Paraiso sa Haw-ang nga Basiyo

Poetry by | March 3, 2025

giunsa—
nga adunay mas humok nga kaunoran kay sa waks
mga bukog hinimo gikan sa punoan sa bulak
gininhawa’ng mas malumoy pa sa bula—
nako pagpadayon sa paglatagaw
nga may abohang nagpungko sa akong kinauyokan?

napasmo’ng kalayo
daw hapit na mamahuway sa mga bukton sa kamatayon
bisan pa kanunay nga nag-alingasa ug nagsipasipa
batok sa tanan klaseng pan-
ensaymada hinaon gikan sa langitnong pugon
monay hinaon gikan sa baba sa mga manggialamon

andam mulamoy sa tanan
bisan ang adlaw, bulan, kabituonan
ibalik ang kangitngit gikan sa tagoangkan
kung asa niguwa ang tanan

ug kung haw-ang na ang sudlanan,
dayon… buk-a ang basiyo
atubangan sa tindahan—
Paraiso.


Carmel Earl Palabrica is an AB Literature and Cultural Studies undergraduate at the University of Southeastern Philippines. She is an active member of Lantaka, the university’s theater group, and a freelance digital artist.

Ang Agila ug ang Ilaga

Folklore by | March 3, 2025

Sa kasingkasing sa Perlas nga Isla, adunay halapad nga lasang nga puno sa mga kahoy nga bulawan ug ang kasapaan nga nagdan-ag sa silaw sa adlaw. Usa ka hari ang nagmando—si Haring Kong. Sulod sa iyang teritoryo, ang mga onggoy adunay pintik, aron walay mananap nga makakaon sa daghang pulang mansanas, nga makagubot sa hunahuna ug makapasala sa mga hayop sa lasang.

Sa maong lugar, ang mga mananap nagpundok, nagtagamtam sa bahandi sa lasang—ang himsog nga mga kahoy nga namunga sa labing tam-is nga prutas, ug ang mga sapa nga puno sa isda. Si Haring Kong nailhan nga patas ug tinud-anay, apan kon adunay mukaon sa bawal nga mansanas, wala siya’y pagduha-duha nga tapuson ang ilang pagpuyo sa lasang.

Sa iyang paghari, wala na maningkamot ang mga hayop nga mukaon sa maong mansanas. Ang mga bitin, nga tag-iya sa maong mga kahoy, mitago sa mga bangag sa yuta ug wala na mibalik sa punuan. Ang mga halas nakontento na lang sa pagkaon sa mga ilagang masaag sa yuta sa lasang.

Apan miabot ang panahon nga si Haring Kong kinahanglang mobiya sa iyang trono. Dali nga misulod si Tigre, anak sa mipanaw nga Leon—ang kanhing hari nga gilangkuban sa gahum ug limbong. Ang mga hayop sa lasang naghisgot pa gihapon kabahin sa iyang amahan. Ang uban naghandum sa iyang pagkahari, apan ang uban nakapanuko sa kangitngit nga iyang gidala. Ang maong Leon naghari sa pipila ka katuigan ug nag-abuso sa gahum, mikaon sa mga inosenteng hayop sa kalasangan.

Apan lahi si Tigre. Bisan pa nga iyang namana ang kusog sa iyang amahan, wala siya makapanunod sa pagkaon sa mga hayop sa kalasangan. Miduol siya sa Agila aron ipakita sa tanang mananap nga siya angay hatagan ug higayon. Gisaad niya nga dili na mubalik ang mga bitin sa pagpanghatag sa mansanas, aron magapadayon ang kalinaw sa lasang. Miuyon si Agila sa tumong ni Tigre ug misuporta kaniya sa pagpuli sa trono nga gibiyaan ni Haring Kong.

Sa pila ka bulan nilang panag-uban sulod sa lasang, nakuha ni Tigre ang pagsalig sa mga mananap tungod sa suporta ni Agila. Siya ang napiling bag-ong hari sa lasang.

Sa kahitas-an, naglupad si Agila aron makapaniid sa tanang aktibidad ni Haring Tigre. Nakakita siya sa tanan ug nagsusi sa kahimtang sa lasang. Siya, nga kanhi labing suod nga higala ni Tigre, nagbantay ug mitabang kaniya sa iyang pagsaka sa gahum. Dugay silang nag-uban. Sila ang duha ka makusganon nga binuhat nga nagdominar sa lasang. Apan sa kadugayon sa ilang panag-uban, nakita ni Agila ang tinuod nga kinaiya ni Haring Tigre.

Sa kasingkasing ni Tigre, wala siya’y tinguha nga magpakigbahin sa iyang trono. Gihagit siya sa iyang mga kasaligan, labi na sa mga mananap nga naglakaw sa yuta, nga ipapahawa si Agila tungod kay nahadlok sila nga tusikon ug kan-on niini. Labina ang mga grupo sa ilaga.
Continue reading Ang Agila ug ang Ilaga

Asoy sa Kinabuhi

Poetry by | February 24, 2025

Ali diri mag lingkud-lingkod ta sa lapyahan sa baybayon
Ug atong asuyon ang kinabuhi.

Tan-awa ang usa ka sakayan nag utaw-utaw sa dagat
Gianod ug gihampak sa dagkong bawod.
Ug gihuyop sa makusog nga huros sa hangin.
Apan luyo sa unos naningkamot gihapon
Makadunggo nga malipayon sa baybayon.

Tan-awa usab ang kawayan.
Bisan gibul-ogan sa makusog nga baha
Ug gibawog sa makusog nga hangin,
Apan igo lang kining miduko ug minggonit ang gamot.
Pagsubang sa adlaw mingbalik pagbarog ug nagpabiling lig-on.

Tan-awa ang mga langgam sa kahanginan
Daw gitabyog ug gipadpad sa huros sa hangin
Wala silay dakong kamalig alang sa ilang pagkaon,
Apan nagpabiling malipayon nga naglukso-lukso sa kahoy.

Ang bulak nga mitubo sa tampi sa pangpang,
Nangalimyon ang kahumot nga modani sa mga alibangbang.
Ang bulak nga magdala og kalipay sa tawong masulub-on
Apan sa pagsalop sa adlaw hinayhinay
Kining motikyup ug mawad-an sa kaanyag,
Maluya kini ug malawos
Sama sa atong kinabuhi.


Erlougie Tabigue is a Bachelor of Secondary Education graduate, majoring in Science, from Davao Oriental State University, currently residing in Brgy. Mamali, Mati City, Davao Oriental.

Ang Buak nga Botelya sa Dalan

Fiction by | February 24, 2025

Gikan sa likoanan ubos sa linaw sa busay, nagbaklay si Fausto tungas sa Sitio Tungason. Ang mga habalhabal kutob ra sa linaw. Ang tubig sa linaw hinulog gikan sa gamayng busay busa gitawag kinig linaw sa busay ug ang baryo nga nahimutangan sa busay gitawag og Busay. Ang Sitio Tungason maoy kinahilitan nga sitio sa Lungsod sa Busay. Medyo layo ang linaw gikan sa sentro ug walay maayong dalan nga agianan busa dili kaayo daghan ang mangaligo dinhi gawas sa panahon sa ting-init nga mao say tingsera sa klase.

Ang kamisadentro ni Fausto kapug-an na sa singot sa pagbaktas ubos sa nagpamahit nga kainit sa haponong adlaw. Talagsa ra ang kasilongan ning lugara kay ang kanhi lasang gipulihan na man sa kogon ug ubang sagbot nga maoy naglawod sa umaw nga kayutaan. Mao nga sa pag-abot ni Fausto sa nag-inusarang kahoy daplin sa dalan mipahulay siyag kadyot ubos sa landong niini. Ang maong kahoy ilhanan nga tungatunga na siya sa iyang baktason. Nakita niya ang gamayng kinidlat sa kahayag nga gisumbalik sa buak nga botelya didto sa may unahan sa kahoy. Ang tipak nga bildo gikan sa botelya sa soft drink nga gilabay sa nahiagi dinhi. Milihay si Fausto sa nahimutangan sa bildo aron dili matunok. Iya lang kining gilabyan inay puniton ug ihikling aron dili matumban sa nag-agian sa dalan. Wala mabalaka si Fausto nga iya kining matumban kay diha ra man kini sa may daplin ug sinati na niya ang nahimutangan niini. Sama sa likod sa iyang asawa sinati ni Fausto ang tabas, han-ay ug hulma sa dalan paingon sa ilang dapit. Baga na ang kubal sa iyang lapalapa sa pagbaktas ning nagbawod-bawod nga dalan. Dinhing bukira siya nagdako ug naminyo. Gani mabdos man ang iyang asawa sa ikatulo nilang anak.

Wala na mosaka si Fausto sa pag-abot sa balay. Iyang gisab-it ang iyang dala sa haligi sa habog nga payag.

“Naay isdang pirit. Pagtula unya. Modiritso kos tunaan aron mahipos ang kabaw.” Ni Fausto pa ngadto sa iyang asawa.

“Unya nakapalit kag sakos harina?” Pakisayod sa asawa nga nanilhig sa nataran. Himoon og lampin ang sako sa harina. Idugang sa pipila ka karaang lampin nga mao pay gigamit sa unang anak sa magtiayon.

“Tulo ra kabuok kay nagpalit kog batereya para sa plaslayt. Nagpalit sad kog pan. Asa man ang mga bata?”
Continue reading Ang Buak nga Botelya sa Dalan

Usa Ka Dekada sa Thailand: Mga Bulawanong Pagtulon-an isip OFW (Ikaduhang Bahin)

Nonfiction by | February 17, 2025

Magtutudlong Pilipino
Nabantog ang Pilipinas nga maoy ikatulo sa kinadak-ang katilingban nga misultig Iningles sa tibuok kalibutan. Subay niiini, ang Filipino ug Ingles maoy opisyal nga lengguwahe sa nasod. Niadtong 2003, ang Pilipinas adunay taas nga literacy rates nga 87% ug maayong abilidad sa pagpamaba sa Inenglis. Tungod niini, gidapit ang mga Pilipino nga magtutudlo sa mga nasod nga dili makasulti og Inenglis sama sa Japan, South Korea, China, Qatar, United Arab Emirates, ug Saudi Arabia. Ug sa Southeast Asia mao ang Myanmar, Laos, Cambodia, Vietnam, ug Thailand. Dili pod malalis nga mihangop usab sa maong abilidad ang mga silingang nasod nga makasulti og Inenglis sama sa Singapore, Malaysia, Indonesia, Brunei, ug Timor-Leste. Gidapit usab ang mga Pinoy nga magtutudlo sa nahisgotang mga nasod aron sa pagpaambit sa ilang kahibalo sa matematika, siyensiya, ug espesyal nga edukasyon.

Kadaghanan sa mga magtutudlo nga Pilipino dinhi sa Thailand anaa magtudlo sa Anuban (Pre-School), Prathom(Elementary), ug Mathayom(High School). Diyotay ra ang nagtudlo sa unibersidad tungod kay gikinahanglang adunay Master’s degree or Ph.D (Doctor of Philosophy). Dinhi sa Thailand, adunay gamayng kalainan ang ensaktong unang adlaw sa klase. Kini magdepende sa tulonghaan ug rehiyon. Kasagaran sa pampublikong tulonghaan, ang academic year magsugod tunga-tunga sa bulan sa Mayo nga dili malayo sa petsa 15 o 16. Samtang sa pribadong tulonghaan, magsugod usab sa samang panahon, kon dili mas sayo o kaha sa mosunod nga mga petsa, segun sa gisunod nga academic calendar.

Pattaya City
Sa dihang personal nakong nakahinabi ang tag-iya sa Maryvit School Pattaya, iyaha kong gipangutana kon mosugot ba ko nga motudlo og Prathom sanglit wala pay bakante ang Mathayom. Gitubag nako siya nga pang-Secondary ang akuang lisensiya. Apan abre ug andam ko nga modawat sa maong kaakohan tungod kay panarbaho man akong tumong ug katuyoan sa pag-anhi ug dili ang paglulinghayaw. Gidawat nako ang maong tahas sa walay daghang pagpangutana ug pagkusmod.

Usa pod ko ka tuig gatudlo sa Prathom 5 ug 6, diin English Conversation ang akong giatubang matag adlaw. Gitumbok niini ang pag-umol ug sa Speaking, Listening, Reading, ug Writing skills sa mga bata. Dili tiaw ang maong kasinatian sanglit kon usa pa ako ka bakero, dul-an sa 400 ka mga karnero nga akong pagabantayan. Ang matag grado nga akong gitudloan adunay taglima ka mga seksiyon diin may mga tinun-an nga mokabat sa 37 ngadto na sa 40 ang matag classroom. Apan ang nakahugyaw kay sa maong tulonghaan, gisagol ang nakriian o regular students ug nakriian piseet kun special students o special education students. Kon wala ko masayop, ang matag seksiyon adunay usa ngadto sa lima ka nakriian piseet. Bisan tuod adunay gisangon nga duha ka Thai khru o magtutudlo (usa sa matag grado), apan oras na gani sa akong pagtudlo, magsolo ko sa akong pasundayag sulod sa 50 minutos. Dili pod sa tanang higayon nga puwede nakong disturbuhon ang akong pares kay sama nako, aduna pod ni siyay laing klase nga gitudloan. Maayo nalang kon matunong ka sa oras sa imong pagtudlo ug anaa ka mismo sa classroom diin atua pod ang imong pares. Gahimo ba kaha kini og lesson plan para sa sunod semana, gacheck sa assignment sa mga bata, o kaha gacompute og grado. Makasiguro gyod ka nga naay moabiba nimo sa pagpamadlong ilabi na og motukar ang mga labad o mosugod na og salida ang mga espesyal. Miabot gyod ang panahon nga hapit nakong mohural. Tiaw mo ba ng kada adlaw magsige kog check, stamp pad sa petsa, walay kahumanan nga pagpirma sa gaakal ug gapatung-patong nga mga notebook ug libro. Lupigan pa lagi ang pinakasikat nga artista sa kadaghang pirmahunon! “Makapahulay ra gyod ta ani kon mangihi,” pasiaw pas akong mga kauban.
Continue reading Usa Ka Dekada sa Thailand: Mga Bulawanong Pagtulon-an isip OFW (Ikaduhang Bahin)

Usa Ka Dekada sa Thailand: Mga Bulawanong Pagtulon-an isip OFW (Unang Bahin)

Nonfiction by | February 3, 2025

Wala gyod nako damha nga moabot og dose ka tuig ang akong pagpangama isip usa ka Overseas Filipino Worker (OFW) sa Thailand. Abi man god nako og usa ra ko katuig dinhi ug mouli na dayon sa atua. Unsang hitaboa nga ang usa, napun-an man og laing usa, hangtod nga nahimo naman kining usa ka dekada! Tinuod gyod diay nga lahi ang planong tawhanon kon itandi sa kabubut-on sa Diyos. Alang kanako, usa kini ka matahom nga gasa gikan Kaniya ang paglahutay sa ingon ani kadugayon. Ug tungod niini, aduna koy napudyot nga mga bulawanong pagtulon-an nga ikalipay ko pag-ayo sa pagpaambit kaninyo, ilabi na sa mga nagtinguha nga mosulay sa pagpanarbaho sa Land of the Free.

Migranteng Pilipino sa Thailand
Sa akong nakalap nga impormasyon gikan sa Embahada sa Pilipinas, mokabat sa 17, 921 ang kinatibuk-ang populasyon sa mga Filipino dinhi sa Thailand. Gitaho usab sa Department of Employment of Thailand, ubos sa Ministry of Labour nga adunay 14,830 ang kasamtangang nagtrabaho nga galangkob sa pagtudlo, management, engineering, arkitektura, ug negosyo. Ug dul-an sa 4,000 ang wala marehistro o ana sa dili regular nga mga sektor, samtang ang nabilin gilangkoban sa mga tinun-an, kapikas, mga anak sa migrante, ug katong nangempleyo sa giilang mga buhatan.
Niadtong 2020 ug tunga-tunga sa 2021, gatosan pod ka mga Pilipino ang gipapauli sa atong panggamhanan tungod nawad-an man kini sa ilang panginabuhian agi sa pandemya nga nipukan sa tibuok kalibotan. Subo kaayong palandungon nga adunay koy mga suod nga higala ang napagan sa maong panghitabo. Wala sa plano ang ilang pagpauli. Bisan pa man sa maong panghitabo, mipatigbabaw gihapon ang dakong gugma sa Ginoo tungod kay liboan ka mga Pilipino, turista, mga nangindahay nga makatrabaho pagbalik o magsugod og trabaho, ang nakasulod tungod kay gipaluagan naman sa nasod ang mga tamdanan sa pagbiyahe.

Nag-Education ang Mass Comm
Nahuman nako ang kursong Mass Communication sa University of the Philippines in the Visayas Cebu College (UP Cebu na karon) niadtong Abril 25, 2002. Inay mosugod sa pagpangempleyo, nisugyot ang mahigugmaon nakong inahan nga si Nanay Fe, nga dili usa pagsugod og trabaho. Niya pa, pagdiskanso usa sanglit pila pod ka tuig ang imong pagbudlay aron maangkon ang gikaintapang diploma. Dugang pa niya, nga mintras nagrelaks usa, sulayan nako pagkuha og Certification in Professional Education (CPE). Aron mokuha sa Licensure Examination for Teachers (LET) ubos sa pagdumala sa Philippine Regulation Commission (PRC). Gawas pa, nindot kaayo ang gitanyag nga 10% lamang (kon wala ko malimot) ang bayrunon sa total tuition fee, usa sa mga benepisyo ni Nanay Fe sa iyang pagtudlo sa Western Mindanao State University – Dumingag Campus (WMSU). Tuod man, nakombiser gyod ko sa akong inahan. Gidasig pod nako akong mga suod nga higala nga silang Kuya Recar, (nahuman sa kursong Accountancy sa Mindanao State University – Marawi; nitaliwan na sa laing kalibotan niadtong 2016), ug Danna (bag-ong nigradwar sa kursong Industrial Engineering sa WMSU – Main Campus, Zamboanga City; anak pod og magtutudlo). Aron hingpit nga maangkon ang maong sertipiko, gikinahanglan nga mokuha og 18 units ug pasaron kini. Twenty-one units ang akong gikuha. Paniguro nga naa koy reserba kon ugaling magkinaunsa. Sadya ang among pag-eskuyla og balik, bisan tuod dili kini mao ang pinitik sa among tagsa-tagsa ka mga kasingkasing. Buntag ug gabii ang among pagtungha sa duha ka tulonghaan nga anaa mahimutang sa Barangay Caridad ug Barangay Dapiwak sa Dumingag, Zambonga del Sur. Uban sa grasya sa Ginoo ug makanunayong pagsuporta sa among mga pamilya, nahuman gyod mi sa among pag-eskuyla sulod lamang sa usa ka semistre.

Continue reading Usa Ka Dekada sa Thailand: Mga Bulawanong Pagtulon-an isip OFW (Unang Bahin)

Diaspora

Poetry by | January 27, 2025

 

 

 

Diaspora

Pinaagi sa pulong,

aduna’y suwab nga giduslak

ug minglahos sa’kong gusok. Tungod

gikan sa kulonon

nga lalang sa yuta,

gibunyagan nila akong dila

ug gihimong ulipon

sa mga batadilang

hantod karon

di gihapon nako masabtan.

 

Pinaagi sa pulong,

inig motikang ko sa lam-aw nga tubig,

mahimo kong selopin nga gi-dala

ug nagkapakapa sa hangin,

saag, galutaw-lutaw

sa wa’y kahumanan, hantod sa midaguos

nalang

ang matag dagayday

sa yamog gikan sa mga dahon

paingon sa’kong panit.

 

Pinaagi sa pulong,

manindog ang matag balahibo

sa’kong bukton ug paa

samtang ginahapyod akong kamot

sa lumalabayng balud

sa lapyahan.

 

Ug, sa dayon, kalit nga misilaob

akong kalag

samtang hinay-hinayng

nahugno

ang tore de-gading

mao’y nagbutyag:

kining tanghaga,

dili takos ilitok

sa pulidong pinulongan.

 

Apan, kon ibukhad ko karon

kining pulong,

o, kining inahan nako nga pulong,

kalit nga tuokon sa hangin

akong baga

ug mahimo kong tilapyang

ga-giok sa lapok,

gapanglimos og hangin,

gahandom

nga mabanlas pabalik

sa tinubdang

hagbay ra kong saag

ug hagbay rang nalimtan.

 

Clint Jovial Delima is currently a second-year BA English (Creative Writing) student studying at the University of the Philippines Mindanao.

Illustration by Noy Narciso

Sa Bay-bay

Uncategorized by | January 27, 2025

Sa baybay diin lisud kitaon

ang pangandoy, ikaw
midunggo uban sa mga isdang
nadakpan, lab-as, gaginhawa pa.

Sa baybay diin lisud kitaon
ang kahayag, ikaw
mihunat og kusog, galaom nga ugma
ang halin sa kuha, makapalipay sa mga bata.

Sa maong baybay diin lisud kitaon
ang kaluoy, ikaw
gikuhaon sa katungod nga makita
pa’g usab, magakos og huot
ang mga nga rason saimong pagpaningkamot.

Sa baybay diin lisud na
tuohan pa ang kaayo sa tao,
sama sa isdang nasikop sa pukot, ihunghong ko na lamang ang kasakit sa mga balud.

 

In memory of my brother-in-law Joel.

May justice be served.

Pepito..

Illustration by Noy Narciso