The Communist Party of the Philippines, together with the entire Philippine revolutionary movement, condemns in the strongest terms possible the brutal and ruthless killing of Bishop Alberto Ramento, chairperson of the Iglesia Filipina Independiente (IFI) Supreme Council of Bishops, human rights stalwart, critic of social injustice and fighter for people’s interests. Bishop Ramento, who was found dead with several stab wounds inside his parish church in Tarlac City before dawn Tuesday, was brutally and heineously murdered. We hold the Arroyo regime responsible for Bishop Ramento’s murder. From: http://qc.indymedia.org/news/2006/10/8808.php
NAABTAN ko siyang way kibo sulod sa iyang opisina. Daw may lawom nga gihunahuna. Sa akong tan-aw, may dako siyang suliran. Ang iyang panan-aw didto nahipunting sa bentana…milapos sa jalousie, daw nagsud-ong sa usa ka halayong esena. Ingon na gayod siya niining ulahing mga adlaw. Way kadasig.
“Nia na ang juice ug sandwich, Monsinyor. Snack time na.” Gitandog ko ang iyang pagkasangit sa kahilom.
Gibuhian nya ang tugot sa iyang paghinuktok ug mitan-aw siya kanako. Sa lulot niyang mga mata, nakita ko ang duha ka lusok nga luha nga inanayng midagayday sa iyang kaapingan. Sa akong nakita, natantiya ko nga usa gayod ka bug-at nga butang ang nakapahasol sa agalon kong Obispo. Mangahas unta ko sa pagpakisayod kon unsa kining butanga apan nadat-ogan ako sa dakong kaikog.
Hinuon, sa pikas bahin sa akong alimatmat, may nakit-an kong hinungdan. Nga kining iyang gipakita karong linihokan bunga sa taas-taas na niyang pangedaron…magsaulog siya sa iyang ika-diyamanteng edad pipila ka bulan gikan karon diin hingpit na unya siyang mokanaog sa pangatungdanan isip Obispo.
Igo lang siyang misinyas kanako nga akong ipahiluna ibabaw sa iyang lamesa ang gidala kong sima-sima alang kaniya. Gituman ko ang iyang inamang nga mando.
Dili ingon niini si Monsinyor Sarmiento. Sulod sa dugay ko nang pagserbisyo kaniya, sugod sa akong pagka-sakristan sa dihang nailo akong tuwapos mga katloan na ka tuig ang nakalabay hangtod karon isip iyang personal assistant, sinati ko pag-ayo ang iyang batasan, kinaiya ug pagkatawo.
Usa siya ka alagad sa simbahan nga mahigalaon ug mahigugmaon sa mga linalang sa Diyos. Matinabangon. Dili siya katahaan, busa sayon ra siyang duolon sa katawhan ug sa mga parokyano.
Pintok manulti si Monsinyor Sarmiento. Sa iyang mga homily, kanunay niyang gihagit ang katawhan sa paglaban sa kamatuoran, sa pagbuntog sa mga lingla, bakak ug tikas. Kanunay siyang moapil sa mga rally batok sa mga tikasang opisyal sa gobyerno ug mga abusadong sakop sa militar. Ug tungod niini, daghan ang naglagot kaniya nga mga opisyal sa kagamhanan.
Dili na maihap ang mga saksi sa hiwing mga binuhatan ang midangop kang Monsinyor Sarmiento aron kini iyang ikayagyag ngadto sa prensa. Mga saksi sa ilegal nga pagpamutol sa kahoy, sa pagpadagan sa ilegal nga sugal ug daghan pang uban. Niining ulahi, usa ka saksi sa tikas sa piniliay ang midangop kang Monsinyor Sarmiento. Misugilon ang maong saksi nga siya ug uban pang mga magtutudlo gikan sa lainlaing lungsod sa ilang lalawigan ang gitapok sa ilang gobernador sa usa ka dapit sa bisperas sa piniliay. Ug didto nagbuntagay sila sa pagpinil-apay sa mga balota sa ngalan sa mga kandidato nga gisuportahan sa gobernador. Ug ang thumbmarks ug pirma sa mga high school students ang ilang gigamit sa mga election document. Walay piniliay nga nahitabo atol sa adlaw sa eleksyon. Busa walay makitang lama sa indelible ink sa mga tudlo sa katawhan. Siya midugang nga ingon gayod niini ang mahitabo sa ilang dapit sa panahon nga adunay piniliay. Ug kon adunay moreklamo, dili kini maatiman kay kakunsabo man sa lokal nga mga punoan ang kadagkoan sa Comelec, militar ug polisya. Matod niya nga supak kini sa ilang kabubut-on apan wala silay mahimo. Nagkanayon ang maong saksi nga isog ug bangis kaayo ang ilang gobernador ug tatawng mameligro ang kinabuhi sa ilang tagsa-tagsa ka pamilya kon ilang isalindot ang kagustohan sa gobernador.
Pulos gayod bug-at ang mga expose ni Monsinyor Sarmiento batok sa kagamhanan. Apan wala koy nakita bisan gamay nga katalaw nga mituhop sa iyang balatian.
Tungod kay taastaas na ang panahon sa akong pag-alagad kaniya, daghan nang pagtulon-an ang natisok ni Monsinyor Sarmiento sa akong alimpatakan…mga pagtulon-an nga nagbilin og lig-ong mga dalid sa akong utok ug kasingkasing.
“Dinhi sa kalibotan, Badong, gikinahanglan ang gugma,” matod ni Monsinyor Sarmiento kanako usa ka adlaw niana samtang nagpadulong kami sa dakbayan aron sa pagtambong sa komperensiya sa kaparian. “Kay kon walay gugma ang tawo, dili nato maangkon ang tiunay nga kalinaw, kahusay, kalipay.”
“Sakto kaayo ka, Monsinyor.”
“Apan dili lang kay gugma, Badong. Kinahanglan usab nga manginlabot ang katawhan sa mga isyu nga may labot ang lungsod labi nag magpasulabi na sa katilingban ang daotang mga binuhatan sama sa pagpatay ug pangdaug-daog.”
“Pero lisod kanang batokan ug buntogon, Monsinyor. Kay ang nagpaluyo, mismo man ang mga dagkong opisyal sa gobyerno ug militar.”
“Way lisod, Badong, kon ang katawhan maghiusa. Sa panaghiusa, anaa ang kusog.”
“Tinuod kana, Monsinyor, apan mameligro sad ang kinabuhi sa katawhan kon mosukol sila sa namunoan. Hayan kamatayon ang ilang sangpotan. Maayo segurog magpakahilom na lang.” Gisuwayan ko sa pagtutho ang iyang baroganan nga iyang gitingal kanako. Gituyo ko kadto aron sa pagsukod sa kalawmon sa iyang pagpakabana sa mga panghitabo sa katilingban.
“Ang kamatayon kabahin sa pagpakabuhi, Badong. Busa dili angay nga kahadlokan. Kon gamhanan sila, mas labaw ang gahom sa Kahitas-an.”
“Aw…hinuon….” Wala koy nahimo gawas sa pagpadayag sa dakong pag-uyon sa iyang gisulti. Kay nagtuo man gayod ako nga walay makatupong sa gahom sa Diyos nga atua sa langit.
NAG-WASHING ko sa iyang service nga Willys sa garahe kilid sa kombento sa dihang mibutho si Monsinyor Sarmiento. Kamulo kong nagpasirit sa tubig ngadto sa mga yantas ug ligid niini aron matangtang ang mitapot nga lapok. Sama man ugod sa sungkaan ang dalan nga among giagian kagahapon sa dihang mibisita kami sa usa sa mga simbahan nga sakop sa iyang Dayosiso nga nahimutang sa bukirang bahin. Okay lang unta kon wala pa mag-ulan. Apan tungod niining panahon karon nga nagsigeg hilak ang langit gumikan sa nagsunod-sunod nga mga bagyo, ang maong dalan nahisama sa tunaan.
Gigamit sa katawhan ang maong dalan sa matag adlaw. Mao kiniy ilang paga-agian sa panahon nga sila motugbong sa syudad alang sa pagtumod sa mga lagutmon, utanon ug uban pang abot sa ilang kaumahan. Apan sa unsang pagkaunsaa, wala gayod kini masemento.
Naghinugilon si Monsinyor Sarmiento kanako nga dugay nang naghangyo ang mga lumulupyo ug opisyales sa maong dapit ngadto sa kadagkoan sa dakbayan sa pagpagawas og pundo aron magamit sa pagsemento sa ilang dalan. Siya pa mismo, matod niya, ang mihatod sa kopya sa resolosyon ngadto sa mayor. Apan wala gayod kini maaksyoni sa mga opisyal sa lokal nga kagamhanan. Matod ni Monsinyor Sarmiento nga ang maong resolosyon daw nahisama sa putos sa buwad nga igo lang gibalibag sa mga namunoan ngadto sa basurahan tungod kay maoy ilang gihatagag prayoridad ang pagpalit sa mga luxury cars aron ilang magamit isip personal service vehicles.
Makapamatuod ako niini. Niadtong Sabado sa buntag, nakita ko ang usa sa mga opisyal sa City Hall nga naggamit sa Isuzu Trooper nga gipanag-iya sa kagamhanan sa dihang nangompra siya sa SM City. Wala gayod siya maulaw bisan nagtangag sa pulang plaka ang maong sakyanan. Nakapanakla kos akong nakita. Nakapanlingo. Nasayangan ko sa buhis sa katawhan nga giwaldas lang sa mga tawong hakog sa gahom ug kawatan sa salapi sa lungsod.
Ug labi pang mihapdos ang akong balatian sa dihang nakita ko ang mga mamaligyaay sa aseras nga gipang-abog sa mga kawani sa City Hall. Mingutngot ang akong kasingkasing nga nagsud-ong sa mga sidewalk vendors nga nagkapuliki pagpamunit sa ilang mga baligya nga nagpasad sa aseras. Nakaingon ko nga dunot na gayod ang sistema sa gobyerno kay bisan ang mga tawong naningkamot aron maayom-ayom ang ilang kinabuhi nga gisungog sa nagkagidlay nga ekonomiya kuhaan na man hinuon sa kahigayonan nga mabuhi ug magpakabuhi dinhi ibabaw sa kalibotan. May sulbad pa kaha kini nga suliran? Makabakod pa kaha kining nasora gikan sa iyang pagkausamod ngadto sa kapobrehon? Hangtod kanus-a maghari ang mga tawong laog sa gahom ug bahandi? Asa man modangop ang mga tawong nanginahanglan? Kinsay manalinghog sa ilang mga reklamo ug yangongo?
“Motambong tas rally sa pikas dakbayan unyang hapon, Badong,” ni Monsinyor Sarmiento.
“Sige, Monsinyor.” Mihunong ko sa pag-washing, mitindog ug miatubang kaniya. Sa iyang nawong, ako gihapong nakita ang bug-at niyang suliran nga wa ko hisayri kon unsa. “Sa unsa diay na nga rally, Monsinyor?” Namugos ko sa akong kaugalingon nga dili magpaanod sa bul-og sa kaikog sa pagpangutana.
“Gitawagan kos organizers ug mihangyo sa akong suporta. Mangayo silag hustisya sa pagbanhig sa usa ka Kagawad nga mikwestiyon sa mga dagkong transaction sa City Hall.” Gitan-aw ni Monsinyor Sarmiento ang layong unahan. “Misiaw na gyod ang mga hinanib ni Satanas dinhi sa kalibotan. Grabe na ang extra-judicial killings karon. Mga sakop sa prensa, aktibista, community organizer ug labor leader nga kritikal sa gobyerno, gipangtiklo. Kinahanglan masumpo sila.” Daw pagahidunggan ko ang pagkagot sa iyang mga ngipon.
“Unsang orasa ta mogikan, Monsinyor?”
“Alas kuwatro magsugod ang kalihokan. Usa ka misa ang himoon sa dili pa ang programa. Akoy mag-misa. So mga alas dos, molarga na ta. Palihog na lang kog andam sa mga elemento sa misa.”
Ug misulod pagbalik si Monsinyor Sarmiento sa kombento sa hinay nga mga lakang. Nagpabilin gayod nga tanghaga alang kanako kon unsang butanga ang nakapahanaw sa iyang kalagsik.
Wala madugay, nahanaw si Monsinyor Sarmiento sa akong panan-aw. Apan nagpabilin nga nagpasunding sa akong handurawan ang mga punto nga iyang gipaambit kanako. Labi na ang mahitungod sa extra-judicial killing. Kay dili gayod mahitabong mapanas sa akong alimpatakan ang usa ka insidente nga akong nasaksihan.
Bakasyon ko kadtong higayona. Ug nakahukom kong moduaw kang Ramon, akong ig-agaw. Suod ko siya nga pagka-ig-agaw. Managsuon ang among isig ka-amahan. Kasaring kami ni Agaw Ramon kanhi gikan sa elementarya hangtod sa sekondarya. Apan dugay na kaming wala magkita. Namalhin man ugod sila pagpuyo sa Negros kay taga-didto man si Tiya Saling, ang iyang inahan. Nabalitaan ko na lang nga nahimong labor leader si Agaw Ramon. Siya ang lider sa unyon sa mga mamumuo sa usa ka kompaniya sa asukal sa Negros nga gipanag-iyahan sa inilang banay sa mga politiko.
Sa paghitangka ko sa tugkaran sa iyang panimalay, nakita ko siyang naglingkod sa bangkito, namaypay aron sa paghingilin sa kaigang nga mialisngaw gikan sa adlaw sa berano. Sa dihang nakaalinggat siya kanako, nakita ko ang iyang pahiyom nga miabiabi sa akong pag-abot. Mihunob sa iyang panagway ang kaseryoso sa iyang pagkatawo. Nagdali siyang mitindog aron sa pagsugat kanako. Apan wala na magkadikit ang kainit sa dinagaang sa among kahinangop sa usag-usa… Wala na.
Usa ka buto sa armas ang mipaka ug mitugaw sa kahilom sa maong udto sa Abril. Nakita kong nabarag si Agaw Ramon, samtang nagtapion sa iyang walang dughan. Miagas ang dugo, mimansa sa gisul-ob niyang tisirt. Hangtod siya natumba.
Milingi ko aron sa pagtino diin gikan ang maong buto. Ug nakita ko ang tawo nga mibanhig kaniya. Mao gayoy iyang pagluklok sa armas balik sa gitakin niyang sakoban. Nag-sweatshirt siya og lubos itom, nagkalog buli ug kasarangan ang pamarog niini. Ug yano siyang nagpahilayo, daw walay nahitabo. Buot ko siyang gukdon aron suknaon nganong iyang gihunos ang kinabuhi sa akong Agaw Ramon. Apan kalit siyang gilamoy sa kawalaan…gisuyop sa katubhan didto sa unahan. Kinsa man kaha siya? Kinsay nagsugo kaniya?
Giungad sa kahaw-ang ang akong kahiladman. Ug wala ko kapugngi ang akong mga bag-ang sa pagkagot. Naitlib ko ang akong ngabil. Ug nanganti og panimalos ang akong kasingkasing.
Lima na ka tuig ang milabay gikan sa maong hitabo. Apan nagpabilin kining lab-as sa akong alimatmat. Nagtuo ako nga dili gayod kini mapanas hangtod dili masolbad ug mahatagan sa hustisya ang kamatayon ni Agaw Ramon.
Apan kon si kinsa ang mopakanaog sa hustisya, wala ako masayod ug wala akoy aydeya. Nagpabilin gayod kining usa ka dakong pangutana sulod sa akong kahiladman. Hinuon wala ko kawad-ig paglaom. Sa madugay o’ sa madali, nakaseguro kong mahatagan sa kaangayan ang pagkutlo sa iyang kinabuhi.
WALA ko kapugngi ang pagkuba sa akong dughan samtang nag-andam sa mga dad-onon alang sa misa ni Monsinyor Sarmiento.
Sukad masukad, karon pa ako mibati niini nga matang sa kakulba. Daw dawugdog ang pinitik sa akong kasingkasing nga midahunog sa akong dughan…misubay kini sa akong kaugatan ug mipakurog sa akong kaunoran. Nalisang ako. Ug nabatyagan ko ang mga tunok sa kabalaka nga nanuyhakaw sa akong panit.
Gitan-aw ko ang wall clock nga nagbitay kilid sa confession room. Alas dos na ang takna sa kahaponon. Oras na.
Binitbit ang mga elemento alang sa misa ni Monsinyor Sarmiento, nagdali kong mipaingon sa sakyanan. Sagol dagan ang akong paglakaw gikan sa altar. Sa paghidangat ko sa ganghaan sa simbahan, tataw nga nasikpaw sa akong panan-aw ang tiyam sa itom nga dag-om nga nagyatyat didto sa kasadpan. Kahilakon na usab ang langit. Sa akong banabana, mobuhagay ang ulan sa dili madugay.
Milahos ko sa garahe. Ug usa ka mangil-ad nga talan-awon ang nasugat sa akong mga mata. Nakita ko ang usa ka tawo nga nagbuy-od. Sinati ko ang iyang pagkasiya. Nabulit sa dugo ang gisul-ob niyang puting dentro.
Dili ko makatuo sa akong nakita. Dili ug dili gayod. Busa gidapuwas ko ang gabon sa katahap ug tagimtim sa pagduhaduha nga nangapyot sa akong mga mata.
Ug nasuta kong wala gayod ako magdamgo. Tinuod ang tanan kong nasaksihan. Gidugkal sa kahingawa ang akong kahiladman. Midagan ako paingon kaniya… Nagtaroy pa gihapon ang kutsilyo sa iyang walang dughan… Ug nakita ko ang iyang panan-aw nga milapos sa naglugitom nga dag-om, ang lapoy niyang mga mata daw nagsud-ong sa usa ka halayong esena.
Nabuhian ko ang akong mga dala. Nagpasad sa salog ang mga ostiya ug naboak ang botelya nga gisudlan sa bino.
Gisapwang ko siya. Ug sa hinurot kong tingog, ako misinggit. “Tabanngggg!…Si Monsinyor gidunggab.” Wala ko masayod kon may nakadungog ba kanako…
Ug bisan sa kangutngot nga gibati sa akong kasingkasing ug sa makusog nga bunok sa ulan, tin-aw kong nakita ang natina nga mga ostiya ug ang nagsagol nga bino ug dugo nga midagayday paingon sa gawas…mitipon sa nagbanaw nga tubig-ulan.
Hugot kong nakumo ang akong mga kamot… Midangoyngoy ang akong dughan… Nakahangad ako sa langit… Milugmaw sa akong mga mata ang mga luha nga gitukmod sa nag-ul-ol kong kasingkasing… Ug nabatyagan kong mingitngit ang akong panan-aw samtang inanay nga mingiob ang kalibotan… (Kataposan)
This story won First Prize in the recently-concluded “Fiction-Writing Contest in Bisaya”, held by the Davao Writers Guild and the National Commission for Culture and the Arts.
Raul G. Moldez lives in Cagayan de Oro City and works for the City Government.