ayon na rin kay Jade Mark Capiñanes sa sanaysay na “Abal”
Sisimulan natin sa katotohanan na pangkaraniwan
sa iyo ang lalim ng Dagat Celebes. Mula nang isilang,
iyo nang karugtong ang buwan at araw na nagsasalítang
umaho’t sumisid. Babanggitin natin ang estadistikang
nasisid ng isang katulad mong Sama ang limampung dipa.
Ipapakita kang inaabot lamang ng dalawang mata
ang pababang araw. (Iyong unang talâ: hindi magalugad
ang tinataguan ng buwan at araw sa loob ng dagat
at di madalumat ang pagkakaiba ng lalim at lawak.)
Tutunog ang bangkang hindi sa ama mo at mangingibabaw
ang kaniyang tinig, “Malalaking barko ang aming kaagaw.”
At uuwi siyang dala ang nahuling apat na tulingan.
Daratnan ka niya at ang iyong inang nalunod sa iyak
ng siyam na batang ang dalawang suso ay nais malasap.
Isadula natin ang isang gunita: Pasko sa siyudad
at nanlilimos ka kasama ang ina at bunsong kapatid.
(Pangalawang talâ: may antig ang lamlam sa titig ng paslit
kaya kailangan na ang iyong ina ay laging magbuntis.)
Magpapanggap tayong hinahagilap mo ang baryang hinagis
ng kasama naming magpapanggap namang turistang naakit
sa aya ng lumang restoran na dáting ika’y tinangkilik;
ánitó, lalalang ang tanaw ng dagat ng mga gunita’t
ipapanatag mo, ang táong may hasang, ang pagkabalisang
baka hindi ka na muli pang lumutang. Katulad ng isda
sa isang akwaryum, pangamba at aliw ang iyong halaga.
Aabangan namin sa rabaw ng tubig ang iyong hininga’t
magpapalakpakan sa iyong pag-ahon na hawak ang barya.
Lulusong kang muli upang makakalap ng mga biyaya
gaya ng mamukuk, tayum, at iba pang ipinantadhanang
maipaalala ang danas ng pait sa natuyong dila.
Papakinggan natin ang isang eskolar: dagat din ang lungsod
para sa lahi mo—kinakalap lamang ang mga kaloob
na iniluluwa ng bato sa taob, ng kotse sa katok.
(Pangatlo mong talâ: saklap ang katumbas ng ilap at alat—
humaharurot lang ang mga sasakya’t madulas ang igat.)
Aahon ka ngayong may asim ang tiyan at pakla ang búkas.
Babalikan natin ang dokumentaryo ng isang banyagang
tinunton ang lahat ng suson at sulok ng dagat at lupa
sa layong masukat ang dulo ng hangi’t hininga sa bagà.
Ganito ang tagpong natunghayan niya sa pusod ng dagat:
sa linaw ng bughaw at bigat ng tubig, mayroong liwanag
para sa sumisid na si Santarawing nakadaop-palad.
(Pang-apat na talâ: hindi kailangan ng mga patunay
paano sinunog ang iyong katawan ng init ng araw
at ang iyong buhok ay pinusyaw nito at naging bulawan.)
Iikot ka ngayon sa pamayanan mo upang mapatibay
ang katotohanang wala na sa dagat ang lahat ng bahay.
(Panghulí mong talâ: hindi mo matukoy ang ilang pangalan
ng búhay sa dagat gamit ang wika mong nalimot ng dila.)
Hahantong kang muli sa ulo ng dagat at dulo ng lupa,
hindi malulula sa lumalabo mong mundong dambuhala.
Ating wawakasan na gagambalain ng iyong pagsisid
ang daloy ng dagat. Habang nasa ilalim, kami’y nakatitig,
maririnig lamang ang iyong hiningang bubula sa tubig.
M.J. Cagumbay Tumamac is a writer and reading advocate from southern Mindanao. An earlier version of Balak na Maikling Dokumentaryo tungkol sa Isang Binatilyo sa Badjao Village was awarded second prize in Talaang Ginto in 2017. It was also published in an independently published zine titled Sbu, Maitum, Dadiangas.