sundogon ko na lamang ang iyang pagkaamang.
Sa katapusan mitingog siya: “Unsa ba ang makasulti mo mahitungod sa esperito….?”
Gisalo ko dayon ang pangutana: “Wala pa ko’y nakita bisa’g usa apan daghan ang nagingon tinuod g’yod kuno sila. Nakakita pa gani’g multo si….”
“Esperito sa bino ang akong gipasabot.”
“Ha? Ah kuan… kining…” mura’g bata ang akong paminaw sa akong kaugalingon, “ambot lang, ikaw kuno?”
Gitagay niya ang katapusang sulod sa lapad, iyang giinom ug misulti samtang iyang giablihan ang laing lapad: “Ang espirito sa bino makatambal. Anesthesia kini nga maayo. Makahupay kini sa mga samad ilabi na sa mga samad nga dili sa lawas.”
“Unsay buot mong ipasabot?”
Wala siya mitubag apan mipadayon: “Unsa bay nakita mo sa akong pagkatawo?”
“Ang imong panglawas sama sa usa ka arador nga mananap – usa ka manggibuhaton, ang imong bayhon sama sa usa ka manggugubat, ug adunay panagway sa usa ka tawo nga gipakatawo isip usa ka lider. Mao kana ang akong nakita ug wala nay lain.”
“Sa panahon nga gibasa ko ang imong kaugalingon nasayod ako nga mahimo ako nga makasalig kanimo.” Misugilon siya. “Dili na kinahanglan nga ipasabot ko pag-ayo apan nasayod ako. Wala mo ako gilabayan ug daghang mga pangutana aron nga masayran ang mga butang nga buot mong masayran bahin kanako.” Midugang siya pag-inom. “Dili tungod sa espirito sa alcohol nga nagsulti ako karon. Tungod kini kay nasayod ako nga kinahanglan ko kining buhaton alang sa kaayuhan sa akong kalag.”
Nabatian ko na ang gahom sa alcohol apan naningkamot ako nga makapaminaw ug maayo. Giyango ko ang akong ulo samtang gipadaplin niya ang lapad nga tunga na lamang ang sulod.
“Tinuod gayod nga susama ako sa baka nga igdadaro, usa ka manggugubat ug lider nga giusa diha sa usa lamang ka pagkatawo. Nabata ako sa uma maingon sa nahitabo karon. Usa usab ako ka sundalo ug manggugubat. Usa ako ka opisyal – usa ka lider. Isip usa ka tiniente, gipamunoan ko ang usa ka platoon nga kasundalohan nga mga Scout Rangers didto sa bukirang bahin sa Agusan. Kami nakapahimutang sa advanced base aron nga ma-check ang impluwensiya sa mga rebelde didtong dapita. Mao kini ang akong sugilanon:” (Ipadayon)
—
Al Ponciano R. Datu is employed as Sheriff IV at the Regional Trial Court of Misamis Oriental and was a former Social Science Instructor at Liceo de Cagayan University. This piece won the Saturnino Apoyon Tigi sa Mubong Sugilanong Binisaya (formerly known as the NCCA-DWG Fiction Writing in Bisaya Contest).
This one’s familiar. =)
It is! Veritas: Literary Folio of Xavier University-Ateneo de Cagayan back in 2003 or 2004(?) It’s the first ever Bisaya story I read and appreciated!
that’s why. i’m still trying to secure a copy of the first veritas.(chuckles)