Dagmay.online

Sa wala pa man misubang ang adlaw, sayo na nga gamata si Damay. Naghinuktok una kini ayha mibangon ug nanghiwid. Migawas kini sa gamayng payag nga may bungbong nga amakan ug mibati sa gasang dala sa kabuntagon. Mihapyod dayon sa iyang panit ang hangin nga may dalang gabon — hinungdan sa pagbugnaw’g samot sa iyang gibati.

“Kwatro ektaryas bya pud to kapin, og di modasmag tong sakop ni Kito unya lagi kamamo gyod ta’g hakot,” dungog kaayo niya ang tingog ni Ulong.

“Dong pangape sa, naay binukal nang termos ay.”

Saguyod nga timbaya sa iya ni Intoy nga iyang uyoan. Mitando lang si Damay ug klaro nga bag-o pa gyong mata kay di kaayo hiningog. Mikuha kini og tasa sa nescafe dayong punit sa aroma nga naa ra sa lamesa samtang galingkod ug gaatubang sa lapad kaayo nga basakan.

Sa katorse anyos nga pangedaron, dili gyod unta para sa basakan ang iyang hulma. Kumpara sa iyang mga kaedad, labing gamay siya nga bata, niwang, apan abtikon.

Human niyang makutaw ang iyang kape, lahos na siyang mipundo sa dakong gamot sa mahogany. Didto niya gitungab-tungab ang maong painit — daw dakong tawo sa iyang mga lihok.

Sa pagpaniid ni Damay sa tibuok basakan, tiunay siyang nakabantay sa pagbuhagay sa kahayag nga mikab-ot ug mikaylap sa iyang gamayng dagway. Naklaro iyahang tabunon nga pamanit ug tul-id nga buhok nga nag ilog ang kaitom ug ang milubad ining kabulaw nga halos motabun na sa iyahang dagway. Gisabalan na siya niini apan sama kaligdong sa magkuno ang iyang gikuptang panaad sa kaugalingon nga di niya kini paputlan — gusto lang niya kining mabati kanunay nga taas.

“Pangandam na didto, May — lakaw na ta taudtaod.”

Midakop kini sa galaroylaroy nga hunahuna sa bata. Giguba ni noy Edot ang kahilom, mihangad siya ug nakita niya ang nagkatigulang na nga dagway sa iyahang amahan. Nahinumdoman hinuon niya ang parehong tingog pila ka tuig na ang milabay.

Kada agi  sa motor nga nanglibod og pandesal matag kaadlawon, mas mag-una pa siya usahay og bangon sa iyang amahan. Gani, siya pay mamukaw. Naanad na si Damay nga kada haguros sa maong motor nga nanglibod og pandesal, mopalit gyod iyang papa maski balig baynte. Kon apiki, kinse o diyes lang. Makigsalo siya sa kape sa iyahang amahan, iyang ituslo ang pandesal niini ug patuhopon ayha kaonon. Kini iyang paborito. Kini ang nagpalipay sa maong bata — kini ang hinungdan nganong matulog siya og sayo, aron makamata siya’g kaadlawn — saksi niini ang ilang gamayng balay, iyang inahan ug iyang gamayng manghod. Inig kahuman, taudtaod siyang maglingkod sa ilahang hagdan. Ambot og unsang matang ni sa routine apan si Damay, diri gyod mag-atang sa adlaw bisan usahay, dili siya siputon ini.

Sukad nabunalan siya atong liwas sa iyang ika-noybe nga birthday kay nasakpang mikuyog sa iyang higalang si Dagul nagsag-ob og tubig sa tabok latay sa tulayng buntong, gisugtan na siya nga molatay sa maong latayan para sa atbang, magsag-ob na sad. Sa hunahuna niya, basin nabunalan lang siya atong panahona kay wala siya gadala og galon, pero sayod man gyod siya sa hinungdan nga tinood.

Golden rule sa ilang pamilya nga dili magpadaplin sa suba kay daghan na laging natagulilong pagkahumang magpadaplin-daplin ini samot nang mga bata nga sama niyag pangedaron. Kanunayng palaman aning istoryaha ang wala milubad nga pagkaana-a kuno sa ukoy sa suba nga mamunlot og bata. Dili lang gyod daw kini panghadlok kay tinood gyod daw kini. Gani, kon si Edot ang pagarayon aning tanan, molakra pa ang kaguol sa iyang dagway. Kini tungod kay isa sa mga batang nawala sa maong suba, iyahang pag-umangkon. Hilom kining gihimong timailhan sa mga ginikanan sa kalubi-an nga kon husto na ang kaisog sa bata para motabok sa pikas pangpang, mitabok na sad ang bata ngadto padulong sa pagkahamtong.

Kambal ang duha ka barangay Lower Usogan. Ang Usogan sa Region X, abunda og tubig apan lunopunon ug gani makita gikan sa balay nilang Damay ang pagkahimo ining dagat kada molukop kini sa mga kahumayan. Ang Usogan sa Region X walay kaugalingong sistema sa tubig ug utro pung lunoponon. Nahimo na hinuon niyang tahas matag buntag ang magsag-ob — latay sa tulay nga nagtakdo sa kahaw-ang taliwala sa duha ka rehiyon tabok sa dakong suba human niya buhata tong pagkuyog niya sa iyang higala.

Nagpahuway siya sa ilang hagdan, gatubod pa ang singot sa iyahang agtang. Nangatagak gikan sa may sentido niya ang mga lugas ini largong hagbong sa panit sa iyang abaga’g lawas nga naghukas, gipatuyok-tuyok ang sanina aron ipaypay sa kaugalingon para hupayon ang kaigang.

“Pangandam na didto, May. Lakaw na ta taudtaod.”

Nadunggan niya ang tingog sa iyang amahan. Mihangad siya ug gisugat siya sa makanunayong suot niini. Ang karaang jacket nga giliburan na sa kaitom nga may mga wiris-wiris sa lapok, lapokon pod nga jogging pants nga di na maklaro ang pagka asul, ug sa ulo — ang kalong ginama sa kugon nga nangatastas na ang ubang mga hibla.

Sa mangga atubangan sa ilang balay, gasandig ug nangdani ang giluti nga mga linghod nga bayog ug pipila ka giluti pud nga palwa sa dahon sa saging. Ginhawang lalom ang mihukom — mitando ug  mibarog si Damay para kuhaon pud sa likod sa ilang balay ang iyang jacket, slacks, ug kalo nga tanan, lapokon usab.

Ika duha na niya nga absent sa unang semana sa ting-ani. Milantaw siya sa lapad kaayo nga basakan ug nanghupaw human makita ang mga lugas nga hingpit nanggikumbayot sa tagsa ka mga uhay.

Alas onse na.  Sakit na ang init. Daw makapaso kini kon walay nagtabon nga panapton sa ilang mga bukton. Si Damay, nagpadayon pa og garab sa mga uhay sa iyang sangab. Di pa maaninaw ang sangkoan sa maong basakan. Kilid sa iyang plat nga iyang giangkon, ang plat usab sa iyahang amahan. Naay usahay mo sideline og laag sa bulangan si noy Edot para mangmasyada ug mabiyaan si Damay ngadto sa tunga sa basakan. Ang payatot nga anak, maghakot sa mga tapok sa iyang sangab dayong tiwas usab sa gibiyaang sangab sa amahan nga kanunay niyang nasabtan ang tanang lakaw.

Naay maluoy sa iyaha ang mga kaubang manganihay ug tabangan siya kay siya may kinaulahiang mahuman. Apan kining adlawa, basakan lang gyod ang tuyo ni noy Edot. Di siya mamulang. Unongan niya ang anak ning tunga sa basakan. Wala siya katuod sa bulangan sa Jimenez ug labawng wala sya kasayod sa maong lugar.

Bisan pa man sa mga adlaw nga taphaw ang pagpabati sa amahan sa gugma ngadto sa anak, idolo gyod gihapon siya niini sukad bata pa kini. Si Noy Edot ang pinakapaspas nga manganihay sa tanang manganihay nga sakop sa ilang kontraktor nga si Abay. Daghang pagdayeg ang mobagat niya kanunay tungod lagi sa kapaspas ini og gani kon naa siguroy lumabaanay og ani, kini ang modaog. Madunggan kini kanunay sa gamayng Damay sauna. Apan samtang nagkadako ang bata, lakip pud niyang madunggan ang mga istoryang iyahang amahan ang pinakausik og agi. Maong ampay timan-an iyahang agi sa mga manghagdaway nga mga mat-an. Sa hunahuna ni Damay, natural lang nga naay mausik kay giani gud kini og kamot ug dili man usa ka makina iyahang amahan. Wala gyod gihapon kini makapahuyang sa iyang taas nga paglantaw sa amahan, kanunay gihapon niya kining garbo.

Distansya na’g kapin sa pulo ka dupa si Noy Edot sa anak. Distansya na kaayo. Kini ang kanunayng gigukod ni Damay sauna, nga mapamubo ang kahaw-ang taliwala nila. Para sama sa iyahang amahan, mailhan usab siya nga isa sa pinakapaspas mangani. Para usab mentras nanggarab, makahinabi niya iyang amahan ug dili ra kaayo tantong mabati ang gibug-aton sa trabaho. Para dili kaayo siya mingawon sa ilang klasrum. Apan sa maong higayon, wala na pugsa’g apas ni Damay ang amahan. Nanggarab lang siya uyon sa kaugalingon ug tinood niyang kapaspason. Didto, maila nga ang sangab, iya sa inosenteng bata. Walay usik, maampingon sa matag garab ug tupong sa matag usa ang tanang uhay.

“Dong, Damay! Silong sa kaw, ako nay tiwas nang sangab nimo,” naundang pagpanggarab si Damay humang naay misampit niya.

“Balik lang diri human ta maniudto kay magsugod na ta’g hakot.”

Mitutok lamang si Damay sa iyahang amahan dayong hangad sa adlaw. Nangatagak ang singot sa iyahang agtang paingon sa iyahang dalunggan samtang iyang mata, halos na ipiyong tungod sa nanaop nga kasilaw. Mibalik siya sa payag kon asa ang maintain sa tag-iya sa basakan naay giandam nga tubig ug pagkaon. Lapokon iyahang tiil tungod kay lapokon man usab ang basakan ug nauga na lang kini sa iyahang tiil ug bagtak kay human niyang makainom og pila ka baso nga tubig, mibalik naman pud siya ug lingkod sa gamot sa dakong kahoy.

Gibag-id ni Damay sa matag usa iyahang mga palad. Nangatagak ang mga naugang lapok. Mabati niyang nagkabaga na ang mga kubal niini samot na ang tuong palad nga kanunayng gahawid og garab. Lalom siyang miginhawa. Nagdulong iyahang amahan sa isla-isla tunga sa basakan kon asa siya ug ubang mga manganihay nagpasilong. Nagbawog-bawog ang imahe ani tungod sa misapaw nga alisngaw gama sa init nga kaudtuhon apan ang samang kainit, kanunayng gisulayan og hupay sa bugnaw nga hangin nga kanunayng mohapak sa ilang natostang mga panit.

“Maniudto na!” Singgit sa maintain sa basakan.

“Oy ali na mo! Maniudto na daw!” Ni Abay sa iyang ginsakpan.

Dali nakigsalo og hinaw si Damay sa balde sa mga kauban niyang hamtong nga manganihay. Hugyaw kaayo kon magtapok ang tanan. Dinuyogan og mga komedya ilang paniudto samtang nagkalingaw’g kusi-kusi sa lawas sa isdang sigarilyo nga gikan naglangoy-langoy sa taga liog nga sabaw. Misaba ang udto. Ang kinataw-anay ug panagtabi mibuak sa hamugaway nga kahilom nga kaniadto sa wala pa sila, mga langgam lay nagkalingaw’g pulpog. Kinataw-anay’g panagtabi nga hingpit gitago ang ilang kinabuhi isip manglangyaway ug ang bulok lang sa ilang panit, ulat sa mga kubalong palad, ug gipangtay-a’g nangalungis nilang kuko ang kanunayng mopalutaw sa ilang mga kaagi.

Naghukas si Edot samtang naglingkod sa bukubuko sa bukong ilalom sa laing dakong kahoy nga mahogany. Nanghingiki kini samtang nagpahungaw sa kainit sa lawas. Walay kalibutan ang amahan nga ang anak, si Damay, nahiluna sa gamot sa kahoy ug napilit ang panan-aw ngadto niya. Wala masayod ang amahan, nga sugod nang gikapoy ang anak sa pagpamubo sa kahaw-ang nga lig-on ang pagkaali taliwala nila. Apan, sayod siya sa mga nausab nga mga lihok ini. Nasayod siya sa kahilom nga pamilyar. Kahilom nga iyaha nang nailhan.

Pagtandog ni Damay sa salopin, wala na kini umoy. Iya kining gilabog ug nabilin ang maong sudlanan nga nag utaw-utaw sa hangin ayha tiunayng mitugpa sa salog nilang kawayan. Nangluod ang bata. Hugot. Hugot ang pangluod ini kay mura ni kinig mayang bungol sa kilid sa sira samtang naglingkod ug nanghingugpos.

“Ay hala, Tamtam! Wala nimo binli imong kuya? Naa man toy duha akong gisalin sa salopin?”Ni Mina sa iyang hinhin nga pangutana sa kwatro anyos nga anak nga kaniadto, nagkaabog pang simod tungod sa lingaw ining pagpugnit-pugnit sa pandesal.

“Nganong padugay-dugay’g mata lagi awa.” Ni Edot ngadto kang Damay nga na estatwa na sa kilid tungod kay sayo kining giduaw sa sapot ug panglood.

“Palit na lang ta’g balik ugma, May. Ali bi, ali bi.”

Pamuyok sa amahan sa iyahang anak nga gilamoy sa kahiubos. Iyang giaswat ang kaniadto sais anyos nga Damay nga nagsugod na’g panglugmaw ang luha. Wala ra hinoon kini milugnot apan ang panghingugpos ini ug ang nagkusmod ining simod, wala mausab. Gibutang niya ang nanglood nga magulang niyang anak sa salog ug milingkod sa habog ug pataas nga lantay sa sulod sa ilang lawak. Gihawiran sa ni Noy Edot ang duha ka bukton sa anak ug ang lubot ini, gisapwang sa iyang duha ka tiil dayong sugod sa lain pang paagi aron maulian kini.

“Tuya nang tuya tuya nang tuya. Aling nang aling aling nang aling.”

Wala gyod kini makapatarog sa bug-at nga kusmod sa anak. Iya nasad kining gialsa ug gipalingkod tapad niya.

“Tikwi banog – asa tugpa didto sa ilok!” Ug iyang gigitik ang bata sa ilok niini, apan, walay nausab.

“Tikwi banog – asa tugpa didto sa liog!” Ug gigitik na pud niya kini sa liog. Hingpit gyod kon manglood ang bata. Lalom. Gabii na gani kini miistorya’g balik sa ilaha ug nakigdula og balik sa igsoon.

Daghang mga ang puli-puli og dagan sa utok ni Damay, samtang naglantaw sa amahan. Daghan siya’g pangutana nga dili niya maingon sa pulong. Gusto niyang magpakabata apan, iyahang palibot, puros hamtong ug sa iyang hunahuna, siya pud. Walay luna para sa sentimental nga pagbati ang maong tapun-og. Puro kinataw-anay sama sa kada-adlaw niyang masaksihan.

Nakita karon ni Damay ang tawo nga rason sa iyahang pagdako. Sa iyahang pagkaana-a ning kalibutan. Sa iyahang pagpaningkamot. Rason nganong naa siya sa kalibutan. Tawo nga kadugayan niyang tutok, nagkahanap. Nagkahanap. Nahimong kon unsang pamilyar nga hayop — nahimong kabaw! Gisakdap-sakdapan kini sa balangkiyod apan milahutay ang kawalay-pagtagad ini ug mipadayog baklay samtang gibagat ug gipamati ang hangin.

Iyahang gilugod iyang mata hinungdan para dili madayon pagpangahagbong ang mga lugas sa tubig gikan ini. Klaro niyang nakita ang tanan. Mibaktas paingon sa basakan ang kabaw ug miagi taliwala nilang duha sa iyahang amahan. Miilog sa atensyon ni Damay ang maong lapokon kaayo’g lawas nga hayop nga giguyod sa maintain paingon sa bag-ong inanihan nga humayan. Iya kining gisundan og lantaw. Didto, nakita niya ang kabaw nga gipasabsab sa mga nanggibarog nga uhay. Ang pangilong ini, hingpit ang pagkataod samtang ang pisi, lig-ong pagkasumpay apan sa maong higayon, gitangtangan og katungod ang pisi nga mohugot kon ugaling manobra ang kabaw sa iyang dulngan. Kini, tungod kay wala ihigot ni ipasok ang laing tumoy ini. Tungod kay gihatagan og kadyot nga kagawasan sa amo ang iyang hayop.

Padayong nagtutok ang bata sa kabaw ug siguro nalingaw sad sa tingog sa sinabsaban niini o basin, nalingaw paglantaw sa kabaw nga mohunong ug mobati usahay sa hangin o mas dakong purohan, nalipay lang sa nakitang hinanaling kagawasan sa hayop. Layo na ang kabaw sa iyang panglantaw. Nagbawog-bawog na ang imahe ini tungod sa padayong pagsaka sa alisngaw sa basang yuta. Nahibalik na si Damay. Buot na niyang tutokan og balik ang amahan apan, didto na niya kini hikaplagi sa tunga basakan nga naay gibaw’k nga dakong butok. Nagdulong. Nagkaduol. Nagkaduol. Duol na gayod, ug naklaro na niya ang mga tiil ining malubong sa lapok taman sa bagtak kada tunob samtang gaaswat sa dakong binutok sa humay nga maayong pagkapatong sa ulo.

Mibalik sa panumdoman ni Damay ang istorya sa iyahang amahan kaganina sa wala pa sila maniudto.

“Dong, Damay! Silong sa kaw, ako nay tiwas nang sangab nimo . . . balik lang diri human ta maniudto kay magsugod na ta’g hakot.”

Dakong katingala ni Damay nga wala siya daniha sa amahan nga mobalik na sa basakan para magsugod na’g hakot. Dako niyang katingala nga wala na siya badlonga sa iyang amahan sa iyang taudtaod na nga pagpahuway nga kaniadto — Nagtanga! Nagtinapulan! Naghinuktok! Mga talinggab nga modunggab sa iyang linghud nga kasingkasing kada madagma siya sa pahulay tungod sa kahuyang sa gamayng lawas. Sa mga inganing higayon, nahisabtan ra gihapon ni Damay ang tanang pait nga pagtagad, tungod kay lisod gyod pud ang trabaho sa tunga sa basakan. Para niya, kon init man ang ulo sa amahan, kini tungod kay init sad ang panahon.

Humang ibutang ni noy Edot ang pinakaunang butok sa iskrin nga nakabukhad, wala na sab niya dalha’g balik si Damay sa basakan ug mibaktas kini pabalik diha-diha dayon.

Nakita karon sa gamayng bata ang kabawng gawasnon ug iyahang amahan sa tunga sa basakan kauban ang lain pang mga manganihay. Nagkahiusa. Nag-usa. Ang kabaw, sila ug sila, ang kabaw — mga kabaw nga tagsag sangab, tagsag garab, tagsag butok. Nakita niya ang dakong bilangguan alang nilang mga manganihay ug sa mga kabaw. Samtang sa ilalom sa landong sa punuang mahogany, nabati ni Damay ang kagawasan ug pagkabata. Nabati sad niya ang gibugnawon sa ilang klasrum.

Gibutang ni Damay sa eskrin ang iyahang gamayng binutok tapad sa butok sa amahan. Nahuman ang tibuok adlaw nilang pakiglimbasog sa basakan.

Milingkod siyag balik sa gamot sa mahogany kon asa sa pikas dalid sa gamot, ang iyang amahan nga naglantaw sa kapunawpunawan. Ug silang duha karon nag-atubang sa nag-alima sa basakan nga nagguyod sa kabaw nga gisakdap-sakdapan gihapon sa balangkiyod padulong sa sabsaban nga ang manag-amo lang ang nasayod.

“Motabok pa ba kaha na sila’g suba, pa no?”

Kalit kaugbok nga pangutana. Tiunay kining nataop sa kasingkasing sa amahan nga nahapna’g hinulat giyahan sa inosente nga tingog sa anak.

Jevin Astillero,  is  from Bonifacio Misamis Occidental and currently a 3rd year BA Filipino student in MSU – Iligan Institute of Technology. He has been a writing fellow of INWW, IYAS, and SUNWW.