Ang Ginatago na Balangaw

Play by | August 5, 2024

A One-Act Play


CHARACTERS

Chan – 19 years old, skinny, with bruises on his arms, wears a pink shirt, and black pants

Karlo – 23 years old, tall. Wears a green shirt and jeans

TIME

1 o’clock in the afternoon.

SETTING

At the plaza; a projector shows a video of a Pride event to act as a backdrop of the play; benches on the right side of the stage

THE PLAY

It’s a celebration of Pride, the venue looks festive and full of joyous people to celebrate the event. The event happens as Chan and Karlo are frantically running from Chan’s house to escape his father. The two of them arrive at the plaza to discuss Chan’s situation as a gay boy, and Karlo’s confession to Chan. Will Chan be able to accept Karlo’s confession and conquer his fears as a closeted person, or will he forever hide in the closet?

Karlo and Chan enter the stage running.

KARLO: Ali, diri ta!

The two stop at the left side of the stage.

CHAN: (Panting) Layo na ba ta?

KARLO: (Also panting) Murag nakalayo na man ta. Sa pikas dalan naman ning plaza, unya maglisod sad to imong Papa ug gukod sa atoa kay dili man to kalakaw ug paspas.

CHAN: Pero nabalaka ko ba, imo baya tong gituklod si Papa basin naunsa to siya didtoa.

KARLO: Nganong mabalaka man ka ato na kung wala pa nako to siya gituklod, iyana unta kang bunalan sa iyang sungkod? Maayo gani kay naabtan pa tamo bago to niya buhaton sa imo. Madungagan na sad na imong mga bun-og sa imong lawas. Worst case scenario, basin ma-ospital na gayod ka tungod niya.

CHAN: P-pero—

KARLO: Ayaw na lagi’g balik didto. Pasagdie na to siya, makatindog ra to kay naa man siyay sungkod. Nganong na ing-ato na sad siya? Unsa diay nahitabo?

CHAN: Nangayo man gud siyag kwarta sa akoa kay pangdungag daw niyag Red Horse. Unya wala man ko’y ikahatag kay bag-o ra ko nagbayad ug bill sa among kuryente kay pila na mi ka bulan walay suga. Dayon katong giutang nako na 500 ila Manang Arcing na pampalit unta nakog bugas ug mga de lata kay iyang gikuha, maong akong gikuha sa iyaha ug balik. Unya nasuko siya, iya kong gibunalan sa iyang sungkod.

KARLO: Kayawa jud ana imong papa oy. Wala na gani siya’y trabaho, dili pa jud niya undangan iyang bisyo. Layas na lang lagi didtoa, didto sa ka puyo sa akoang apartment.

CHAN: Dili ko, maulaw ko. Unya lisod sad kung biyaan nako si papa, walay muatiman niya.

KARLO: Dako naman to siya, Chan. Kung dili pa jud ko nimo pugngan, ako na jud na i-report sa pulis imong Papa aron matagam.

CHAN: Ayaw lagi Karl, ingon-ato lang man si papa kay hubog man gud siya.

KARLO: Kabalo ka, dili na ta maghisgot ana niya bi kay muinit ug samot akong ulo. Unsa diay naa diri karon?

(SFX: Loud cheers and blasting pop music)

CHAN: Pride party? Karon diay na?

KARLO: Tama! Mao man diay akong tuyo maong giadto tika sa inyoha. Dalhon tika diri kay naay pa ing-ani. I just have a brilliant idea, maayo pag kalimtan sa nato atong mga problema unya moapil ta diria.

CHAN: Unsay buhaton diria? Maulaw man ko Karl uy, yagit kaayo kog nawong.

KARLO: Ako man sad, ikaw daw modagan ug duha ka kilometro, dili ta manga- haggard. Ayaw kabalaka uy, wala naman na silay labot sa atoa. Maki blend-in lang gud ta. Ali didto ta sa tunga oh! Murag mas lingaw didtoa.

Karlo grabs Chan’s arm then proceeds to the center of the stage. (SFX: Dancing Queen by ABBA)

KARLO: (Grabs two Pride flags from his back pocket) Dara oh, imoha ning isa.

CHAN: Unsay buhaton ani?

KARLO: Wala, iwagayway lang, mao man sad ilang ginabuhat.

CHAN: Pero basin makita ko ni Papa—

KARLO: (Puts his finger on Chan’s lips) Shhh! Don’t say bad words! Maayo pag manayaw ta, kay gasayaw sad sila. Whoo!

CHAN: Uy, ulaw man, daghan kaayog tao.

KARLO: Mao nay lingaw! Tistinga ug sayaw ‘di ba malingaw ka.

Chan awkwardly dances. Karlo hypes him up. 

KARLO: Go, Channy! Go, Channy!

CHAN: (Laughs) Ikaw na sad sayaw! Go, Karlo! Go, Karlo!

Karlo dances. (Ambulant vendor selling water claps and cheers)

The music changes and Karlo and Chan end their dance.

KARLO: (Bowing) Thank you! Thank you!

CHAN: Hawoda nimo mosayaw uy!

KARLO: You should’ve seen yourself earlier! Hawod kaayo ka mogiling! Kinsa’y maka-imagine na ang ulawon na Chan, lagtik diay kaayog lawas! (Laughs)

CHAN: (Laughs) Ayaw ba, naulaw jud baya ko kay daghan kaayog tao. Pero tama ka, lingaw jud diay mosayaw.

KARLO: See? I told you!

CHAN: Salamat ah. Kung wala ka niadto sa amoa, wala nako kabalo kung unsa akong buhaton karon.

KARLO: Syempre! I like you baya!

CHAN: Ha?

KARLO: Ah—I like you as a friend! Haha!

CHAN: Ako sad. I like you too…

KARLO: H-ha?

CHAN: Buotan kaayo ka na amigo, maong gusto tika.

KARLO: Ahh… Amigo diay… Haha… Sige tara, didto ta sa kilid oh, naay mga bangko didtoa, pahuway sa ta.

CHAN: Sige, tara.

The two proceed to the right side of the stage. Chan sits on an empty bench while Karlo buys water from the woman selling water. 

KARLO: Papalita ko ug tubig te. Tagpila?

ATE: Tag baynte ra sir.

KARLO: Duha kabuok. Dili lang bugnaw ang isa.

ATE: Nia ra sir.

KARLO: Salamat po.

Karlo returns to Chan then gives the water to him. 

KARLO: Nia ra oh.

CHAN: Uy, salamat. (Drinks it)

KARLO: So, unsa nay buhaton nimo karon? Dili man sad pwede na mobalik ka unya kay basin wala pa nahuwasan imo papa.

CHAN: Ambot, basin motambay sa ko ila Manang Arcing.

KARLO: Di ba daghan sila sa ilang balay? Basin magguot ra mo didto.

CHAN: Bahala na, at least duol ra ko kay papa. Makita ra nako siya.

KARLO: That’s the problem! Duol ra ka, maong makita ra ka niya dayon! Basin suguron ka niya’g pinakalit didto.

CHAN: Pero—

KARLO: Basin nakalimot ka na silingan ra sad ta, unya ako ra isa sa akong ginapuy-an. Didto na lang sa lagi ka.

CHAN: Pero ulaw man. Magdungag-dungag ko sa imong gastos.

KARLO: Pwede man ko nimo bayaran kung naa na kay kwarta. Or, don’t pay me at all! Huna-hunaa  na lang na nagabakasyon ka sa inyong bukid, libre na tanan.

CHAN: Pero ulaw man jud oy.

KARLO: Sige ka, bastos baya daw ang mo-deny ug grasya.

CHAN: Nge, kalain! Sige oy, mosugot nalang ko, mamugos man ka.

KARLO: Ana ba! (Laughs)

CHAN: Nganong buotan man kaayo ka sa akoa, Karl? Dili man unta ta kapamilya, unya bago ra sad ka ningbalhin sa among purok, pero ing-ani ka makitungo sa akoa. Natingala na jud ko, kay akong mga amigo, dili man ingon ani ka galante.

KARLO: Wala pa diay ka kapansin?

CHAN: Na unsa?

KARLO: Gusto tika.

CHAN: H-huh? Ngano? Kanus-a? Nganong ako?

KARLO: Well, nakita tika tong cashier pa ka sa convenience store sa una. Gikan ko atog club, kauban akong mga barkada. Unya nagpahuwas ko kadyot sa Conve kay init na kaayo sa club. Paggawas nako, giatngan diay ko sa katong manyak na kastorya nako sa club. Iya kong ginapugos na mouban niya, pero dili jud ko gusto. Unya katong hapit na unta ko niya hilabtan, nikalit ra kag abot unya gibuyag siya. Naggunit kag cellphone while ga atik atik ug tawag sa police. Mao to nidagan ang manyak. (Laughs) 

CHAN: I-ikaw diay to?

KARLO: Hala, wala diay ko nimo na remember? (Acts hurt)

CHAN: S-sorry, Karl. Dulom man gud to na pwesto tong giadtuan ninyo. Wala tika naklaro. Unya daghan na kaayog nahitabo human ato na adlaw, nakalimtan na nako to siya.

KARLO: Okay lang, I figured out din naman na you wouldn’t remember me, kay katong nakita tika sa street sa akong apartment, wala ka nanagad sa akoa. Pero after that incident din, I started thinking about you, kay gusto unta tika pasalamatan. Hangtod sa nahimo tang friends kay sige ra ta ug kita sa dalan. Mao to, months have passed then I realized na dili na friends akong pag-tingin sa imoha. It’s much more than that. Sorry, dili ani nga confession akong gusto. Pero wala eh, kung dili ko muamin karon basin mawad-an na jud kog chance. Kaya, Chan, will you go out with me?

CHAN: (Acts silent for a moment) Karl… Kabalo baya ka na dili ko bayot sa atubangan sa akong papa. Kung makita niya na mag-uyab ta, basin patyon na jud ko niya.

KARLO: We can keep our relationship a secret from everyone else, even from your father. Dugay na ta nila nakita na sigeg uban. Dili na na sila matingala kung mag-uyab na ta.

CHAN: Mao na ang point, kabalo sila na bayot ka, ug kung sige na lang ta ug uban, makabantay na jud na si papa. Unya, mabalaka ko kay basin ikaw, iya na sad pasakitan. Dili nako mapasaylo akong kaugalingon kung mahitabo na.

KARLO:  I will endure it. And he won’t be able to do it for long kay kung iya man kong pasakitan or even kung ikaw, ipakulong man nako siya diretso.

CHAN: Karl, please… Dili pa ko ready…

Karl’s phone makes a sound. He opens it and the two of them see the content of the notification. 

CHAN: Unsa na, Grindr? Vincent, 24 years old, 300 meters away? Nganong naa kay ing-ana? Abi ba nakog… Ako imong gusto?

KARLO: It’s preparation.

Chan stands up, angry.

CHAN: Preparation? Para asa? So, kung sugton na tika karon, mangita pa diay kag lain? Unsa, i-two-time ko nimo?

Karlo stands up too.

KARLO: No! Dili ko mag cheat sa imoha! It’s a preparation in case dili ko nimo sugton karon. Mangita kog lain kay dili ko gusto ma hung-up sa imoha. Mangita kog rebound kay dili ko gusto mabuang ug huna-huna sa sakit. (Softly) And I guess, magamit na nako ni karon kay nakuha naman nako imong tubag sa akong pangutana…

CHAN: (Calmer) Pero… Mag-unsa ko kung mangita kag lain?

KARLO: Ambot! Wala ko kabalo! Nganong mag-uban pa man ta kung dili man diay ko nimo gusto mahimong uyab? Friendship na lang akong mahatag sa imoha kung dili pa ka ready. Ayaw kabalaka, papuyuon gihapon tika sa akong apartment. Dili man ko ing-ana ka bastos.

CHAN: Dili diay ka manguyab nako? Suyuon ko nimo kay para mahulog ko sa imoha?

KARLO: Kung manguyab ko, naa diay kasiguraduhan na sugton ko nimo? Pila naman sad ka adlaw, bulan, tuig, akong hulaton para magkagusto ka sa akoa? Halos one year na gani ko sigeg patagad sa imoha unya all this time, amigo ra diay imong paglantaw sa akoa. Sorry, sala nako nga nag assume ko. Abi naman gud nakog mutual atong feelings kay sige ra ta ug uban unya dili pa jud pang-amigo lang imong tagad sa akoa. Abi ra man diay nako. Pero, sige daw, ipasabot daw sa akoa kung nganong dili pa ka ready?

CHAN: Karlo, kabalo baya ka sa akoang sitwasyon. Dili pa ko open sa akong sekswalidad sa kadaghanan. Si Papa, mahadlok ko niya. Ang iyang ginapangbuhat sa akoa, murag constant reminder na dili jud ko niya dawaton kung makahibalo siya na bayot ko. Unya karon na nilayas ko didtoa, wala nako kabalo kung naa pa ba koy Papa maabtan kung mobalik ko. Please, Karl, ikaw na lang ang naa nako. Dili nako kaya kung pati ikaw, mobiya nako.

KARLO:  (Holds Chan’s hands) Dili man ko mobiya nimo. Amigo man gihapon ta. Naa ra ko diri kung kailangan nimo ug kastorya. Pero dili man sad pwede na ubanan tika pirmi unya moasa na pud ko sa wala. Ma double-dead ko ana, Chan.

CHAN: Kung sugtan tika makipagkita anang ka match nimo sa Grindr, mobalik pa ka sa akoa?

KARLO: Oo naman. Balikan pa man gihapon tika kay niana baya ko ganiha sa imoha na tabangan tika for the meantime.

CHAN: Pero kung willing nako magladlad ug mahusay na nako akong ginabati sa imoha, available pa ba gihapon imong kasing-kasing para sa akoa?

KARLO: Only time will tell, Chan. Dili ko gusto mohatag ug false hope sa imoha na mag-stay gihapon akong feelings sa imoha karon ug sa umaabot na panahon kay wala ta kabalo unsay mahitabo sunod. Basin kung ready naka moako sa imong sekswalidad ug mag enter ug relationship, lahi na nga tao imong gusto.

CHAN: Karl… Dili man ko ana, need lang jud nako ug panahon para ma-sort akong sitwasyon. Sugtan tika i-meet si Vincent, pero ayaw siya pilia please, hulata sa ko. Mao ra ani akong mahatag sa imoha na assurance.

KARLO: (Pinches Chan’s cheeks) Pasalamat jud ka, amigo ta ug naa koy gusto nimo. Dili tika maantos bisag unsaon nako ug pugong sa akong ginabati. Sige uy! Dili na nako imeet si Vincent. Lain sad kaayo kay mura tikag himoon ug baggage counter kay balikan pa tika human nako nakipagkita sa lain.

CHAN: S-sure ka? Dili man tika pugngan.

KARLO: Dili na lagi! Maypag mobalik ta sa party kay murag naay banda didtoa. Tara, maminaw sa ta.

Karlo puts his shoulder around Chan’s neck. 

CHAN: Okay, tara!

(SFX: Pare ko by Eraserheads) The two exit the stage. Music fades as the lights fade out.


Sophia Ann Pacaña graduated from the BA English-Creative Writing program of UP Mindanao in July 2024. This play is part of her thesis manuscript of plays about the LGBTQ community and their rights.

Unsaon pagbalos sa usa ka libakera

Poetry by | July 29, 2024

Gaposa ang iyang duha ka kamot.
Igaid siya sa punoan sa tambis.
Didto siya itungod duol sa balay
Sa mga hamantik ug hulmigas
Aron matagamtaman niya ang kahapdos
katul-katol-gilok-gilok nga pang-it
sa gagmayng mga mananap.
Ukba, bungingi-a, wangi-a
ang iyang baba ug hulbota
ang mga pulong nga iyang gipasumangil
diha nimo. Kon ugaling nga dili masulod
sa imong usa ka kumkom, hilabi
na kadtong sakit nga mga pulong,
panghulam og bara de kabra ug pala
sa imong silingan. Balbaga ang gingi-gingi
sa iyang mga ngipon. Kanang kilid
sa iyang lagus dapit sa may bag-ang.
Naa diha galumlom ang pulong
sa panghimaraot, mga pulong
nga wa nimo madunggi, apan nadunggan
sa tibuok katilingban. Pulpoga. Pinoha.
Kandusa sa imong pala ug iitsa pagawas
sa iyang baba. Abtik, kay ang pato galaway
na nga naghulat kon kanus-a ka mahuman.


Si Jovanie Garay usa ka magtutudlo, piksiyonista ug magbabalak nga gagikan sa Davao Oriental State University.

Kahaw-ang

Fiction by | July 22, 2024

Sa wala pa man misubang ang adlaw, sayo na nga gamata si Damay. Naghinuktok una kini ayha mibangon ug nanghiwid. Migawas kini sa gamayng payag nga may bungbong nga amakan ug mibati sa gasang dala sa kabuntagon. Mihapyod dayon sa iyang panit ang hangin nga may dalang gabon — hinungdan sa pagbugnaw’g samot sa iyang gibati.

“Kwatro ektaryas bya pud to kapin, og di modasmag tong sakop ni Kito unya lagi kamamo gyod ta’g hakot,” dungog kaayo niya ang tingog ni Ulong.

“Dong pangape sa, naay binukal nang termos ay.”

Saguyod nga timbaya sa iya ni Intoy nga iyang uyoan. Mitando lang si Damay ug klaro nga bag-o pa gyong mata kay di kaayo hiningog. Mikuha kini og tasa sa nescafe dayong punit sa aroma nga naa ra sa lamesa samtang galingkod ug gaatubang sa lapad kaayo nga basakan.

Sa katorse anyos nga pangedaron, dili gyod unta para sa basakan ang iyang hulma. Kumpara sa iyang mga kaedad, labing gamay siya nga bata, niwang, apan abtikon.

Human niyang makutaw ang iyang kape, lahos na siyang mipundo sa dakong gamot sa mahogany. Didto niya gitungab-tungab ang maong painit — daw dakong tawo sa iyang mga lihok.

Sa pagpaniid ni Damay sa tibuok basakan, tiunay siyang nakabantay sa pagbuhagay sa kahayag nga mikab-ot ug mikaylap sa iyang gamayng dagway. Naklaro iyahang tabunon nga pamanit ug tul-id nga buhok nga nag ilog ang kaitom ug ang milubad ining kabulaw nga halos motabun na sa iyahang dagway. Gisabalan na siya niini apan sama kaligdong sa magkuno ang iyang gikuptang panaad sa kaugalingon nga di niya kini paputlan — gusto lang niya kining mabati kanunay nga taas.

“Pangandam na didto, May — lakaw na ta taudtaod.”

Midakop kini sa galaroylaroy nga hunahuna sa bata. Giguba ni noy Edot ang kahilom, mihangad siya ug nakita niya ang nagkatigulang na nga dagway sa iyahang amahan. Nahinumdoman hinuon niya ang parehong tingog pila ka tuig na ang milabay.

Kada agi  sa motor nga nanglibod og pandesal matag kaadlawon, mas mag-una pa siya usahay og bangon sa iyang amahan. Gani, siya pay mamukaw. Naanad na si Damay nga kada haguros sa maong motor nga nanglibod og pandesal, mopalit gyod iyang papa maski balig baynte. Kon apiki, kinse o diyes lang. Makigsalo siya sa kape sa iyahang amahan, iyang ituslo ang pandesal niini ug patuhopon ayha kaonon. Kini iyang paborito. Kini ang nagpalipay sa maong bata — kini ang hinungdan nganong matulog siya og sayo, aron makamata siya’g kaadlawn — saksi niini ang ilang gamayng balay, iyang inahan ug iyang gamayng manghod. Inig kahuman, taudtaod siyang maglingkod sa ilahang hagdan. Ambot og unsang matang ni sa routine apan si Damay, diri gyod mag-atang sa adlaw bisan usahay, dili siya siputon ini.

Sukad nabunalan siya atong liwas sa iyang ika-noybe nga birthday kay nasakpang mikuyog sa iyang higalang si Dagul nagsag-ob og tubig sa tabok latay sa tulayng buntong, gisugtan na siya nga molatay sa maong latayan para sa atbang, magsag-ob na sad. Sa hunahuna niya, basin nabunalan lang siya atong panahona kay wala siya gadala og galon, pero sayod man gyod siya sa hinungdan nga tinood.

Golden rule sa ilang pamilya nga dili magpadaplin sa suba kay daghan na laging natagulilong pagkahumang magpadaplin-daplin ini samot nang mga bata nga sama niyag pangedaron. Kanunayng palaman aning istoryaha ang wala milubad nga pagkaana-a kuno sa ukoy sa suba nga mamunlot og bata. Dili lang gyod daw kini panghadlok kay tinood gyod daw kini. Gani, kon si Edot ang pagarayon aning tanan, molakra pa ang kaguol sa iyang dagway. Kini tungod kay isa sa mga batang nawala sa maong suba, iyahang pag-umangkon. Hilom kining gihimong timailhan sa mga ginikanan sa kalubi-an nga kon husto na ang kaisog sa bata para motabok sa pikas pangpang, mitabok na sad ang bata ngadto padulong sa pagkahamtong.

Kambal ang duha ka barangay Lower Usogan. Ang Usogan sa Region X, abunda og tubig apan lunopunon ug gani makita gikan sa balay nilang Damay ang pagkahimo ining dagat kada molukop kini sa mga kahumayan. Ang Usogan sa Region X walay kaugalingong sistema sa tubig ug utro pung lunoponon. Nahimo na hinuon niyang tahas matag buntag ang magsag-ob — latay sa tulay nga nagtakdo sa kahaw-ang taliwala sa duha ka rehiyon tabok sa dakong suba human niya buhata tong pagkuyog niya sa iyang higala.

Nagpahuway siya sa ilang hagdan, gatubod pa ang singot sa iyahang agtang. Nangatagak gikan sa may sentido niya ang mga lugas ini largong hagbong sa panit sa iyang abaga’g lawas nga naghukas, gipatuyok-tuyok ang sanina aron ipaypay sa kaugalingon para hupayon ang kaigang.

“Pangandam na didto, May. Lakaw na ta taudtaod.”

Nadunggan niya ang tingog sa iyang amahan. Mihangad siya ug gisugat siya sa makanunayong suot niini. Ang karaang jacket nga giliburan na sa kaitom nga may mga wiris-wiris sa lapok, lapokon pod nga jogging pants nga di na maklaro ang pagka asul, ug sa ulo — ang kalong ginama sa kugon nga nangatastas na ang ubang mga hibla.

Sa mangga atubangan sa ilang balay, gasandig ug nangdani ang giluti nga mga linghod nga bayog ug pipila ka giluti pud nga palwa sa dahon sa saging. Ginhawang lalom ang mihukom — mitando ug  mibarog si Damay para kuhaon pud sa likod sa ilang balay ang iyang jacket, slacks, ug kalo nga tanan, lapokon usab.

Ika duha na niya nga absent sa unang semana sa ting-ani. Milantaw siya sa lapad kaayo nga basakan ug nanghupaw human makita ang mga lugas nga hingpit nanggikumbayot sa tagsa ka mga uhay.

Alas onse na.  Sakit na ang init. Daw makapaso kini kon walay nagtabon nga panapton sa ilang mga bukton. Si Damay, nagpadayon pa og garab sa mga uhay sa iyang sangab. Di pa maaninaw ang sangkoan sa maong basakan. Kilid sa iyang plat nga iyang giangkon, ang plat usab sa iyahang amahan. Naay usahay mo sideline og laag sa bulangan si noy Edot para mangmasyada ug mabiyaan si Damay ngadto sa tunga sa basakan. Ang payatot nga anak, maghakot sa mga tapok sa iyang sangab dayong tiwas usab sa gibiyaang sangab sa amahan nga kanunay niyang nasabtan ang tanang lakaw.

Naay maluoy sa iyaha ang mga kaubang manganihay ug tabangan siya kay siya may kinaulahiang mahuman. Apan kining adlawa, basakan lang gyod ang tuyo ni noy Edot. Di siya mamulang. Unongan niya ang anak ning tunga sa basakan. Wala siya katuod sa bulangan sa Jimenez ug labawng wala sya kasayod sa maong lugar.

Bisan pa man sa mga adlaw nga taphaw ang pagpabati sa amahan sa gugma ngadto sa anak, idolo gyod gihapon siya niini sukad bata pa kini. Si Noy Edot ang pinakapaspas nga manganihay sa tanang manganihay nga sakop sa ilang kontraktor nga si Abay. Daghang pagdayeg ang mobagat niya kanunay tungod lagi sa kapaspas ini og gani kon naa siguroy lumabaanay og ani, kini ang modaog. Madunggan kini kanunay sa gamayng Damay sauna. Apan samtang nagkadako ang bata, lakip pud niyang madunggan ang mga istoryang iyahang amahan ang pinakausik og agi. Maong ampay timan-an iyahang agi sa mga manghagdaway nga mga mat-an. Sa hunahuna ni Damay, natural lang nga naay mausik kay giani gud kini og kamot ug dili man usa ka makina iyahang amahan. Wala gyod gihapon kini makapahuyang sa iyang taas nga paglantaw sa amahan, kanunay gihapon niya kining garbo.

Distansya na’g kapin sa pulo ka dupa si Noy Edot sa anak. Distansya na kaayo. Kini ang kanunayng gigukod ni Damay sauna, nga mapamubo ang kahaw-ang taliwala nila. Para sama sa iyahang amahan, mailhan usab siya nga isa sa pinakapaspas mangani. Para usab mentras nanggarab, makahinabi niya iyang amahan ug dili ra kaayo tantong mabati ang gibug-aton sa trabaho. Para dili kaayo siya mingawon sa ilang klasrum. Apan sa maong higayon, wala na pugsa’g apas ni Damay ang amahan. Nanggarab lang siya uyon sa kaugalingon ug tinood niyang kapaspason. Didto, maila nga ang sangab, iya sa inosenteng bata. Walay usik, maampingon sa matag garab ug tupong sa matag usa ang tanang uhay.

“Dong, Damay! Silong sa kaw, ako nay tiwas nang sangab nimo,” naundang pagpanggarab si Damay humang naay misampit niya.

“Balik lang diri human ta maniudto kay magsugod na ta’g hakot.”

Mitutok lamang si Damay sa iyahang amahan dayong hangad sa adlaw. Nangatagak ang singot sa iyahang agtang paingon sa iyahang dalunggan samtang iyang mata, halos na ipiyong tungod sa nanaop nga kasilaw. Mibalik siya sa payag kon asa ang maintain sa tag-iya sa basakan naay giandam nga tubig ug pagkaon. Lapokon iyahang tiil tungod kay lapokon man usab ang basakan ug nauga na lang kini sa iyahang tiil ug bagtak kay human niyang makainom og pila ka baso nga tubig, mibalik naman pud siya ug lingkod sa gamot sa dakong kahoy.

Gibag-id ni Damay sa matag usa iyahang mga palad. Nangatagak ang mga naugang lapok. Mabati niyang nagkabaga na ang mga kubal niini samot na ang tuong palad nga kanunayng gahawid og garab. Lalom siyang miginhawa. Nagdulong iyahang amahan sa isla-isla tunga sa basakan kon asa siya ug ubang mga manganihay nagpasilong. Nagbawog-bawog ang imahe ani tungod sa misapaw nga alisngaw gama sa init nga kaudtuhon apan ang samang kainit, kanunayng gisulayan og hupay sa bugnaw nga hangin nga kanunayng mohapak sa ilang natostang mga panit.

“Maniudto na!” Singgit sa maintain sa basakan.

“Oy ali na mo! Maniudto na daw!” Ni Abay sa iyang ginsakpan.

Dali nakigsalo og hinaw si Damay sa balde sa mga kauban niyang hamtong nga manganihay. Hugyaw kaayo kon magtapok ang tanan. Dinuyogan og mga komedya ilang paniudto samtang nagkalingaw’g kusi-kusi sa lawas sa isdang sigarilyo nga gikan naglangoy-langoy sa taga liog nga sabaw. Misaba ang udto. Ang kinataw-anay ug panagtabi mibuak sa hamugaway nga kahilom nga kaniadto sa wala pa sila, mga langgam lay nagkalingaw’g pulpog. Kinataw-anay’g panagtabi nga hingpit gitago ang ilang kinabuhi isip manglangyaway ug ang bulok lang sa ilang panit, ulat sa mga kubalong palad, ug gipangtay-a’g nangalungis nilang kuko ang kanunayng mopalutaw sa ilang mga kaagi.

Naghukas si Edot samtang naglingkod sa bukubuko sa bukong ilalom sa laing dakong kahoy nga mahogany. Nanghingiki kini samtang nagpahungaw sa kainit sa lawas. Walay kalibutan ang amahan nga ang anak, si Damay, nahiluna sa gamot sa kahoy ug napilit ang panan-aw ngadto niya. Wala masayod ang amahan, nga sugod nang gikapoy ang anak sa pagpamubo sa kahaw-ang nga lig-on ang pagkaali taliwala nila. Apan, sayod siya sa mga nausab nga mga lihok ini. Nasayod siya sa kahilom nga pamilyar. Kahilom nga iyaha nang nailhan.

Pagtandog ni Damay sa salopin, wala na kini umoy. Iya kining gilabog ug nabilin ang maong sudlanan nga nag utaw-utaw sa hangin ayha tiunayng mitugpa sa salog nilang kawayan. Nangluod ang bata. Hugot. Hugot ang pangluod ini kay mura ni kinig mayang bungol sa kilid sa sira samtang naglingkod ug nanghingugpos.

“Ay hala, Tamtam! Wala nimo binli imong kuya? Naa man toy duha akong gisalin sa salopin?”Ni Mina sa iyang hinhin nga pangutana sa kwatro anyos nga anak nga kaniadto, nagkaabog pang simod tungod sa lingaw ining pagpugnit-pugnit sa pandesal.

“Nganong padugay-dugay’g mata lagi awa.” Ni Edot ngadto kang Damay nga na estatwa na sa kilid tungod kay sayo kining giduaw sa sapot ug panglood.

“Palit na lang ta’g balik ugma, May. Ali bi, ali bi.”

Pamuyok sa amahan sa iyahang anak nga gilamoy sa kahiubos. Iyang giaswat ang kaniadto sais anyos nga Damay nga nagsugod na’g panglugmaw ang luha. Wala ra hinoon kini milugnot apan ang panghingugpos ini ug ang nagkusmod ining simod, wala mausab. Gibutang niya ang nanglood nga magulang niyang anak sa salog ug milingkod sa habog ug pataas nga lantay sa sulod sa ilang lawak. Gihawiran sa ni Noy Edot ang duha ka bukton sa anak ug ang lubot ini, gisapwang sa iyang duha ka tiil dayong sugod sa lain pang paagi aron maulian kini.

“Tuya nang tuya tuya nang tuya. Aling nang aling aling nang aling.”

Wala gyod kini makapatarog sa bug-at nga kusmod sa anak. Iya nasad kining gialsa ug gipalingkod tapad niya.

“Tikwi banog – asa tugpa didto sa ilok!” Ug iyang gigitik ang bata sa ilok niini, apan, walay nausab.

“Tikwi banog – asa tugpa didto sa liog!” Ug gigitik na pud niya kini sa liog. Hingpit gyod kon manglood ang bata. Lalom. Gabii na gani kini miistorya’g balik sa ilaha ug nakigdula og balik sa igsoon.

Daghang mga ang puli-puli og dagan sa utok ni Damay, samtang naglantaw sa amahan. Daghan siya’g pangutana nga dili niya maingon sa pulong. Gusto niyang magpakabata apan, iyahang palibot, puros hamtong ug sa iyang hunahuna, siya pud. Walay luna para sa sentimental nga pagbati ang maong tapun-og. Puro kinataw-anay sama sa kada-adlaw niyang masaksihan.

Nakita karon ni Damay ang tawo nga rason sa iyahang pagdako. Sa iyahang pagkaana-a ning kalibutan. Sa iyahang pagpaningkamot. Rason nganong naa siya sa kalibutan. Tawo nga kadugayan niyang tutok, nagkahanap. Nagkahanap. Nahimong kon unsang pamilyar nga hayop — nahimong kabaw! Gisakdap-sakdapan kini sa balangkiyod apan milahutay ang kawalay-pagtagad ini ug mipadayog baklay samtang gibagat ug gipamati ang hangin.

Iyahang gilugod iyang mata hinungdan para dili madayon pagpangahagbong ang mga lugas sa tubig gikan ini. Klaro niyang nakita ang tanan. Mibaktas paingon sa basakan ang kabaw ug miagi taliwala nilang duha sa iyahang amahan. Miilog sa atensyon ni Damay ang maong lapokon kaayo’g lawas nga hayop nga giguyod sa maintain paingon sa bag-ong inanihan nga humayan. Iya kining gisundan og lantaw. Didto, nakita niya ang kabaw nga gipasabsab sa mga nanggibarog nga uhay. Ang pangilong ini, hingpit ang pagkataod samtang ang pisi, lig-ong pagkasumpay apan sa maong higayon, gitangtangan og katungod ang pisi nga mohugot kon ugaling manobra ang kabaw sa iyang dulngan. Kini, tungod kay wala ihigot ni ipasok ang laing tumoy ini. Tungod kay gihatagan og kadyot nga kagawasan sa amo ang iyang hayop.

Padayong nagtutok ang bata sa kabaw ug siguro nalingaw sad sa tingog sa sinabsaban niini o basin, nalingaw paglantaw sa kabaw nga mohunong ug mobati usahay sa hangin o mas dakong purohan, nalipay lang sa nakitang hinanaling kagawasan sa hayop. Layo na ang kabaw sa iyang panglantaw. Nagbawog-bawog na ang imahe ini tungod sa padayong pagsaka sa alisngaw sa basang yuta. Nahibalik na si Damay. Buot na niyang tutokan og balik ang amahan apan, didto na niya kini hikaplagi sa tunga basakan nga naay gibaw’k nga dakong butok. Nagdulong. Nagkaduol. Nagkaduol. Duol na gayod, ug naklaro na niya ang mga tiil ining malubong sa lapok taman sa bagtak kada tunob samtang gaaswat sa dakong binutok sa humay nga maayong pagkapatong sa ulo.

Mibalik sa panumdoman ni Damay ang istorya sa iyahang amahan kaganina sa wala pa sila maniudto.

“Dong, Damay! Silong sa kaw, ako nay tiwas nang sangab nimo . . . balik lang diri human ta maniudto kay magsugod na ta’g hakot.”

Dakong katingala ni Damay nga wala siya daniha sa amahan nga mobalik na sa basakan para magsugod na’g hakot. Dako niyang katingala nga wala na siya badlonga sa iyang amahan sa iyang taudtaod na nga pagpahuway nga kaniadto — Nagtanga! Nagtinapulan! Naghinuktok! Mga talinggab nga modunggab sa iyang linghud nga kasingkasing kada madagma siya sa pahulay tungod sa kahuyang sa gamayng lawas. Sa mga inganing higayon, nahisabtan ra gihapon ni Damay ang tanang pait nga pagtagad, tungod kay lisod gyod pud ang trabaho sa tunga sa basakan. Para niya, kon init man ang ulo sa amahan, kini tungod kay init sad ang panahon.

Humang ibutang ni noy Edot ang pinakaunang butok sa iskrin nga nakabukhad, wala na sab niya dalha’g balik si Damay sa basakan ug mibaktas kini pabalik diha-diha dayon.

Nakita karon sa gamayng bata ang kabawng gawasnon ug iyahang amahan sa tunga sa basakan kauban ang lain pang mga manganihay. Nagkahiusa. Nag-usa. Ang kabaw, sila ug sila, ang kabaw — mga kabaw nga tagsag sangab, tagsag garab, tagsag butok. Nakita niya ang dakong bilangguan alang nilang mga manganihay ug sa mga kabaw. Samtang sa ilalom sa landong sa punuang mahogany, nabati ni Damay ang kagawasan ug pagkabata. Nabati sad niya ang gibugnawon sa ilang klasrum.

Gibutang ni Damay sa eskrin ang iyahang gamayng binutok tapad sa butok sa amahan. Nahuman ang tibuok adlaw nilang pakiglimbasog sa basakan.

Milingkod siyag balik sa gamot sa mahogany kon asa sa pikas dalid sa gamot, ang iyang amahan nga naglantaw sa kapunawpunawan. Ug silang duha karon nag-atubang sa nag-alima sa basakan nga nagguyod sa kabaw nga gisakdap-sakdapan gihapon sa balangkiyod padulong sa sabsaban nga ang manag-amo lang ang nasayod.

“Motabok pa ba kaha na sila’g suba, pa no?”

Kalit kaugbok nga pangutana. Tiunay kining nataop sa kasingkasing sa amahan nga nahapna’g hinulat giyahan sa inosente nga tingog sa anak.


Jevin Astillero,  is  from Bonifacio Misamis Occidental and currently a 3rd year BA Filipino student in MSU – Iligan Institute of Technology. He has been a writing fellow of INWW, IYAS, and SUNWW. 

Inside a Locked Room

Poetry by | July 15, 2024

Your fingertips
brush my scalp
as you pull my hair,
pushing my head
in between your legs; your hand
guiding my direction
and my head follows
like the limbs
of a marionette, slaved
to the strings
of the puppeteer.

You lay
your head back
as you reach ecstasy—
sweat crawling
from your neck
to your bosoms, mixing
the traces of my kisses;
leaving a faint scent
of saliva,
like the faded remnants.
of your lipstick
in the collar
of my white dress.

But a knock
from your mother
disintegrated our woven desires—
you pointed
to the direction
of the wardrobe, your arm
extending like the hands
of the clock, reminding me
that our time is up.

You pick
your lingerie up
as I fit myself
in the closet,
folding my limbs;
trimming myself
to the measurement
of the familiar territory.

You went to the door
and buried me
inside the casket
of our bedroom journey.
You wanted me dead,
but the coffin
kept creaking,
It is finally out
in the open;
I bled rainbow
as I walk away;
and you squinted
your color-blinded eyes
that can’t take my hues.


Reggie Faye Canarias studies a Bachelor of Arts in English major in Creative Writing at the University of the Philippines Mindanao. Their works have appeared in the Literary Folio of the Philippine Professional Association of Transgender Health and in Dagmay Journal. They were a fellow to the 21st Ateneo de Davao University Summer Writers Workshop.

 

What I Sent You at 12 a.m. on Father’s Day

Poetry | July 15, 2024

For Rowena

Perhaps, it doesn’t matter, you will think
Of him, this man, so often, that when
You were a child you would do
The obvious thing: Don’t leave me.
You didn’t understand then
But the woman you are now would say,
It embarrassed you to think of this man
To long for him, love him in his absence
It would shame you that you misunderstood
What you understand well now: Don’t.
Leave me is your way to remember
You are not that child anymore
Leave me is your way to say: I love you
To honor this man, your father
And acknowledge that: Weak men
Can be fathers too.


Sunshine C. Angcos owns PrintWaves Davao Book Publishing, a small printing and publishing business which caters for self-published writers.

Sa Akong Pagpamasol

Poetry by | July 15, 2024

Ang mga lagiti sa kawayan
Maoy nahimong musika
Sa kalanggaman nga mibatog
Sa punuan sa bayabas
Ibabaw ni anang lim-aw nga tubig.
Diin mikisaw ang tilapayang
Midagit ning akong taga.

Kining mga wati nga nanghiwid
Ning akong bagol maoy akong
Gikalingawag tadtad.
Wa usab ko masayod nga niwang
Diay ning akong napilian
Gikan sa ilawom sa banggerahan.

Gitahi ko ang ulod
Gamit ning maong taga
Aron mukapyot ning akong pasol.
Dangog apan humok
Ra siyang mipa-uraray
Human giitsa sa lim-aw
Kauban sa akong taga ug naylon.

Gikubit ang akong paon.
Mitingsi ang akong dagway
Sa kalipay nga dunay
Nailad ning maong ulod.
Mikisaw ang tubig,
Gibira ang naylon,
Nainat,
Nabugto.

Milutaw ang maong hikot.
Wa nay taga ug paon.
Mikisaw ang tubig
Ug misuksok sa layang palwa
Ilawon sa lim-aw
Ang ikaduhang tilapyang
Nagdagit sa iyang
Kalami ug kasakit.


Si Shaira S. Camsa usa ka inahan ug magtutudlo nga gikan sa Davao Oriental State University-San Isidro Campus. Nahimo siyang fellow sa balak sa Ateneo de Davao University Summer Writers Workshop 2024.

Kadtong Nag-uwan og Bayot

Poetry by | July 8, 2024

Kadtong nag-uwan og bayot
wala namatay ang Ginoo. Wala
sila migimaw gikan sa gusok
sa mapangahason, ni sa bangaw. Apan
nahimugso human midagayday ang luha
sa kinaiyahan. Niadtong maong unos
gilukop sa lunop
ang matag suok sa kalibutan,
ug gibunyagan og bag-ong ngalan
ang lapok nga gialimungawan
ilawm sa tunggo, sa karaang atabay
sa mga libaong, sa datag. Ang huyohoy
sa pamayhon mikulit. Ug
sa maong banagbanag
midagsang sa matag wait
ang way kinutobang buhakhak.
Ug sa maong panahon,
natukod ang bag-ong doktrina, bag-ong kapilya,
bag-ong skwelahan, bag-ong kusina, bag-ong plaza,
bag-ong police station, bag-ong republika, bag-ong rasa.
Puros na bayot.
Wa nay luha.


Mark Kenly Oray is a Bol-anon writer and educator. He was a fellow to the 3rd Sunday Club National Writing Workshop and the 21st Ateneo de Davao University Summer Writers Workshop. He was born in Bukidnon.

Absent, Ma’am

Fiction by | July 1, 2024

Kining maong sugilanon mananaog sa Ikaduhang Ganti sa 2007 Don Carlos Palanca Memorial Awards for Literature—Cebuano Short Story


DIHANG nasayod kong panawgon na ni Ma’am Fuentes ang mosunod nga mga ngalan, ako na lang giatubang ang akong dagway sa wala pa mahuman nga bungbong sa among classroom.

“Buhay, Daisy…?”

“Absent, Ma’am.”

“Buhay, Rose…?”

“Absent, Ma’am.”

Niining bahina, milapos na gyod ang akong panan-aw sa wala pa mabungbongi nga bahin sa classroom. Ang pagpangataktak ra sa bukbok sa kawayang bahin sa bungbong ang mopahinumdom nakong di gyod ko kalikay sa mosunod nga pangutana.

“Again, it has been two days. Do you know where they are?”

“Sick, Ma’am.” Sus, ako ra gyoy makalitok niining tubaga. Naanad na intawon kog balik-balik niini, sama sab sa pagsulat og “I’m sorry for being absent today because I am sick.” Bitaw, akoy tigtabang nilang Rose nga mosulat sa ilang excuse letters, apan wala na mi kasulat alang sa uban pa nilang mga pag-absent kay nahutdan na mig mga katarongan. Matingala na hinuon si Ma’m nganong sigeg “because I am sick” silang Rose.

Apan mao lagi, “Sick, Ma’am” ra gyod ang akong matubag aron makalikay sab ko nga mag-iningles! Puyde man pod gyod nakong matubag si Ma’m sa tinuod nga hinungdan sa pag-absent nilang Rose apan “speak English” man pod lagi. Mouk-ok gyod ang akong dila niining pinulongana, panington kog bugnaw nga mora bag usa ka dakong mata ang kalibotan nga nagtan-aw nako kon mag-iningles ko.

“Sick again? Rose has already had seven absences and Daisy, six. And the reason is always sick. Lani, aren’t they your neighbors? What’s happening to them?”

Pastilan! Ambot nganong “speak English” man gyod ni si Ma’m nga Math teacher man unta!

“Ma’am, they buys… bought (past tense man diay ni), buys (ay, singular man diay ni), buy shoes today in the town.” Hayyy, Ma’am, stop asking na, uy.

Mayna lang kay wala na mangutana pag-usab si Ma’m. Kasabot gyod nganong absent silang Rose kay wala ra ba niya pasudla sa klase si Rose kay nagtsinelas ra. School policy daw. Ambot ba ning eskuylahana, public man unta, naa pa gyod dinhi sa kabukiran, apan nganong estrikto man gyod sa mga yuniporm, ID, sapatos, ug uban pa. Nagpuli-puli na man gani silang Rose ug Daisy sa sapatos sa ulahi pero puli-puli pod lagi og absent.

Sa pagkatinuod lang, miabsent baya ko kas-a kay gipahulam nako si Rose og sapatos, total, wala pa man koy absent-absent. Amiga gyod nako si Rose kay kaedad-edad ra nako, kinse anyos. Katarongan nako, unsa pa diay, “for being sick today”. Gipal-otan intawon si Rose kay medyo gamay ang akong sapatos alang sa lapad niyang mga tiil, aw, unsa pa man diay ang dahomon sa tiil namong mga mag-uuma!

“Lani, I would like to talk to you after the class.”

Talk, estorya, makig-estorya si Ma’m? Ginoo ko, Iningles na sab ni! Apan human man kaha sa klase, di na ni mag-iningles no! Nindot ra ba maminaw kang Ma’m kon magbinisaya siya kay mogawas ang tono sa iyang pagka Bol-anon.

Tuod man, nakig-estorya siya nako human sa klase. Gihangyo ko niya nga among adtoon ang balay nilang Rose inigpaniudto.

Medyo layo sa amoa, singko pesos ang plete sa habalhabal matag tawo. Apan ginalakaw ra ni namo padulong sa eskuylahan sa kapin o kulang traynta minutos kay wala man intawon miy ikaplete. Mao nga magabalon na lang mig paniudto. Ang dili makabalon (kay unsaon man, kulang pa ang kasagarang pamahaw nga bulad), mouli gyod sa ilang lagyong mga balay ug lagmit dili na kabalik sa hapon labi na kon mobundak ang kusog nga ulan kay mobaha ang sapa nga labangonon padulong sa eskuylahan.

Pag-abot sa dalan, baryo lagi, basketball court ra nga donated by sa mayor ang sementado. Puwerte gyod nakong kapyot kang Ma’m. Apan si Ma’m, morag wala lang, anad na man god sa sakay-sakay. Apan malingaw ko niya kon mountol ang habalhabal kay maka-“ay, kabadyo!” siya.

Tungod kay sudlonon pa ang amoa, dili na makalahos ang habalhabal ug kinahanglang molakaw pa mi. Naagian namong naniudto ang mga nanghurnal sa pagtanom og kamatis sa usa ka luna. Giagda mi nilag paniudto. Kini si Ma’m, suod ni sa mga tawo mao nga nakigpaniudto na sab ug amo na lang gipagawas ang among mga balon nga adto man unta namo kaonon sa ilang Rose. Bulad ug sardinas amoa, piniritong isda kang Ma’m, apan nag-isig dalitay gyod matag usa.

Nagsugod nag estorya samtang nagkaon. Sus, kini si Ma’m, modalikyat gyog hapit sa mga tapok-tapok sa tindahan inig human sa klase. Usahay, hunahuna nako, mora pog nakaeskuyla ang mga mulupyo kay maghisgot sila og bayanihan ug mga kasulbaran sa mga suliran sa mga mag-uuma. Pananglit, makig-atubang daw sila sa mga tag-iya sa dagkong yuta bahin sa pagpataas sa suhol sa paghurnal. Motabang daw si Ma’m sa pagkuwenta sa angayang madawat nga suhol.

Gipalingkod mi ni Noy Junior sa bag-o niyang gipanday nga lingkoranan nga kawayan. Pagkabut-an gyod niya, uy. Tiaw mo, dili na daw siya maminyo kay siyay nagbuhi sa unom pa ka manghod. Baynte tres pa man unta pero morag trayntahon na ang dagway. Naa pay nagsunod niya nga duha ka manghod nga babaye ayha silang Rose ug Daisy apan nanimpalad sa lungsod isip mga katabang. Ang kamanghoran siyete anyos ug wala nay namat-an nga inahan kay nagtalinugo sa pagpanganak ug wala na kaabot sa ospital kay puwerteng layoa. Mga silingan ug paryente na lang ang napuli-pulig atiman sa bata.

Ang ilang papa namatay sab usa ka tuig human mipanaw ang ilang mama. Gipatay, maoy saktong pulong. Gabii kadto dihang dunay miabot nga duha ka tawo nga nagbonete. Gigaid si Noy Junior sa punoan sa ilang nag-inusarang duryan samtang pugos nga gikuha ug gipasakay sa motor ang ilang amahan. Nadunggan gyod nako ang mga siyagit nilang Rose ug ang pagtiyabaw sa ilang kamanghoran nga giduyogan sab sa pagpaghot sa ilang iro.

Daw naamang ang mga silingan niadtong tungora; mga iro ray nagkinambiyohay og paghot nga puwerte nang alingugngoga. Apan taudtaod, nag-isigtagboay na ang mga siga sa mga plaslayt sa balay nilang Rose, ang mga tambag sa mga silingan morag nagpakalma sa nagkalawom ug daw ginahuyop sa tugnaw nga hangin sa kagabhion. Naglisod kog katulog niadtong tungora, daw makabungog ang mipuling kahilom nga matugaw lang sa mga nanaglumbaay nga huni sa mga mananap.

Nakit-an na lang sunod adlaw ang patayng lawas sa ilang papa daplin sa national higway padulong sa lungsod. Dako ang pagduda sa mga molupyo nga gisalbeyds kini tungod kay nabantog nga lider sa mga mag-uuma nga nagpetisyon batok sa pagsulod sa dakong kompaniya sa logging sa ilang lugar kay makahatag daw og dakong kadaot sa kinaiyahan ug mga umahan. Napugngan ang maong kompaniya apan dunay hungihong nga duna na poy laing kompaniya sa saging nga nagplanong mosulod.

“Ma’m, sus, nangabsent ra ba gyod silang Rose kay namalit og sapatos,” sulting Noy Junior bisan wala pa kapangutana si Ma’m nganong wala nay sulod-sulod sa klase ang iyang mga igsoon.

“Sus, morag ako man tingali ang angayng basolon kay wala nako sila pasudla,” pahayag ni Ma’m.

“Makasabot man mi sa kahimtang ninyong mga titser, Ma’m. Napugos ra man pod mog patuman sa balaod.”

“Sus, mao nga duol gyod ang akong kasingkasing ninyo, uy, kay taas mog salabotan.”

“Kon makaeskuyla ra unta ang tanang kabos, Ma’m, daghang makaonor!” pasiaw ni Noy Junior.

“Ug daghan mig palitong mga medal!” pasiaw sab ni Ma’m.

Giagda mig paniudto ni Noy Junior apan sayod mi nga nahutdan na silag pagkaon.

“Giandam na diay namo ang mga kahoy alang sa pagrepir sa eskuylahan, Ma’m,” pahibalo niya.

“Sus, kinsa may di maulaw ninyo, uy, nga kamo na man gyod ang nagtukod sa eskuylahan,” sulting Ma’m.

“Kita gyoy mopanday sa atong kaugmaon, Ma’m.”

Taudtaod, nanamilit na mis Ma’m. Gipadad-an siyag mga dahon sa gabon ni Noy Junior alang kuno sa iyang UTI. Granyulon untang Noy Junior apan wala pa kuno siya kapalit og asukal. Si Ma’m na lang kuno ang mobuhat.

Naagian gihapon namo ang mga manghurnalay nga nagpadayon na sa pagpananom.

“Lakaw na mo, Ma’m?!” siyagit sa usa.

“O, lakaw na mi!” siyagit sab ni Ma’m.

Tinahod gyod ni si Ma’m sa katawhan, uy. Pinangga gyod kay tiaw nimo, gitukoran siya sa mga mulupyo og gamayng balay. Taga lungsod ni siya ug mouli-uli ra kada Sabado.

Samtang naghulat mig masakyan, taudtaod naay miabot, si Uncle Yoyong. Uncle ang tahod namo niya bisan dili namo paryente kay inila nga tig-atiman sa mga problema sa mga mag-uuma.

“Maayong hapon, Ma’m. Nakabalita na ba ka?” pangutana niya.

“Maayong hapon sab. Unsa man diay ang balita?”

Gitan-aw ko ni Uncle Yoyong. Buot pasabot, dili ko niya padunggon sa ilang panag-estoryahan. Nagpalayo sila si Ma’m.

Gipauna na lang ko ni Ma’m sa eskuylahan kay mobalik daw sila ilang Noy Junior. Gikulbaan ko, morag dunay kabalaka sa tingog ni Ma’m.

Sa mga estorya-estorya sa mga mulupyo nga akong naagian, nasayran nako ang tanan. Wala na ko molahos sa eskuylahan. Mora kog naglutaw pabalik sa amoa. Sama sa among naandan kon lapokon ang dalan, gibitbit nako ang akong sapatos.

Daw gigukod ko sa akong nadunggan ug gusto nakong biyaan kini sa akong pagdagan. Halos magkadagma-dagma na ko hinungdan nga nahulog sa tunaan sa kabaw ang paresan sa akong sapatos. Sus, mitulo na gyod sa tunaan ang nagsagol nakong singot ug luha!

Gihugasan nako sa sapa ang akong sapatos ug didto ra nako masayri nga hapit na kini magnga-nga. Nakahinumdom hinuon ko sa pagpaanod-anod ni Rose sa iyang nagnga-nga sab nga sapatos niining sapaa nga mora na dawg halwan nga katukbonon sa paon. Na, unsa bang hitaboa, naanod hinuon kay nabuhian man niya! Among gigukod pero wala na namo maapsi tungod sa kapaspas sa pagkaanod niini. “Da, uy, pulihan na lang natog bag-o,” ang walay bisan unsa mang pagmahay nga sulting Daisy dihang nahibaloan kini. Kon nasayod lang si Rose, gigakos gyog maayo sa iyang Ate ang maong sapatos sa paglabang sa maong sapa dihang siya ang migamit niini.

Wala na nako maagii ang mga manghurnalay apan duna pay mga semilya sa kamatis nga wala pa matanom ug daw nagdanguyngoy na kay nabiyaang nainitan sa Adlaw. Tua diay sila ilang Noy Junior, kuyog silang Ma’m ug Uncle Yoyong. Naabtan nakong naglingkod si Noy Junior sa yuta atubangan sa ilang gamayng luna nga bag-o pa niyang gilimpisahan, nagsigeg sikma, hilak, ug bira sa iyang buhok samtang gihapuhap ni Uncle Yoyong ang iyang abaga. Sige sab siyag kuniskunis sa iyang mga kalunggo sa palad nga halos magdugo na.

Mas natataw ang awaaw niadtong hapona sa himalatyong pagtingog sa radyo nilang Noy Junior. “Kini Ang Akong Suliran” na diay. Ambot ba nga bisan naminaw sa paborito nilang programa ang mga manghurnalay apan makita man sa ilang panagway nga naghunahuna gyod sila, labi na silang Uncle Yoyong ug Ma’m nga nagsigeg masahe sa iyang ulo, kon unsaon pagtabang kang Noy Junior.

Taudtaod, nanamilit na ang mga manghurnalay kay ipadayon pa daw nila ang pagtanom samtang nagpabilin pa silang Uncle Yoyong ug Ma’m.

Mitindog si Noy Junior, daw gilatas-latasan sa iyang panan-aw ang halapad nga mga umahang gitamnan og mga mais, radis, kentaki, kamatis, mais, atsal, ug pipila ka rambutan, ug misangko ngadto sa bukirong dapit. Gimingaw hinuon ko sa akong ate, da. Lagmit tua siya sa maong bukid, anaa sa giingong “mga sundalo sa katawhan”.

Ako ra ba tong sigeg pangutana niya nganong mopabukid siya nga makatabang-tabang man unta siya sa among panginabuhian (pero sa pagkatinuod lang, sa akong hunahuna kaniadto, para matabangan kog eskuyla). Tungod sa kapit-os, tungod sa kawalay yuta, tungod sa pagpahimulos— mao kini ang akong mahinumdomang pagpasabot niya. Bata pa kuno ko, maamgohan ra kuno nako diha sa kasinatian ang iyang baroganan.

Pero bisan sa akong mga sulat niya, ako gyong gibalik-balik nga gusto ko katiwas og high school, ug gipaibog pa gyod nakong mo-second year na ko. Na, gibalosan hinuon ko nga bisan elementarya ra siya, mitaas man sab ang iyang kahimatngon. Hinaot kuno nga magamit nako ang akong grado sa pagserbisyo sa mga kabos.

Pila ka adlaw ang milabay…

“Buhay, Daisy…?”

“Present, Ma’am.”

“Bu…”

Kadiyot nga kahilom. Mipatigbabaw hinuon ang akong ubo nga resulta tingali sa pila ka adlaw na nakong pagpulaw.

Ah, unsa pa may Rose Buhay nga tawgon ni Ma’m? Gihatod na sa iyang lubnganan ang patayng lawas sa akong pinanggang amiga. Nabanggaan kini sa usa ka trak sa kompaniya sa logging dihang nalisang kini human sa gipusil-patay sa gibantog nga mga vigilantes ang usa ka gisuspetsahang drug user nga batan-ong lalaki. Namili daw silang Daisy og ukay-ukay nga sapatos niadtong tungora ug midagan kini sa pagkadungog sa mga buto. Nahimuot pa daw gani siyag maayo sa boots nga made in Korea ug unsa kaha daw kon mao na lang ang iyang paliton kay puyde pa pangdaro. “Morag mas taas pa man ang kinabuhi niini kontra nako,” dugang komedya pa daw niya.

“Ayaw gyod mog absent bisan wala moy sapatos, Class, ha?” sulting Ma’m nga midagayday ang luha samtang nagpadayon sa pagtawag sa uban pa nakong mga klasmeyt.

Hala, nakabinisaya si Ma’m. Sa pagkatinuod lang, sa haya ni Rose, nagsige gyod siyag pangayog pasaylo ilang Noy Junior. Puwerte na gyong hubaga sa iyang mga mata sa paghilak. Ang mga gakos ra sa mga mulupyo ang nakapakalma niya. Ikahimuot na lang gyod ni Noy Junior ang iyang balik-balik nga sulting way sala si Ma’m.

Nagduko nga naghilak sab si Daisy samtang nagsikad-sikad sa iyang mga suot nga tsinelas. Sa hayang Rose baya, namatikdan nakong naglikay siya kang Ma’m. Wala hinuon ko niya estoryahi nga gibasol niya si Ma’m pero akong mabati ang iyang pagmahay. Moduko na lang si Ma’m kon agi-agian ra siya ni Daisy. Ug kon mag-uban silag hikay sa mga buluhaton sa haya, walay tingogay ang duha.

Pagkahuman sa klase, wala damha nga giduol niya si Ma’m ug gitunol ang ID ni Rose. “Handomanan nimo, Ma’m,” sulti niyang dunay pahiyom. Gigakos gyod siyag hugot ni Ma’m ug gihalok-halokan ang iyang mga aping. “Makasapatos ra mo, makasapatos ra mo,” sulting Ma’m.

Sa among pag-uli, naagian namong dagko na ang mga semilya sa kamatis nga gitanom sa mga manghurnalay. Sa dihang nakita namo nga dunay nakabuhing baboy nga nagsigeg ungad sa yuta, giabog namo kini ug gigukod-gukod nga nagtiniil ra. Nagpatay mig kinatawa samtang gibalikan namo ang mga tanom nga natumban sa baboy aron ibalik kinig pabarog.

Naabtan namong nagpayl si Noy Junior og mga kahoy sa ilang balay. Nangandam na daw ang mga mulupyo sa pagrepir sa eskuylahan. Mobalik daw siyas bukid pagkaugma aron manguhag dugang itampong mga kahoy kay nagamit ang uban sa lungon ni Rose. Lagmit magkita daw sila sa akong ate ug basin duna daw koy ipadalang mga panginahanglan niya. Gisulatan na lang nako si Ate, nangomosta niya, gisaysay ang nahitabo kang Rose, nga hinaot magkita mi kadugayan. Ug nag-P.S pa gyod ko: Kasabot-sabot na baya ko ron, Te.

Sa misunod nga mga adlaw, absent na pod ming Daisy. Wala intawon mi maghimog excuse letter. Kay ngano pa nga absent man pod si Ma’m. Kuyog mi sa lungsod, miduyog sa lihok-protesta batok sa pagkuyanap sa mga plantasyon sa saging nga moabot daw sa among kabanikanhan ug alang sa pagpangayo na sab og hustisya sa kamatayon ni Rose nga wala lang tagda sa kompaniya sa logging. Ug, uy, nagtsinelas ra si Ma’m! Pero sagdi lang, sulti niya, makasapatos ra ming mga mag-uumang kabos kadugayan ug walay lain kondili kami ang mopasapatos sa among mga kaugalingon.

USA ka tingklase, mibundak ang kusog nga ulan ug puwerteng haguros sa hangin samtang nag-roll call si Ma’m. Pero wala na mi matugaw pa, di sama kaniadtong mangabasa mi sa salibo kay wala pa mahuman ang bungbong ug gibukbok pa gyod ang kawayang bahin niini. Aron madunggan ang among mga tingog taliwala sa tagaktak sa ulan sa sin nga atop, nagpakusganay mig tubag og “Present, Ma’am!”. Puwerte gyod namong kinataw-anay ug nahimuot nga gikusgan na lang pod ni Ma’m ang pagtawag sa among ngalan.


Ferdinand Balino, a development worker, researcher, and former teacher, has won Palanca Awards for Literature four times in two language categories, Cebuano and Hiligaynon. Recently, he also won at the Gawad Bienvenido Lumbera National Literary Contest in 2023. He also writes ad speaks Ilokano since he is a son of migrants from Pangasinan and Zambales.