USA KA BUNTAG, mikalit lang sila og kahanaw. Mingbiya sila kanila, ug wala na magpakita pa.
Sa tulo ka gatos ka tuig nga kangiob, mikalit lamang sila og panglayas. Walay pupananghid, walay pagpaila kining mga anino. Gidungog nga kuno, gipanawag na sila sa kahitas-an kon diin sila naggikan—didto sa layo nga kawanangan. Apan ang uban dili motuo, dili katuo. Lisod gayod madawat nga ang mga aninong mingsakop sa bayan sa Ul pinadala diay sa mga Diwata. Mabatyag pa gihapon ang kasakit; ang kahapdos sa pagkasinakop. Ang katuigan nga nanaglabay, nangalarag, ug ang mga dumdoman nga pinakgang, dinilian—wala madakpi sa kabangkaagan sa pagtimaan kay sinugamak man kini sa ilang pagkalupig mahisukad. Managsama sa budayang inugmad sa kukaraan-kinalimtan, nangahanaw pod lamang ang mga anino, ug wala nay nagpabilin kanila.
Nakamata si AbodA sa pagbag-o sa kalibotan. Una kini niyang namatikdan sa dihang adunay badlis sa kahayag nga milapos sa lungag sa bungbong ug didto mitadlas sa kaatbang nga bungbong. Mibati siya og kahadlok. Nahibalo siya kon unsay gipasabot niining kahayag: kalayo, sunog, kaugdaw. Apan wala dayon siya mibakod. Dili siya susama sa hayop nga mobatig kalisang sa dihang sud-ongon na sa katalagman, kay kini nga kinaiya gihikaw kanila sa mga anino. Ang kahadlok lamang ang mipabilin. Ug gihambin kini niya nga susama sa bao nga andam manago sa iyang balay. Walay makasakgaw sa iyang kahadlok, tagoan kini niya, kuptan kini niya ug walay makailog niini. Kiniy usa sa pipila ka mga batasan nga nahibilin nila, inampingan, ug gikan pa sa ilang katigulangan.
Tulo ka gatos ka tuig! Tulo ka gatos ka tuig nga kangiob ang gisilsil sa mga anino nila. Naulang ang bayan sa Ul sa ubang kabayanan sa Balmaya agi ining gahom sa mga mananakop. Diwatan-on gayod, tantong diwatan-on!—apan lisod dawaton. Daghan na ang mingsulay pag-ikyas sa bayan, apan dili hisaypan nga sa sunod niana nga buntag mahikaplagan ang ilang lawas nga magkumbitay sa hataas nga tukon kuyog atong mga bandilang itom sa mga anino.
Kagabii nagsugod ang kahilom. Sa kahinanok sa uban, dili tanan ang nakamatngon dihang nangahanaw ang makanunayong gimok sa kangitngit. Nakadala kinig katingala sa nahigmata pa, susama ni AbodA, apan mipauraray ang kalibog ug kahadlok, ug ila kining gikuptan ang kahadlok aron aduna pay mahibilin kanila. Nangatulog silang wala makamatngon sa ilang kagawasan.
Pagpangmata nila, natay-og ilang kalibotan. Adunay lanog nga hudyakang mabati sa Ul dihang misubang ang Adlaw sa takulahaw. Nagdinaganay, nagpaunhanay og tago ang katawhan. Ang uban minglingkawas ngadto sa kalasangan, aduna poy nakuyapan. Wala sila makasabot sa dilaab nga gasiga, gasaka, nga gikan sa gindailan. Masidlakon ang kahayag. Mingpiyong sila sa kasuwaw. Nagtuo sila nga nayagyag ang atop sa kalibotan. Nahawan ang naandan nilang abohon ug tibugolon nga langit. Napulihan sa halapad, halayo ug bughaw nga kawanangan. Sa kinalitayng kakurat, wala sila makaandam, ug diha-diha gibalikan sila sa kalisang. Kalisang ang unang gidala sa bag-o nilang kagawasan.
Sa utlanan sa bayan, sulod sa iyang payag, namati lamang si AbodA sa hudyaka sa katilingban. Nag-ugmad siyag katapol, kay dili pa niya buot moduyog sa kalisang. Gatan-aw lamang siya sa badlis sa kahayag nga milusot sa bungbong, ug karon atua na mitagak sa abohan sa kinatung-an sa iyang payag-lawak. Iya kining giduol. Napuno siya sa katingala. Ang kahayag dili susama sa siga kon aduna diay sunog, nahukman niya. May kinaiya kining masidlakon. Makita na niya ang gapanglutaw nga abog sa kaumog sa takob niyang puluy-anan. Gikitiw-kitiw niya iyang tudlo sa badlis ug naputol sa iyang tudlo ang tagak sa kahayag sa abohan. Dali niyang gibawi iyang tudlo kay anaa pa lagi niya ang pinalangga nga kahadlok. Ug nianang taknaa mibati si AbodA sa kaisog nga mipuli sa kahadlok. Ug niining kaisog nahukman niyang dakpon ang badlis sa kahayag ug saw-on sa iyang palad. Ug iya kining gibuhat. Gihakop niya ang tinagak nga badlis ug gikumkom. Wala kini niya madakpi, kay ang kahayag dili man makamao nga magpakahayop, dili man makamao nga magpakakalibotanhon. Ug giila ni AbodA ang Kahayag, ug nahukman kini niyang bathala. Misamba siya, duyog sa bag-o niyang kaisog, ug ang kinauyokan sa iyang kasingkasing mibati sa Kainit sa Kabag-ohan.
Kalit nga miabli ang ganghaan. Mibuswak dayon ang kahayag nga mikatag sa umogon nga lawak. Mitikungkong siya kay nabati niya pagbalik ang kahadlok. Diha sa ganghaan adunay aninong gaali sa kahayag nga gagikan sa gawas.
“Bangon, AbodA!” sulti sa tingog. “Nabag-o na ang kalibotan! Ato na ang kagawasan! Abli na kanato ang Balmaya!”
Ug nahupay ang kahadlok ni AbodA. Dili niya buot nga hupayon kining kahadlok, kay kini iyang ginalam, pinalangga. Apan anaa ang tingog ni AnAnA nga nagpanawag kaniya. Igsuon niya sa tutoy, igsuon niya sa mga pangandoy. Gibira siyang AnAnA ug gipagawas sa tugkaran. Nasulawan si AbodA sa kalit nga kasidlak. Sa unang higayon naabli iyang mga mata sa bag-ong mga bulok nga minghana sa iyang panan-awan. Nakita niya sa unang higayon ang tinuod nga kabughaw sa langit, ang tinuod nga kalunhaw sa dagat, ang tinuod nga kamaraag sa yuta—ug sa iyang kiliran, si AnAnA nga iyang pinalangga, naghawid sa iyang bukton aron siya dili malup-og, maluhod, mahutdan sa kusog. Ug diha-diha, mibati si AbodA og kahingangha, ug mas napangga kini niya, kay ang kahingangha susama lamang sa kahadlok—apan kahadlok kining tam-is ug masadyaon.
PIPILA KA BUNTAG ang minglabay, naabtan ni AnAnA si AbodA nga gasusampiray sa iyang payag. Naglisod og bangon si AbodA sa dihang gipainom siyang AnAnA sa bahal gikan sa dalang guod-panudlanan, ug anam-anam nga gipalad-ok ang higala. Human niini, gipahiran ni AnAnA ang namugnaw nga singot ni AbodA gamit ang panapton sa iyang sayal, ug taudtaod gipaypayan aron makaginhawa. Wala hidugaying nakaalinggat si AbodA kang AnAnA apan anaa pa kaniya ang gahom sa kalibog ug ang kalag sa alimungaw. “W-wala na…” ang pulong sa ulitawo atubangan sa wa litoka nga pangaliya. “Ang mga uhong… Wa nay mga kilat… Wa nay makaon…”
“Ari, kaon,” ang dalit ni AnAnA. “Gadala kog binitik nga ngiwngiw. Subak kini sa tinula. Makatabang kanimo ang sabaw.”
Ug gihigop ni AbodA ang init nga sabaw ug nahibalikan siya sa kusog. Gikitkit niya ang pako sa langgam ug gisupsop ang mga bukog. Natuang iyang kagutom ug napakgang iyang kauhaw sa parat-parat nga sabaw. Giusap niya ang kamatis ug gitulon ang nanglutawng ahos-tinadtad. Ang bugnawng singot napulihan sa init nga singot ug ang iyang lawas naulian sa kagusla. Gikuptan ni AbodA ang duha ka palad ni AnAnA dayon gidat-ol ang mga lutahan sa dalaga sa nagkadusingot niyang agtang. Sa ikagatos ka buok gatos nga higayon, naluwas si AbodA sa iyang igsuon sa tutoy, igsuon sa mga pangandoy.
“Pagtigom og kusog kay ugma magdala ang hangin og ulumuom. Tingali magdala sad kinig mga kilat, ug manubo pag-usab ang mga uhong. Nabag-o na ang kalibotan. Dili na kita makasalig sa kangitngit. Magtanom kita.” Ug napuno sa kadasig si AnAnA, ug kini nga kadasig buot untang molabang ngadto kang AbodA, apan nag-ugmad si AbodA og kahadlok, kay kini maoy iyang pinalangga, pinalabi, ug nahibalo siya nga kulang ang kaalam sa tawo niining pagtanom nga iya sa kinaiyahan. Ang kamot sa tawo nahiangay lamang sa pagtukod ug pagbungkag, apan sa pagpatubo kini naulahi—o nagpakaulahi, kay ang kasaysayan mibansay sa tawo sa pagpanglupig, ug usahay lamang sa pag-abag, kay ang tawo gihimo nga hakog ug mapahitas-on.
“Pagtigom upod og kaigmat kay ugma maggama ang katawhan sa bag-ong mga balaod. Tingali magdala sad kinig kalamposan, ug masaulog sa kanunay atong kagawasan. Nabag-o na ang kalibotan. Dili na kita makasalig sa kagahapon. Magbag-o pod kita.” Ug napuno sa paglaom si AnAnA, ug niini miduyog na si AbodA. Kay sa kahadlok nagpahipi lamang ang paglaom, sama sa kangitngit nga diha lamang makabuswak ang kahayag. Ug nagsalo sila sa ilang mga pangandoy nga sa damlag ang Ul mamahimong tiunay nga gawasnon, kanunay nga malamposon, ug hinaot makalahutay nga malipayon.
SUNOD NGA BUNTAG, misubang gihapon ang dilaab sa langit, ug ang katawhan nabahin gihapon sa kalipay ug kalisang. Mingpasunding ang katawhan paingon sa kinatung-an sa ilang bayan. Mga asawa ug bana, mga bata ug tigulang, mga pungkol ug buang—silang tanan nagpang-abot sa kinatung-an sa Ul. Sa kinatung-an adunay sawang diin gipang-isa ang hataas nga mga tukon nga kaniadto binandilaan sa mga anino. Karon haw-ang na ang mga tukon kay gipangbitas sa katawhan ang nahibilin nga mga bandila. Karon ilang husayon kon kang kinsang balaod ang angayng pagasundon. Karon ilang tuboyon kon kinsa nga mangungulo ang angayng himoong tiggiya ug tigpasiugda—kay mao lamang kini ilang nahibaw-an: ang pagsunod sa kagamhanan. Nangabuhi ang mga Ulhanon ilawom sa pagpanakop sa mga anino. Kulang ilang kabangkaagan sa pamalaod ug kaalam. Apan kay kalit man lamang silang gibiyaan sa mga mananakop, napugos sila karon sa pagdawat sa katungdanan ug pag-ugmad sa katilingban.
Ug taliwa nila nga tanan mibarog si AnAnA, maluspad ang dagway apan malanog ang tingog, ug siya misibya: “Dalaygon kita! Gawasnon kita! Mahayag ang kalibotan! Bulahan ang tanan!”
“Gawasnon! Mahayag! Bulahan!” ang tubag sa katawhan.
“Takna na sa kausaban! Magbag-o na ang tanan kay kining panahona kita magkahiusa–”
“Kinsa man ka?” sakgaw sa usa ka tawong sumpok og pamarog, masangpoton sa pahiyom, ug inabagan sa daghan.
“Ako si AnAnA Ym, mangangayam, nagapuyo sa kabungtoran sa amihanan. Buot ko lamang nga–”
“Ym? Wala pa koy nadunggan sa mga kaliwat nimo. Apan usa ka mangangayam nga babaye! Maisogon! Dili kita magutman, daghang salamat kanimo, Inday.” Niining higayona mipatong na ang lalaki sa usa ka bato nga puti ug minghangad ang mga tawo kaniya.
Wala ra kini panumbalingi ni AnAnA ug mipadayon siya sa pagsulti. “Maayo tingali kon–”
“Mga Ulhanon!” sibya sa lalaki nga mapahiyomon. “Ako si UwAmU Om! Nakaila na kamo kanako. Ako ang mapailobon ug mahigugmaong pangulo sa among banay. Kami kaniadto ang gitahasan sa mga anino sa pagpanday sa mga hinagiban. Kami, ako, ang labing nahibalo kon unsaon nga kitang tanan mapanalipdan kon ugaling mamalik kadtong mangtas nga mga mananakop. Tuhoi ako, kay ako nagpangga kaninyo!”
Madunggan ang hagunghong sa katawhan. Pipila kanila ang nangtando, ug pipila usab ang nanglingiw. Ug samtang nagsulti pa si UwAmU babaw sa puting bato, gibitad si AnAnA sa kaigsuonan sa lalaki ug gipakahilom. Nahanaw ang kaluspad sa dalaga. Napulihan sa kapula ang dagway. Adunay kisdom ug luha sa iyang mga mata. Hugot niyang gitak-om iyang baba, sama kahugot sa pagkumkom sa iyang mga kinumo. Niining tanan naniid lamang si AbodA samtang gaugmad sa kahadlok nga iyang pinalangga.
Ug sa kalit adunay lanog nga singgit nga nadunggan sa pikas bahin sa sawang. Adunay lalaki nga mas lami og pahiyom nga mikatkat sa itom nga bato. Nanghangad kaniya ang mga tawo. “Kaigsuonan!” sibya niya sa kinakusgan sa iyang dughan. “Ako si AnTuA Ib! Ang labing nagpangga kaninyo, ug pangulo sa among banay. Kami kaniadto ang gitahasan sa mga anino sa pagpangalagad pagsimba sa mga bathala. Kami ang nahibalo sa tinuod nga kaalam sa mga Diwata. Dili na kita manginahanglan og pagpanalipod kay ang mga anino dili na mamalik pa. Saligi kami, ako, sa among kahibalo! Kami ang dalan sa kaluwasan!”
“Ayaw sila tuhoi! Kami ang sunda!” maoy pulong-lanog ni UwAmU.
“Ayaw sila sunda! Kami ang tuhoi!” maoy pulong-singgit ni AnTuA.
Ug nagkagubot sila.
Daw mga hulmigas silang nabuboan og tubig sa dihang nagbinatoay nag sugod ang duha ka banay sa mga Om ug mga Ib. Nanalipod ang mga asawa, nanukmag ang mga bana, naniyabaw ang mga bata, nangapandol ang mga tigulang, natumban ang mga pungkol, ug nanagan ang mga buang. Taliwa ining tanan, nagabarog lamang si AnAnA sa kagubot, ug sa kahuot sa iyang dughan nambuhagay ang luha nga init—sama kainit niatong kahayag nga misubang sa pagbag-o sa kalibotan.
Kalit nga midupa si AbodA sa tungod sa dalaga. Nahagba siya sa dihang nag-abot ang bato ug ang agtang. Didto na naulian si AnAnA sa iyang kahigwaos, ug naluoy siya sa iyang higala nga dali niyang giabagan nga makabarog. Nangikyas sila sa kagubot sa sawang, palayo sa katawhan nga wala na magkadimao.
Sa layo, nakit-an nila ang abog nga misaka ug mitakob sa sawang. Nahanaw na ang sininggitay, natapos na ang binatoay. Nag-iyahay og pamauli ang katawhan paingon sa ilang isigkapayag, dala ang hagsa ug bug-at nga mga abaga. Nangaminghoy sila. Nahiubos sila. Tingali ang kagawasan dili pa gyod diay masakmit ug mailaha.
Misalop na ang dilaab sa langit sa taknang hapon. Ang kangitngit mibalik pag-usab sa Ul.
PAGLABAY SA PANAHON, aduna nay daghang kausaban nga miabot sa bayan. Anaa gihapon ang kagubot ug kadasig, anaa gihapon ang kahadlok ug paglaom. Apan bisan sa kaguliyang ug kalibog ug kasakit nagpabiling saksi si AbodA sa kalamboan sa iyang palibot. Anaa pa pod gihapon ang kahadlok nga iyang pinalangga, pinalabi, apan duyog niini, giabayan na niya sa kadasig. Wala na gayod ang mga mananakop, nagpabiling gawasnon ang mga Ulhanon—gawasnon nga sa iyang tan-aw hanap. Apan mituo siya sa nasakmit nga kagawasan. Mao man god niy gipanglimbasogan ni AnAnA, ang pagtuo nga sila gawasnon, ug puno si AbodA sa pagsalig sa iyang igsuon sa tutoy, igsuon sa mga pangandoy.
Nakamata si AbodA nianang buntag sa ulahing pagngulob sa mga kilat. Dali siyang nakatimbakuwas ug midagan pagawas. Mihunong siya sa nataran, kay nahinumdoman ang nakalimtan nga bukag ug balaraw. Misulod siya balik ug gipanguha ang mga gamit. Mituratoy dayon siyag sutoy sa kabaknitan lahos ngadto sa mangiob nga kalasangan. Gisugat siya sa kaumog sa kabuntagon taliwa sa kakahoyan ug dahon ug bugnaw ang basang lapok sa iyang lapalapa. Adunay ngisi sa ngabil niya atubangan sa wa litoka nga pangaliya, ug pasalamat.
Sa misulpot nga gamot sa karaan nga tugas nakita niya ang gagmay nga mga payong-payong sa baki: puti nga nanidlak taliwa sa kadulom, ug makita ang kahumok bisan sa hanap-hanap niya nga panan-aw. Mingbusikad ang mga uhong nga biniyaan sa mga kilat. Miluhod siya atubangan niining tulo ka buok bag-ong tubo nga kalan-onon. Sa iyang dughan nagdilaab ang Kadasig sa Kinabuhi. Gipamupo niya ang mga uhong ug gisulod sa iyang bukag dayon gitabonan sa nipis nga hapin. Sa unahan, adunay misidlak na pod nga puti kasikbit sa lumoton nga gamot sa lain na pod nga tugas. Iya sad kining giludhan ug gipangsulod sa bukag. Likod niatong tugas adunay tinumbang igsuon nga kahoy ug nadunot na kini sa katuigan. Katunga sa lawas sa nahagsang tugas ang gikaon na sa yuta. Haw-ang na ang unod, apan nabati ni AbodA sa iya lamang pagmatikod nga anaay kabug-at nga gihambin ang patay nga kahoy. Ug wala siya kapugong sa paglili. Mingluha iyang mga mata. Nanglupad ang mga langgam sa iyang pagmaya. Gatosan ka mga uhong ang nanubo sulod sa nadugtang kahoy! Iya kining gianam-anam paglangkat ug gipanuksok sa bukag hangtod nagtiba-tiba na kini sa mga uhong.
Kalit adunay milabtik. Gibawi niya iyang kamot. Wala ra kini matukloi. Taliwa sa mga uhong nga iyang gipamupo, sulod sa linangkat nga patayng kahoy, aduna diay galuno nga bitin nga puti ug pula ang mga mata. Anam-anam nga misibog si AbodA. Wala niya tuyoa nga masamok ang bitin. Misiwil ang dila niini paingon kaniya ug hinay-hinay si AbodA nga miluhod. Iyang gibutang iyang tuong palad sa iyang dughan ug ang wala gitanyag ngadto sa mananap. Wala na siya panumbalingi sa bitin nga midailos paingon sa unahan aron didto na magtiwas og luno. Nabuhian na ni AbodA ang naungot nga hangin sa iyang ginhawaan, ug sa pag-agi sa bitin, nahanggab niya ang Kalab-as sa Kagawasan.
Gitakoban na niya pagbalik ang natumba nga tugas, dayon mibiya. Migawas siya sa lasang ug gisundan ang tungason nga dalan paingon sa payag nilang AnAnA sa amihanan. Gisugat siya didto ni Tatay HoYoH nga amahan-magsasagop ni AnAnA. Miyukbo siya sa tigulang, ug mibalos si Tatay HoYoH sa paggakos kaniya. Gidawat siya ug gipasulod sa payag. Gitanyag dayon ni AbodA iyang dalang bukag nga gatiba-tiba sa mga uhong ug mahimayaong misaysay sa iyang nakit-an ug nasinati sa lasang.
“Mabulahan ikaw sa mga Diwata, Dong Bod,” maoy ingon ni Tatay HoYoH. “Ugaling makit-an kato nimo pagbalik ang bitin, pangitaa iyang gilunong panit ug isagol sa lana.”
Samtang gapabukal pa sila sa mga uhong, miabot si AnAnA kuyog ang iyang ikaduhang amahan nga si Tatay MiHiM. Gisundan nila ang kahumot sa gabukal-bukal nga mga uhong ug nagsinugatay sila ug nagginaksanay.
“Hain man diay ang bulawog mo, Nan?” ang katingala ni AbodA.
“Gikan kami sa patahian,” ang ingon ni Tatay MiHiM, kay hugot ang dila ni AnAnA. “Mananahi na si AnAnA, Bod. Gisugat ko lang siya didto kay nahadlok ako alang kaniya.”
“Bag-ong balaod to, Tay? Iyang pag-usab sa panginabuhi?”
“Balaod sa mga Om.”
“Gidili na diay ang pagpangayam?”
“Gidilian lamang ang mga babaye.”
Ug migawas sa payag si AnAnA. Daling misunod kaniya si AbodA, dili sa pagsusi-susi, apan aron hatagag kalig-on iyang higala. Mikatkat si AnAnA sa sanga sa mangga ug didto gakitkit sa lunhaw pang bunga. Mipahimutang dayon si AbodA sa bato nga hamis ug way tatsa kilid sa punoan sa mangga, ug giduyogan ang kahilom ni AnAnA. Gikan dinhi, makita nila ang kinatibuk-an sa bayan.
Sa unahan, adunay galutaw nga langgam. Itom kini og lawas ug pula ang mga pako. Usa ka banog. Galutaw-lutaw lang, mingtanday sa hangin iyang mga pako, nagpupaniid sa mga dalakponon sa balilihan. Ug sa kalit misakdap. Tulin. Tukma. Ug misaka pagbalik sa hangin. Sa iyang kuma gakisikisi ang puting bitin nga pula ang mga mata. Ug nahanaw sila.
“Ablihan mo ba imong balay alang kang Tatay HoYoH, Bod?” Adunay tinagoang kurog ug pangaliya sa tingog ni AnAnA.
“Abli kanunay. Kaninyo. Kanunay.”
“Ang mga Ib. Pabulagon kuno silang tatay.”
“Bag-ong balaod na pod?”
“Balaod kuno sa mga bathala. Dili kuno makiangayon ilang panag-ipon.”
Wala mitubag niini si AbodA.
“Dili pa kita gawasnon, Bod,” pagpadayon ni AnAnA. “Nabag-o lamang diay atong mga mananakop. Kay karon wala na ang gahom sa mga anino, gahom na sa atong isigkaingon ang nagtangkal kanato dinhi. Nabag-o lamang ang makita sa mata, apan ang kalag nagpabiling giluiban.”
“Nagsugod na ako sa pagbasa, Nan, nagkat-on ko karon sa pagsulat. Tingali, makatabang kini nga kahanas aron mahatagan og kahusay ang duha ka banay sa Om ug sa Ib. Sudlon ko ang ilang katigoman, ug pinaagi nako, mahatagan tika og tingog, ug kagawasan.”
“Nakasabot ba ka anang imong tuyo? Nahibalo ba ka sa mahimong mahitabo?”
“Wala may bisan usa kanato ang nakasabot, Nan. Walay mahibalo. Buot ko lamang magbukas og kahigayonan.”
“Tingali.” Ug kay puno pa sa paglaom si AnAnA, “Hinaot.”
Milabang ang paglaom ngadto kang AbodA, ug sa kalinaw sa takna nakalimtan niya ang pinalanggang kahadlok. Miagbay siya sa kadasig. “Puhon.”
Didto sa payag, aduna silay nadunggan nga nagpanawag. “Mangaon na ta!” sibya sa bata. Mikanaog si AnAnA sa mangga ug nagdungan silang AbodA pagbalik sa payag diin gisugat sila ni Undoy YnTuY kansang sip-on nabagis pa sa iyang aping ug braso. Gipahiran kining AnAnA sa iyang sayal sa wala pa sila manglingkod sa paniudto. Sayo sila nakapaniudto karon, kay gahinam-hinam na man silang makatilaw sa pinupong mga uhong ni AbodA nga karon sulagma na lang kaayo nga makit-an agi sa kakulang sa pagkilat-kilat sa langit.
Tam-is ang sabaw sa uhong nga gisagolan sa ginisang ahos, bumbay ug sibuyas-dahonan. Aduna usay ginamos nga nagpalaway pag samot sa ilang mga dila. Nagsaulog ang kaparat sa dagat ug ang katam-is sa lasang sa ilang mga baba. Nangabusog sila ug gipaningot sa ilang paniudto.
Taudtaod, sa gawas, didto sa lantay, nadunggan ni AbodA si AnAnA ug YnTuY nga nagtabi. Didto misandig ang ulitawo sa tamboanan aron makapaminaw sa inigsuong lantugi sa duha.
“…ug ang dagom na man akong gapasan karon. Akong tudlo akong bulawog, ug ang hilo maoy lambo. Panapton na ang giila kong lasang,” pulong pa ni AnAnA.
“Unya wala diay ka mingawa sa tinuod nga lasang, Nang?” Nagdula og tukog si YnTuY nga iyang gibawog-bawog.
“Gimingaw. Tinuod, gimingaw gayod ako. Apan maningkamot gihapon imong Manang nga makakaon ka, dili ba?” Gihapuhap ni AnAnA ang ulo sa manghod.
Mikusmod ang simod sa bata. “Magkat-on na lang sad kog panahi. Aron duna kay kakuyog sa bag-o nimong lasang puhon.”
Mikatawa si AnAnA. Mipahiyom lamang si AbodA.
Apan midungag ang bata, “Manglayas na lang ta diri, Nang. Aron dili na kinahanglan nga magbulag si Tay Him ug Tay Yo. Aron makapangayam pa ka sa lasang. Ingon baya to si TiviT nako nga mamiya kuno sila dinhi. Pangitaon nila ang mga Anarka. Mangadto kuno sila sa Balaang Bukid unya manakay sa mga–”
“YnTuY!” Gitakoban ni AnAnA ang baba sa iyang manghod dayon lili sa iyang palibot. “YnTuY, paminaw nako. Ayaw na gayod pagsulti niana balik, nakasabot ka nako, YnTuY? Tando palihog. Sabta lang ko, ha? Pamati. Pamati, Pinagga Ko. Mangita ko og paagi aron makab-ot ang tinuod tang kagawasan. Apan dili kita mahimong manglangyaw pahilayo dinhi. Anaa nato dinhi nahipalgan atong kinabuhi. Wala magpasabot nga kay gubot pa atong bayan, mamiya na lang dayon ta. Dili, YnTuY, Pinangga Ko. Dili malupig ang suliran kon dili kini nato sagubangon. Matag buntag, aduna kitay bag-ong kahigayonan nga magbag-o ug maningkamot. Kon dili nato sakmiton ang atong kagawasan, kanunay halayo nato ang kalamposan. Dili kita mabulahan sa Kapalaran, kay gilimod man nato atong kailhanan. Pinangga Ko, higayon kini aron mapamatud-an atong kalig-on, ug kon takos ba kita sa kaluwasan.”
Mitando ang bata. Mitando makatulo. Gigakos siya sa iyang igsuon og hugot, og init, ug puno sa pagpangga.
Sa sunod udto niana, nahipalgang patay si Undoy YnTuY. Nakit-an iyang lawas nga galutaw sa baybay ug aduna pay timailhan sa pagkatuok ug mga bun-og-binunalan sa iyang panit. Gikagubtan iyang patay nga lawas sa katawhan nga anaa magpuyo sa baybayon didto sa habagatang bahin sa Ul. Giyayongan nila ang bata ug gidala ngadto sa iyang payag-puluy-anan sa bungtod. Nakuyapan si Tatay MiHim. Wala upod undangi paggakos ni Tatay HoYoH iyang anak. Ulahing miabot si AbodA. Gipangita niya si AnAnA. Wala iyang higala.
Dali siyang mibiya taliwa sa kaguliyang ug mga bakho. Milugsong siya paingon sa kabalayan sa bayan, nangita ni AnAnA. Dili na mahimutang iyang kalag. Gikaon siya sa Kadunot sa Kawad-on. Naabtan niya ang katawhan nga gatapok gawas sa nataran sa dakong balay. Puno sa kasamok ang hangin, bug-at kini sa kapungot. Gadala og mga sundang ang katawhan, daw nangandam sa gapaabot nga gubat. Ang kainit sa palis nagdungag lamang sa pagpabukal sa dugo. Tingali andam na gayod ang pag-ulbo sa kainit, sa kalayo, sa dilaab nga susama sa pagsubang sa kabag-ohan sa kalibotan. Ug ang kahayag misamin sa mga dagway sa tawo. Kahayag kini nga mapungtanon, madinumtanon, ug magubtanon. Kahayag nga dili iya sa Kahayag. Kahayag nga iya sa kangiob ug kasakit.
Sa tamboanan sa dakong balay adunay tawo nga miisa sa iyang kinumo. Misinggit siya ug ang iyang mga pulong makapaso: “Dili kini ang matul-id nga dalan! Dili kini ang atong gikinahanglan! Bakak! Bakak! Bakak ang ilang kagawasan! Kita ray gihimong mga amaw sa kagamhanan! Mosugot ba kamo nga panamastamasan atong kaluwasan? Mosugot ba kamo nga yatak-yatakan atong katungdanan? Buta ang wala molingi sa napakyas! Bungol ang wala mamati sa naglisod! Amang ang dili mosulti sa matuod! Kini ang atong tiyabaw: GUBAT! GUBAT! GUBAT!”
Susama sa balod, mingsadsad ang katawhan ug midahunog ang dalan. Dala ang ilang mga hinagiban, gisulong nila ang sawang diin nagtapok ang bag-ong kagamhanan nga gipangulohan sa mga Om. Adunay mitunol og sundang kang AbodA. Diha-diha nabati ni AbodA ang kapungot nga milabang paingon sa iyang kasingkasing. Init kini. Hapdos kaayo nga kainit. Nabuhian niya ang sundang ug mibagting pagkatagak sa batoon nga agianan. Taliwa sa malanog nga kaguliyang, gaalingawngaw ang bagting sa hinagiban sa iyang dunggan. Gapanawag kini kaniya. Gaagni kini nga puniton. Gahunghong kaniyang molihok. Apan nangalumoy iyang mga tuhod ug nahagba siya. Walay kaisog diha sa dughan ni AbodA. Bugnaw nga singot ang miwaswas sa kainit sa kapungot nga wala makadayon sa iyang kasingkasing. Minglabay na ang katawhan. Nahilom na ang dalan. Tua na sa unahan ang alingisi.
Nangusog si AbodA. Sa kaulaw, mipugos siya og barog. Milihis siya og dalan. Nakaila siya sa iyang higala. Dili manggugubat si AnAnA, kondili mangangayam. Ug karon ang dalakponon nagtuo nga siya luwas kay halayo na siya sa kasamok, apan ang maninikop anaa na gapunting sa liog sa alaot.
Nanggawas na ang katawhan sa simbahan. Igo lamang silang naulahi gamay sa misilaob nga panagbikil. Ang uban kanila mingsutoy dayon og pamauli. Ang uban aduna pay kaikag sa pagsusi-susi. Mingaw na ang simbahan. Daw gibalikan ang dapit sa kangitngit ug sa mapintas nga mga anino. Nag-inusara si AnTuA Ib sa kinatung-an, dapit sa abohan. Nagtan-aw siyag lawom sa kalayo nga nagsayaw-sayaw sa iyang atubangan. Matataw ang ngisi sa iyang dagway ug halos mabitas na iyang mga aping sa kadaogan nga iyang gitagamtam. Apan ang kalayo walay kahayag. Ang kalayo walay kainit. Ngitngit kini ug bugnaw. Sama kabugnaw sa gapasan nga kalit milugwa sa iyang dughan. Wala na siyay takna nga makurat pa. Ang ikaduhang tira didto nakapangitag lungag lusot sa iyang walang mata. Gidawat siya sa ngitngit ug bugnaw nga kalayo. Ang mipuli sa panan-aw ni AbodA mao iyang higala, si AnAnA, nga igo lamang mitando kaniya, ug dayon nahanaw na.
TULO KA GABII na ang minglabay, ug wala pa gayod miuli si AnAnA. Mao nga didto usa si AbodA mipuyo sa payag sa iyang higala aron makaabag paghatod kang Undoy YnTuY sa ulahi niyang kapahulayan, paingon sa Tiyan sa Dakong Isda, ang bathala sa paghinumdom; gihatod nila si YnTuY subay sa suba lahos ngadto sa dagat ug mitaliwan na ang bata. Didto pod si AbodA sanglit mipuyo ila kang AnAnA aron maunongan si Tatay HoYoH ug Tatay MiHiM sa ilang walay kahupayan nga kasubo. Ug didto usa siya mipuyo aron huwaton ang pag-uli ni AnAnA. Apan wala. Wala gayod miuli iyang igsuon sa tutoy, igsuon sa mga pangandoy. Bisan anino, walay nakita.
“Dili gyod gihapon ko makasabot, Yo,” ingon pa ni MiHim. “Nganong gibuhian man niya ang gapasan? Nganong milabang man siya sa walay kabalikan?”
“Ayaw kanag hisgoti, MiHim!” mahilomong singka ni HoYoH. “Uroy og madunggan ka, daghan na kaayo tag suliran. Hilom, palihog. Ayaw pagsaba.”
“Di mahilom akong kasingkasing. Unsaon ko man ni? Tunlon? Gahom sa Lanog! Kabuakon na kaayo ko!”
“Ari diri. Ari, dawata akong gakos. Anha. Diha ka lang sa akong paghawid, ha? Hugot ra ba? Pamati sa akong dughan, Him, aron mahiusa kita pagbalik, ug mahupay kanang imong kasingkasing.”
Sa gawas, sa lantay, naminaw lamang si AbodA samtang ang aso sa iyang hunsoy nagpangab-ot sa nasaag nga huyuhoy. Malinawon ang gabii. Dinuyogan kini, sama sa ubang mga gabii, sa mga gangis ug baki, ug usahay sa kalagala sa tuko, ug usahay sa kisdap-kisdap sa aninipot. Ug mibarog si AbodA ug misulod sa payag.
“Tay Yo, Tay Him, morag mouli na lang usa tingali ko,” ni AbodA pa nga miyukbo atubangan sa duha ka naggakos nga tigulang, ug gidat-ol sa ulitawo iyang agtang sa salog-kawayan.
“Lakaw, Dong,” maoy pulong ni HoYoH. “Lakaw dala among pangaliya. Labaw kaming mapasalamaton sa imong pag-unong kanamo. Dawata among magugmahong panamilit.”
Milugsong si AbodA sa bungtod ug mipauli sa iyang payag sa utlanan sa bayan. Gibuksan niya ang ganghaan, misulod siya, nanera. Gibuksan niya ang mga tamboanan ug midayon ang lab-as nga hangin. Gipamutang niya iyang mga gamit balik ngadto sa ilang butanganan ug gipangyabo iyang mga sinina sa lagoan. Gidagkotan niya ang abohan. Samtang gipaypayan niya ang kalayo, naglumba og panagan ang mga anino pagawas sa nag-inusarang lawak nga iyang payag-puluy-anan. Mihigda siya. Mibinat. Mipiyong. Nanghupaw.
Wala niya mabantayi ang anino nga daw bitin nga mikamang paingon niya. Gitakoban sa anino iyang baba ug gidat-ogan iyang lawas aron mapugngan siya sa pagbarog.
“Ako ni!” hunghong ni AnAnA sa iyang dunggan. “Ayaw pagluhag. Tingali, nasundan ko. Pasayloa ko.”
Mitando si AbodA ug gibuhian siya ni AnAnA. Gikatag dayon ni AbodA ang baga sa abohan hangtod anam-anam nga mibalik ang kangiob sa payag.
“Ngano?” hunghong ni AbodA pagdayon niyang higda balik sa kilid ni AnAnA. Gikan sa gawas, walay ulo, o maskin kisaw, nga mabantayan sulod sa mga tamboanan.
“Ang mga Om,” ingon ni AnAnA, “ug ang mga Ib nagkasinabtanay ra.”
“Ha?” Ug usab nga mas hilom na, “Ha? Tinuod ka? Diin man ni gikan nga kasayoran?”
“Didto sa patahian, daghan mi didto. Daghan ming nakigbatok kanila.”
Gikan sa tinagubtob sa iyang dughan, mabati ni AbodA nga milanog ang pinalangga niyang kahadlok. Ug duyog sa kahadlok, milanog pod ang pagduda. “Tug-ani ko sa tanan.”
Gikuptan ni AnAnA ang gisul-ob ni AbodA. Iya dayong gidat-ol iyang dagway sa abaga sa iyang higala. Nabati ni AbodA ang pagkabasa sa nipis nga panapton sa iyang abaga, ug ang hilom nga paghingos ni AnAnA.
“Human niatong kagubot sa sawang,” balik-saysay ni AnAnA, “nagpadalhanay diay og tagsa ka sakop ang matag banay sa Om ug sa Ib. Kahibalo ko niini kay ang tag-iya sa patahian miadto man niatong gabhiona sa balay ni UwamU aron tahion ang nangabitas nila nga mga sinina agi sa kagubot, ug nakit-an niya ang pag-abot sa sakop sa Ib. Gipagawas tuod ang mananahi, ug wala niya madunggi ang panagtabi, apan higala niya ang katabang sa balay, ug didto niya nahibaw-an ang gilaraw sa duha ka banay.
“Gitunga nila ang gahom. Ang mga Om ang gakupot karon sa panggubatan sa Ul. Ang mga Ib ang gakupot sa simbahan. Gituyo kini nila, bisan dili puno ilang pagsalig sa usag usa, aron ang katawhan magtuo kanunay sa pakigbisog agi sa pagdapig sa simbahan kondili pagdapig sa panggubatan, ug aron magtuo kita kanunay nga hapit na nato makab-ot ang tinuod tang kagawasan. Pinaagi niini, dali lamang kita nga mapatuo kay gibahin man kita. Gihikawan kita sa kusog sa panaghiusa.
“Kutob sa nahibalo niini, miuyon nga batokan ang duha ka gamhanang banay. Apan kanamo daan nga mga mambabatok, wala gayod makab-ot ang panaghiusa. Kasagaran namo, nagtuo nga kinahanglan agion sa gubat, ug kinahanglan unahon paglupig ang mga Om aron dili na makasukol ang simbahan. Mao kadto silang nanggubot atong udto nga gi… atong udto nga gipatay nila si YnTuY.”
“Nakiglabot ka nila? Miuyon ka sa kagub–”
“Wala! Wala gayod ko miuyon nga kinahanglan agion sa kagubot, sa gubat—sa sinugdanan. Nagsugod mi, kuyog ang pipila ka batan-on, didto sa sawang nangsangyaw. Giabli namo ang panagtabi ug nagpasiugda kami og mga lantugi kon unsa ang labing maayong buhaton karon nga nangawala na ang mga anino. Gipangdakop ang labing saba kanamo. Gipangbilanggo sila sa mga Om. Sukad ato, nadaot ang baroganan sa mga Om, ug wala na sila makadali-dali og panghilabot namo. Apan nangahilom mi, kay napuno pod mi sa kahadlok. Tataw pod nga nahinumdoman ko ni UwamU, kay sa sunod buntag ato, gihimo nila ang balaod nga ang pagpangayam ug pakiggubat alang na lamang sa kalalakinhan. Ug mao tong misulod ako sa pagpanahi. Ug nahibaw-an ko kining tanan.
“Dayon nahibaw-an ni AnTuA ang dumot ni UwamU diri kanako. Nahibaw-an niyang makabaton siya og pagsalig kang UwamU kon tabangan niya ang tampalasan sa iyang pagpanimalos gumikan sa kaulaw. Didto na naghimo og balaod ang simbahan nga ang panag-ipon angay lamang sa lalaki ug babaye. Anam-anam, giduot ko nila sa suok. Ulahi na nakong nahibaw-an ang laraw ni AnTuA nga walay pagawson sa bayan. Dili siya motugot nga anaay makadala og balita ug maanhian kita sa balaang mga Anarka, nga tantong moluwas gayod nato, samtang lab-as pa kanato ang pamati sa kagawasan. Nakit-an ni niya nga kahigayonan aron mabaslan ko, aron mapabati nila kanako ilang gahom. Gipapatay ni AnTuA akong manghod. Ug giulian ko siya sa akong gapasan. Mao kana ang kamatuoran.”
Uga na ang nipis nga panapton sa abaga ni AbodA. Wala na sab maghingos si AnAnA. Nangkagot ang ngipon nilang managsuon sa tutoy, apan nianang tungora, dili sila igsuon sa mga pangandoy. Naugdaw na ang baga. Karon, ang nagdilaab mao ang kasingkasing ni AnAnA. Walay tubig nga makapalong niini. Gikutkot siya sa panimalos. Apan sa kasingkasing ni AbodA, anaa gaalingawngaw ang kahadlok. Anaa gaalingawngaw ang paghandom sa kahilom.
Wala dayon mabantayi ni AbodA ang pagpanghilom sa mga gangis ug baki. Didto na siya nakamatikod sa dihang adunay kasikas sa balilihan sa gawas. Paspas niyang gibira si AnAnA. Giwahing niya ang abohan. Ilawom niini adunay lungag nga gisudlan niya sa mga uling. Apan pipila ka hapon na siyang wala makapangahoy og igsusugnod. Gipatikungkong niya si AnAnA ug gipadasok sa lungag. Igo lamang ang gibag-on sa kumingking nga gilay-on gikan sa ulo ni AnAnA ngadto sa lubot sa abohan. Kon mosibog siya, makang-a ang abohan, ug masakpan sila.
Maayo ra gyod nga nakabalik og higda si AbodA sa dihang mibuto og kalit ang ganghaan. Human gitindakan, unom ka lalaki ang mingsulod sa payag. Giaswat sa duha si AbodA. Gibalibag sa haligi sa suok. Adunay sipa. Mitikuko si AbodA. Gipabarog. Gikutukuto. Nasug-ipan. Nangitom ang panan-aw ni AbodA sa itom na daan nga palibot. Adunay natagak, nabuak. Gipangwas-ag iyang kagamitan. Mialisbo ang baho sa iyang mga lago. Gikuptan iyang liog. Adunay kinumo sa dunggan. Bagting. Bagting. Bagting.
“Hain siya? Diin mo siya tagoi?”
Abi ni AbodA nga baboy-ihalas ang nagsiyagit diha sa iyang nawong. Wala siya makasabot. Nabati niyang gidukdok iyang ulo, apan, wala na siya makaila sa sakit.
“Kon wala diri, midagan na tingali. Apsa! Gukda! Patya ninyo!” pulong pa sa nangulata.
Nanggawas ang upat ka lalaki. Ang duha nga nagpabilin, nagpulihay sa pagtindak kang AbodA. Sa dihang wa na moirog ang ulitawo, minghunong sila.
“Wala ni mahitabo. Nagdagmalan kag hayop sa lasang kay nangahoy ka. Wala ni mahitabo, nakasabot?”
Miagulo lamang si AbodA. Wala na niya mabantayi nga nanghawa na ang duha. Sa dihang nakaalimatmat na siya, dali siyang mitimbakuwas ug migawas sa payag. Nahibalo siyang nag-alirong pa ang unom. Nahibalo siyang wala pa siya lung-i. Nahagba siya sa dalan. Mibangon. Nahagba pag-usab. Mikamang si AbodA. Nagpalayo siya. Nagpalayo siya sa payag aron malihis ang mga lalaki. Nagpalayo siya kay sa unahan anaa ang kaluwasan ni AnAnA.
Tungang gabii na sa dihang nakaabot siya sa sawang. Uban sa mga bandila sa bag-ong kagamhanan, nagkumbitay nga walay umoy ug nanimaho na nga mga lawas. Nailhan niya ang usa. Nailhan niya ang tawo nga mipukaw sa iyang kapungot tulo ka udto na ang minglabay. Bisan sa iyang kamatayon, aduna pa gihapoy kapungot gikan sa tawo nga gasulay paglabang paingon sa kasingkasing ni AbodA. Ug niining higayona, gibaylo ni AbodA iyang pinalangga nga kahadlok sa bag-ong kapungot nga gitanyag sa tawo. Gigakos niya ang kapungot. Gibisbisan sa pagpangga. Apan susama atong unang buntag sa pagbag-o sa kalibotan, katong mibati siya sa kahadlok, gipulihan ang iyang kapungot. Gipulihan sa kaisog.
Nakauli si AbodA sa pagbuswak sa banagbanag. Wala mairog ang abohan. Gibati siyag kakuyaw. Walay paglangan niya kining giukban, apan wala na si AnAnA. Gitakoban niya kini pagbalik, miyaka, nakapanghupaw. Adunay tulo sa luha nga midagayday sa iyang aping. Mao kini ang unang kainit nga nabati sa iyang lawas nianang buntaga. Taudtaod, nakasubang na ang dilaab sa langit, ug mihana ang kahayag sa iyang payag.
Mikuha si AbodA og talaan. Gihapnig kini niya sa talad atbang sa tamboanan. Mikuha siya og nipis nga uling. Gitan-aw niya ang panhulagon nga talaan nga gihayagan sa dilaab sa langit. Ug misulat siya. Mihinuktok siya. Mipapas og pulong. Gipulihan. Taudtaod, iya kining gibasa:
Apan ang kamatayon dili
makapakgang sa kalag sa
atong kagawasan.
Gawasnon nga Kita,
sa kalag sa kapakgangan,
dili kamatayon ang apan!
Milantaw si AbodA sa gawas sa iyang tamboanan sa dihang adunay mibatog nga langgam sa kawayang labat sa tugkaran. Itom kini og lawas ug pula ang mga pako. Mitutok siya sa langgam, ug ang langgam mitutok kaniya. Nag-abot ilang mga mata. Ug nailhan niya iyang kaugalingon. Usa ka banog. Ug sa kalit kini milupad.
Mikuha si AbodA og laing talaan. Gitunga kini aron karon aduna na siyay duha ka sulatanan. Gisuon niya ang nasulat nga balakalab sa bag-ong talaan. Gisuwat pod kini sa ikaduha. Ug mikuha siya og lain na sad nga talaan. Gitunga. Gisulatan. Gibuhat kini niya sa makadaghan. Milukot siya og usa ka gatos ka talaan, ang matag usa nagdala sa iyang mga pulong, sa nasulat niyang balakalab.
Nianang udto milibot siya sa bayan sa Ul. Kutob sa balay nga binuksan ang tamboanan, gibinlan kini sa iyang sinulat. Gipangwitik lamang kini niya aron dili mabantayan, ug milakaw dayon siya. Siya ang hangin sa kapungot nga nagdala sa mga pulong sa kapungot. Siya ang dilaab sa langit. Siya ang Kahayag.
USA KA TUIG na ang milabay ug walay udto nga napakyas si AbodA sa pagpadala sa iyang hangin sa kapungot didto sa matag tamboanan sa mga balay. Wala gayod siya masakpi. Wala gayod siya madakpi. Ang katawhan mingalan kaniya og “Banog.” Ang panggubatan mingalan kaniya og “Buaya.” Ang simbahan mingalan kaniya og “Baboy.” Apan ang hangin sa kapungot wala gayod mahikaplagi. Siya ang anino sa kahayag.
Aduna nay daghang kausaban sa bayan. Giila na si UwamU Om isip unang datu sa halangdong gingharian sa Ul. Bulawan na pod ang tibuok atop sa simbahan. Lima ka gubat na ang nahitabo. Usa ka gatos ug napulog usa na ang nangamatay. Katloag tulo na ang bag-ong nangatawo. Si Tatay HoYoH ug Tatay MiHiM managsilingan na, apan ang ilang isigka balay sigkit pa sa mawmag nga nagkupot sa iyang sanga. Dungan gihapon silang mangaon. Apan sa kadugay sa panahon, si AnAnA wala pa gihapon mibalik.
Sukad nga mitayhop ang hangin sa kapungot, adunay dilaab nga nadagkot sa mga kasingkasing sa lumulupyo. Adunay galutaw nga dili pagkahimutang sa ilang kalikopan. Gahuwat na lamang ang yuta sa linog nga makapakay-ag sa tanan. Nabati nila ang Gibug-aton sa Pagbuhat.
Wala mamatikdi ang anino nianang gabii. Didto siya mikamang paingon sa sawang. Ug bisan binantayan na ang mga bandila sa kagamhanan, wala nila mabantayi ang anino nga nagpahipi. Iyang giisa ang usa ka bandila. Mao kini ang bandila sa pagbag-o sa kalibotan.
Pagkabuntag, nahimatngonan kini sa katawhan. Lunhaw ang panapton sa bag-ong bandila. Aduna kiniy pula nga alidong sa tunga, ang dilaab sa langit. Sa tunga sa dilaab, adunay titik nga gisulat sa kinaraan nga Alituk: tulo ka alidong nga tapol, ang titik A.
Gisuwayan unta kini pagtangtang sa mga magbabalantay. Apan ulahi na ang tanan. Daghan na ang nakakita. Ang mga lab-asera nga naninda sa bag-ong pinukot nga tulingan, ang mga nanglibod og init pa nga pan, ang hubog nga bag-o lang sa bahal nahuwasan, ang maguwang nga gipapalit og lampin sa inahan—silang tanan mingdumog sa mga nagbantay sa sawang. Duha sa mananagat ug ang hubog nangamatay. Wala gihapon mingtagam. Nailog sa mga tawo kadugayan ang mga hinagiban. Gipangbitas nila ang bandila sa Om ug sa Ib. Gipuli nila ang mga lawas sa nagbantay. Miulbo, mikatag, milahutay ang gubat hangtod nga misalop ang Adlaw sa kasadpan. Wala pa maghuman.
Gabii na pod miguwa si AbodA. Buntag pa siyang gahunahuna sa iyang sulatonon sukad nga nabalitaan niya ang nahitabo sa sawang. Gikapoy na ang iyang dughan sa kapungot ug kaisog. Buot na niyang molingkawas sa iyang tahas. Apan, maayo kaha nga iya na kining buhian? Maayo kaha nga iya na kining biyaan? Wala siya makasabot sa iyang mahimong bation. Wala siya makahibalo sa iyang kinahanglan nga buhaton. Buot lamang niya nga magbukas og higayon. Andam na ang iyang sinulat, ug gikumkom kini niya sa iyang kamot. Usa lamang kini karon. Usa, tingali ang ulahi, niyang huyuhoy.
Pagguwa niya sa ganghaan, hilabihang kurata niya sa dihang paghangad niya sa langit, nakit-an niya ang gatos ka buok gatos ka badlis sa kahayag nga nangahulog sa kawanangan. Daw gipaulanan ang langit sa mga bituon nga nangaipo sa ilang sabakan sa kahitas-an. Walay laing nakahimamat niini. Sa kaabli sa langit, walay bisan usa, gawas ni AbodA, nga mihangad ug naniid sa gikuris-kurisan nga gabii. Ug sa kakapoy ni AbodA, wala na kini niya panumbalingi.
Giadto niya ang gatipun-og nga kabalayan. Giadto niya ang kinatung-an sa gigubatan. Nakita niyang halos tanang payag sa Ul hilom, ug ngitngit. Daw gipamuy-an balik sa mga anino. Apan wala na ang mga anino. Wala na ang mga mananakop. Gawasnon na ang Ul karon, ugma, ug sa umaabot pa nga damlag. Nabag-o na ang kalibotan.
Gipalibotan si UwamU Om sa katawhan. Daw labat ang mga bangkaw nga gapalibot niya, apan ang hait nga mga tumoy, didto kaniya gapunting. Pagkakita niya ni AbodA nga gapadulong, adunay kisdap nga misidlak sa iyang mata.
“Higala!” kagalkal sa unang datu. “Ania akoy higala! Tan-awa! Wala siya magdala og hinagiban, o! Ania pay mituo kanako! Ari diri! Panalipdi imong datu! Pakamatyi imong agalon!” Ug mibahakhak siya sa iyang pagkabuang.
Giwitik ni AbodA iyang kinumkom nga sinulat paingon kang UwamU. Abtik pa kining nasalo sa datu. Gilili niya ang gisulat sa linukot. Taliwa sa mga sulo nga gipang-isa libot nila, adunay nabasa nga unom ka buok pulong: Banog, Buaya, Baboy. Baboy, Buaya, Banog.
“K-kinsa ka?” Nangluspad si UwamU.
“Ako si AbodA Ar. Igsuon sa tutoy, igsuon sa mga pangandoy ni AnAnA Ym. Ako ang Adlaw nga nagbag-o sa kalibotan.”
“Wala kay kasayoran sa imo nga gibuhat! Wala kay kaalam sa tinuod nga panginahanglan sa Ul–” Ug milusot ang bangkaw sa tuong mata ni UwamU.
Mibiya si AbodA kanila. Nagsubo siya. Napungot siya. Mitungas siya sa bungtod sa amihanan, apan wala siya miadto sa payag. Milahos siya ngadto sa mangga diin makita ang kinatibuk-an sa gingharian. Iyang giduol ang bato nga hamis ug way tat–
Adunay tatsa ang bato! Adunay titik nga gikulit! Ang titik A.
“Hain ka, AnAnA? Hain ka? Usa ka buntag, mikalit lang ka og kahanaw. Mibiya ka kanako, ug wala na magpakita pa…”
John Danté is a Cebuano fictionist from Consolacion, Cebu. He was born in Iligan City, Lanao Del Norte. He was a seafarer who circumnavigated the globe before committing to writing full-time. He introduced high fantasy (or epic fantasy) to Cebuano literature with the lore and tales of the mythical world of Balmaya. He was a fellow of the Silliman University National Writers Workshop and the Iligan National Writers Workshop. He is a recipient of the Gawad Bienvenido Lumbera Award, the Jimmy Y. Balacuit Award, the BATHALAD-Mindanao Tigi Sinulatay Award, and the prestigious Don Carlos Palanca Award. He launched his first short novel of Cebuano high fantasy titled Surumawa in September 2023.
Dihang Misubang ang Adlaw sa Takulahaw was awarded First Prize in the Cebuano Short Story category of the Gawad Bienvenido Lumbera NCLA National Literary Contest and was published in the winners’ collection of Mga Nagwaging Akda: Gawad Bienvenido Lumbera NCLA National Literary Contest 2022 as well as in Bisaya Magazine.
An excerpt of Dihang Misubang ang Adlaw sa Takulahaw was serialized in the April 8, 15, 22 and 29 print issues of Dagmay in Sun.Star Davao.
