Tukma usa ka tuig kanhi, sa susamang adlaw karon nga kini nagsugod. Ulanon kadtong mga panahona nga inubanan sa gabonon nga palibot nga hinayhinay nga mipatius-os gikan sa kinatumyan sa lasangong bukid, ug milukop sa bungtod nga nahimutangan sa among kuta. Hinuon dili kaayo baga ang gabon tungod kay maaninag pa man ang porma sa tawo mga kawhaan ka metros gikan sa among nahimutangan. Tugnaw kaayo kadtong panahona ilabina didtong dapita nga taas ang elevation mao nga didto kami sa sulod sa among mga payag. Kulang kami sa usa ka squad kay nagkuha man sila’g mga supply gikan sa headquarters.
Nakaaninag ang akong mga sakop ug mga tawo nga nagtrabaho taliwala sa ulan ug sa gabonon nga palibot apan sa among pagtuo, mga mag-uuma kini nga nag-atiman sa ilang mga pananom. Bisan pa man niana, kanunay kami nga nagmaigmat sa among pagbantay tungod kay kung kami sulungon sa mga kaaway, mga duha ka oras pa ayha makaabot ang reinforcement niining panahona nga lapokon ang dalan tungod kay dili makaagi ang mga sakyanan.
Sa kalit lang nakabati ako’g mga buto nga gikan sa habagatang bahin. Mibanos dayon ang mga pagpabuto gikan sa akong mga ginsakpan. “Men sa inyong mga puwesto!” Misinggit ako. Daw sa walay katapusan ang buto. Mi-radyo kami sa Battallion headquarters apan guba ang radyo. Human sa daw way katapusang higayon mihunong ang mga buto. Mimando ako nga ihunong na sa akong mga ginsakpan ang pagpabuto.
Gisusi ko ang akong mga sakop. Aduna kami tulo ka samaron. Ang usa naigo sa abaga, ang ikaduha naigo sa bukton ug ang ikatulo grabe ang samad dapit sa dughan. Siya mao ang platoon sergeant. Bisan pa’g dili guba ang radyo, lisod nga makaabot ang helicopter tungod sa dautang panahon. Layo ang hospital, mga kalim-an ka kilometro pa. Walay sakyanan nga makaabot kanamo tungod sa kadautan sa dalan. Sa katapusan, miduol kanako ang usa ka corporal – patay na ang platoon sergeant.
Sama sa usa ka tawo nga nawad-an sa usa ka matinud-anon nga kauban, daw nagun-ob ang akong kalibutan. Mora’g takulahay lamang nga nagkauban kami sa pagpanigarilyo, pag-inom sa kape ug usahay sa pagtagay sa bino. Sa matag gabii nga mamingaw, makita siya ko nga maggunit sa gitara inubanan sa iyang mananoy nga awit nga manuhop-tuhop sa nagmingaw nga kasing-kasing. Kanhiay lamang nga nakabisita ang iyang pamilya sa among gikutaan. Karon duna na usa’y asawa nga nabiyuda ug tulo ka anak nga nailo sa amahan. Ug sama sa gidangatan sa iyang tag-iya, nakit-an namo ang iyang gitara sa kilid sa iyang dapit nga nagusbat ug naguba na. Pait kana nga panghitabo apan unsaon ta man. Usa siya ka biktima sa panghitabo nga dili unta tukma.
Gisakay sa karomata nga ginuyod sa toro ang minatay nga adunay escort nga duha ka sundalo sa masigkakilid. Ang duha ka samaron gipasakay sa mga opisyal sa baryo sa duha ka kabayo human kadapati sa first aid aron mga makaabot sa battallion headquarters ug madala sa balay tambalanan.
Nakabati na usab kami’g mga buto-buto gikan sa dili kaayo layong bahin didto dapit sa may short cut paingon sa battallion headquarters. Mga napulog lima ka minutos ang milabay ug nahunong na usab kini. Naglibog ako kung unsay buhaton – mosusi kung unsa ang nahitabo o magpabilin sa luwas nga bahin didto sa sulod sa kuta. Apan sa gubat wala gayo’y luwas nga bahin tungod kay dili nimo maseguro ang mosunod nga mga panghitabo busa migawas ako sa kuta uban sa usa ka rifle squad. Didto sa among palibot mga duolan sa kawhaan ka metros nagkatag ang mga basyo sa bala ug mga lama sa dugo apan walay bisag usa ka tawo nga nahibilin didto. Miikyas ang mga rebelde uban sa ilang mga samaron o kaha mga patay usab. Mihunong na niadto ang ulan apan nagpadayon pa gihapon ang pagkuyanap sa gabon sa among palibot. Mihinay-hinay na pud pagkaylap ang kangitngit sa palibot timailhan nga hapit na miabot ang kagabhion.
Sa pagkataud-taod adunay grupo sa mga lalaki ang miabot. Sila diay ang sakop sa usa ka squad nga nagkuha ug supply. Aduna silay giguyod nga usa ka tawo nga binaatan ang baba sa gisumpay nga medyas nga gihikot palibot sa iyang ulo ug gibinaklid ug gapos ang mga kamot. Adunay siya’y mga samad sa iyang lawas. Ang usa diha sa iyang bukton ug duna usab sa iyang paa nga maoy hinungdan nga nagtakiang siya paglakaw.
“Nasorpresa namo kini sila sir samtang pasaka sila sa bungtod nga among gipahulayan. Girakrakan dayon namo sila kay nakapabor man mi didto sa ibabaw ug nahibilin kini siya human nga miikyas ang iyang mga kauban ug amo siyang nadakpan. Nakaila ra ba kuno ni siya nimo, sir. Gusto kuno siya makig-istorya nimo.”
“Mao ba?”
Gihiling ko ang dinakpan ginamit ang usa ka flashlight. Nagkalapok ang iyang tibuok lawas apil na ang iyang nawong. Lisod masuta ang panagway kay nagkabulingit ang iyang nawong sa nagsagol nga lapok ug dugo nga nagtulo gikan sa samad inagian sa paghapak sa butt sa usa ka riple. Usa lamang ka butang ang klaro – usa siya ka kaaway.
“Makaila man g’yod na siya. Nakaila man gani ko sa ngalan sa ilang kumander pero buang ang tawo nga makig-istorya sa mananap.” Sulti nako.
Aduna siya’y buot isulti nga dili makagawas sa iyang baba tungod sa medyas nga gibaat. Ang mga agumod lamang ang imong madungog gikan niya nga inubanan sa mga luha sa iyang mga mata.
“Luha sa buaya,” mikomento ako, “isulod siya sa tangkal sa mga mananap.”
Ang tangkal, tinuod gayod nga tangkal sa baboy apan wala nay sulod niadtong higayona tungod kay amo nang giihaw sa pista sa milabay nga bulan ang duha ka baboy nga among gibuhi didto. Gibutangan sa akong mga sakop ug usa ka bangko ang usa kanto niini diin ilang gipalingkod ang dinakpan. Ila siyang gihikot sa poste sa kanto aron dili makalubnot.
“Sir unsay sunod natong buhaton?”
“Sarge, take charge sa mga tawo kay gusto ko moinom. Corporal, kamong tulo, atbangi ko sa tagay kay gusto ko moinom.”
Didto kami nag-nom sa kilid sa tangkal, sa may balisbisan nga bahin nga duol ra usab sa dinakpan. Giukban ko ang usa ka galon nga laksoy nga akong balon gikan sa laksuyan didto sa kinapusoran sa lungsod. Sa gigamhan na kami sa espirito sa bino mikuha ako ug usa ka plastic bag gikan sa akong bulsa, ako kining gibukhad, gisul-ob sa ulo sa dinakpan ug gihikot sa iyang liog ang kuptanan niini sa ingon nga igo lamang nga walay makasulod o makagawas nga hangin ug nga dili usab siya mapukol.
“Don’t let blood stain your hands for vengeance is not yours. Dili ba mao man na ang gitudlo sa Bibliya. Busa dili nato bulingan sa dugo niining mananapa ang atong kamot. Hahahaha.”
Samtang nag-inom kami, giobserbahan ko ang cellophane nga mibukot sa ulo sa dinakpan nga miburot ug mihiyos uban sa iyang pagginhawa. Sa sinugdanan hinay ang pagburot ug paghiyos inubanan sa paglubnot sa iyang lawas. Sa pagkasunod mipaspas na ang pagburot-paghiyos ug milubnot-lubnot siya apan maglisod siya pagpakabuhi tungod kay lig-on ang pisi sa baboy nga among gihikot kaniya. Sa kadugayan mihinay na pud pagbalik hangtod nga wala na kini milihok. Wala nay gimok ang dinakpan – patay na kini.
“Requiem Aeternam,” sulti sa corporal.
“Ssh. Dili nato disturbohon ang iyang paghikatulog ug ato siyang hatagan ug desenteng lubong. Magsugal kita aron nga ang pinakadaghan ug pildi mao ang mahimong tigkalot sa iyang lubong.”
Nagbaraha kami. Pagkahuman sa lima ka dula, napildi ako sa makatulo.
Sa pagkasayo sa kabuntagon sa wala pa mohayag ang palibot, ulanon lang gihapon ang panahon. Bisan pa man sa ulan ug sa ngitngit pa nga palibot, naningkamot ako pagbangon ingon nga usa ka tawo nga adunay baroganan aron pagtuman sa among sabot sa pagkalot ug lubong. Mibalik ako sa tangkal apan wala na didto ang minatay. Migawas ako sa kuta aron nga masayran kung unsa ang nahitabo ug didto sa taliwala sa mga gampong sa tigbaw nakit-an ko ang porma sa duha ka tawo nga nagkalot taliwala sa ulan – ang korporal ug sarhento.
“Ug unsa man lugar na inyong gibuhat?” Suko ko nga sulti. “Nagtuo ba mo nga dili ko motuman sa sabot?”
“Sir dili maayo nga makit-an ‘ni sa mga sibilyan ang nahitabo sir. Ma human rights ta ani sir mahibaluan ni nila. Maayo ni nga miyentras sayo pa ug wala pay nagtikaw-tikaw.”
Murag gibati ko ang kakulba. Giukban ko ang sakong landay nga ilang gisudlan sa minatay, natanggal na ang baat sa baba ug sa hinay-hinay nga pagbunok sa ulan nahugasan ang dugo ug lapok nga milukop sa nawong sa minatay. Aduna siya’y dakong alom sa wala niyang aping ug pali nga puti sa iyang agtang. Nahingangha ako. Gihaw-as ko ang tibuok nga patay’ng lawas sa sako ug gihiling ang iyang walang tudlo. Putol kini. Gitan-aw ko ang iyang tuong bitiis ug aduna kini dako nga pali. Gihikap ko ang iyang kulong-kulong nga buhok ug misinggit ako sa makusog. Nakurat ug maayo ang korporal ug sarhento apan mipadayon sila sa ilang gitrabaho. Gigakos ko ang minatay.
“Unsay nahitabo nimo sir?”
Wala ko motingog, miligid ako sa kilid sa minatay nga naghilak.
“Hubog pa siguro na siya, sige na sarge padayonon ta ni atong gihimo kay madamay pa ta ani.”
Gitabunan nila sa yuta ang patay apil na ang sako nga landay ug nag-ampo sa pangadye sa mga patay ang sarhento.
“Requiem aeternam donna eis Domine. Et lux perpetua luciat eis – Requiescat in pacem.”
Mibiya sila kanako nga natingala pag-ayo kung unsa ang nahitabo. Sa pagkataud-taod mibalik sila uban sa balikas : “B___t ka sa imong ina sir! Dalahigon pa mi nimo ani sir!” Ug giguyod nila ako pabalik sa among kuta kay dili nila gusto nga duna pay mangusisa didto.
Didto sa kuta naghapon ako paghilak. Pagkasunod adlaw gi-relieve ako isip platoon lider kay dili na ako makigsulti kang bisan kinsa. Miingon ang sarhento nga warshock kuno ako kay batan-on pa ug wala maanad sa pagpatay ug sa giyera apan miingon ang psychiatrist nga nervous breakdown kuno. Apan wala sila masayod sa hinungdan ning tanan.
“Ngano man diay tuod, tinyente?” Nangutana ako. “Kinsa man diay tong dinakpan nga imong napatay?”
Mihilak si tinyente. Midangoyngoy sa dugay nga higayon. Gipasagdan ko na lang sab kay nagtan-aw lamang siya sa salog. Sa gawas sa bintana nagsugod na pagsalop ang adlaw ug nagsugod na pagbatog sa ilang tagsa-tagsa ka batugan ang mga manok.
“Siya akong ig-agaw.” Ug mipadayon siya paghilak human siya misulti.
“Imong ig-agaw?”
“Hoo. Akong ig-agaw.”
“Apan giunsa pagkahitabo?”
Padayon sa iyang paghilak si tinyente samtang nagtungab sa botelya sa bino. Sapagkahurot na niini, mikuha siya’g usa ka botelyang litro didto sa usa ka sako. Mao kadto ang botelya sa laksoy nga akong gihatag kaniya kanhiay pa. Giukban niya kini ug gitungab gilayon. Nagtan-aw lamang ako.
“Talirongan ra mi ug edad. Classmate mi gikan sa elementarya hangtud sa high school. Kanunay mi nga mag-uban sa pag-uli kay anak siya sa igsoon nga babaye sa akong amahan. Kadtong iyang tudlo sa wala naputol sa pagtipak sa liso sa talisay ginamit ang sundang. Kadtong iyang pali sa bitiis, tungod to sa pagkasamad sa hait nga bato samtang nagdula-dula kami didto sa usa ka pangpang kay iya akong gikab-ot sa diahng hapit ako mahulog. Apan sukad pa kaniadto managlahi na ang among panglantaw sa kinabuhi. Ako kanunay naghunahuna sa akong pangandoy nga mahimong sundalo samtang siya kanunayng naghuna-huna mahitungod sa kawad-on sa kaangayan sa katilingban.”
Kalit nga kahilom samtang gitagayan niya ako sa akong bahin.
“Sa pagkakolehiyo na namo, nagkabulag ang among dalan. Nadawat ko sa academy ug siya nagkuha ug Political Science sa usa ka pampublikong unibersidad. Sa matag bakasyon wala na magkatagbo pa ang among dalan kay kanunay siya nga mouban sa gitawag sa iyang nanay nga community organizing. Ug sa pagradwar niya sa kolehiyo, wala na kami makabalita kaniya. Nakasaad ako sa iyang inahan nga ako siyang pangitaon. Mao kadto ang higayon nga katapusan ko siyang nakit-an. O, nia imna kining laksoy ‘bay. Imo kining bahin sa dili ko pa lumsan ang akong kaugalingon sa kahubog. In vino veritas.”
“In vino veritas.”
Ug nalunod ako sa pagkahubog.
Sa pagkasunod adlaw sa akong pagkahuwasi sa gahom sa laksoy wala ko na makita si tinyente. DESAPARECIDO. Hangtod karong panahona wala na ako makabati ug balita kaniya, apan ang iyang gisugid kanako gisaad ko nga ilunod sa hangtod didto niadtong botelya sa laksoy nga sa pagkakaron wala nay sulod.
—-
Al Ponciano R. Datu is employed as Sheriff IV at the Regional Trial Court of Misamis Oriental and was a former Social Science Instructor at Liceo de Cagayan University.