Naghinay-hinay ra ko sa akong mga lakang niadtong orasa padulong sa sementeryo. Gituyo nako nga hapon na managkot kay aron dili na kaayo init ug gamay-gamay na lang ang tawo nga mang-duaw sa ilang mga minatay. Ingon ani na man ‘sab ang akong naandan nga ginahimo matag kalag-kalag.
Pasulod na ko sa sementeryo, ug tuod man, ubay-ubay na lang gyud ang akong makitang mga tawo. Naa’y pipila ka mga police gabantay sa entrance, mga tawo nga gabitbit og bulak ug mga kandila, ug ang uban makita nako nga daw ga-picnic sa may lubong. Tulin ang akong paglakaw apan may mikalit og gunit sa akong kamot, “Te, kandila oh,hutda na lang ni bi, tulo diyes.” Gilingi nako ang tag-iya sa maong kamot nga daw gaspang nga liha paminawon sa’koang panit — batang lalaki, sa akong tan-aw mga 12 o 13 anyos ang pangidaron, uga ang iyang pamanit, ug daw kasudlan og tubig ang kalalom sa iyang collarbone. ‘Ah, solvent boy ‘ning bataa ba,’ akong huna-huna. Nagduha-duha ko’g palit sa iyang baligya kay akong pamasin nga ipalit ra ‘sab niya’g suyupunon ang halin, ug mipadayon na lang ko sa pagbaktas paingon sa akong duawon nga lubong. Apan wa ko niya lung-i ug miingon, “Sige na gud, Te, aron makapanihapon mi sa’kong manghod,” sabay tudlo sa batang’ babaye nga naglingkod sa unahan, mga 9 ang edad sa akong tan-aw. Deformed ang tiil niini, nag-aginod sa paglihok, ug daw maglisod kini sa pag-barog. Ang akong gibati daw gilumos og dakong kalooy pagkakita sa bata nga gapanawag ‘sab sa mangagi sa iyang tungod ug gihagad nga paliton ang iyang mga bitbit nga kandila.
Diha-diha mikuot ko sa akong bulsa ug gitunol ang singkwenta aron paliton ang baligyang kandila. Nagpasalamat siya ug miingon nga magkuha sa daw siya og sukli sa iyang manghod, apan giingnan na lang nako nga dili na lang, ilaha na ang sukli, ug mipadayon ko sa paglakaw aron managkot na.
Paghuman nako’g panagkot ug duaw sa mga lubong sa’koang ubang mga paryente’g higala, nakahuna-huna ko nga mohapit una sa dakong’ krus aron managkot og kandila alang sa tanang nangamatay, dayon mouli. Didto nakita nako usab ang magsuon. Nag-atong sila sa duha ka sinindihang kandila samtang nagbitbit og pinutos nga kan-on ug pila ka tusok nga isaw.
Samtang milingkod ko sa ilang likod paghuman nako’g sindi sa kandila, nakadungog ko miingon ang batang’ babaye sa iyang maguwang, “Ya, gibantayan g’yud kaha ta nila Mama ug Papa karon? Siguro kung naa pa sila, dili na unta ka mahasol magsige’g karga nako kay si Papa ra’y magkugos nako man.” Naminaw ra ko sa ilang pag-istoryahanay. “Sagdi ra, Day, kabalo ko pirmi sila gabantay nato. Ug ako, dili man pud ko kapoyo’g atiman nimo oyy,” ang tubag sa maguwang.
Sa akong kakuryuso, wa’ nako mapugngi nga mo-sagbat sa ilang istoryahanay ug nangutana ko kung naunsa diay ang ilang mama’g papa. Mitan-aw nako ang mga bata ug dili matago ang kasubo sa ilang mga mata samtang mitubag ang batang lalaki, “Namatay, Te, tulo na ka tuig. Ingon nila adik man daw ug pusher, mao to, gipang-tokhang sa mga pulis,” saysay niini samtang nagtulo ang dagkong’ luha.
Naghuot ang akong dughan nga mibiya sa sementeryo tungod sa nadungog nako nga istorya sa bata. Sa akong hunahuna, ani g’yud siguro ang kalibutan, dili mahutdan og dagkong’ krus nga ipapas-an, bisan pa man niadtong mga luya ug huyang pa ang abaga.
Angelie L. Mamites is currently pursuing the degree of Master of Arts in Literature at the University of Southeastern Philippines.