Month: September 2023

Alimpulo

Fiction by | September 25, 2023

(This story won 1st Prize in the 6th Satur P. Apoyon Tigi sa Mubong Sugilanong Binisaya.)

Namauli na sa ilahang mga panimalay ang mga babaye nga nanugat sa bag-ong dunggong sakayan daplin sa baybay. Apan tua gihapon si Ulik sa ilahang tugkaran. Gipaningot na ang bagulbagol niini samtang nagyampungad sa iyahang inahan nga si Linay.

“Nay, mouban lagi kong Tatay ba!” segun ni Ulik. Gibira niini ang sidsid sa sanina sa inahan nga niadtong taknaa nanghayhay sa mga nilabhan didto dapit sa ilahang bungsaran tapad sa usa ka dakong bangka nga gitawag og poso.

“Naunsa man ka ‘Lik, pagkagahi na ba nimog ulo!” singhag sa iyang inahan nga nangagho tungod sa kahago nga gibati. Bag-uhay ra man god midunggo ang iyahang amahan gikan sa lawud sulod sa pipila ka semana, maong daghan na sab og mga bulingon nga gipanglabhan iyahang inahan. Wala pa niini nawaswasan ang usa ka planggana nga nagtapun-og.

“Sige na god Nay!” pag-usab ni Ulik. Nagsampok ang kilay niini.

“Nganong mamugos man gyod ka?!” singka ni Linay nga naundang og panghayhay ug gitan-aw ang anak nga laki.

“Nganong ang uban bata toa nas lawud, makauban sila sa mga bangka, ako dili?” pangutana ni Ulik. Hinay-hinay nga mitulo ang iyahang luha uban sa iyahang midagaygay nga singot. Iyahang nawung susama sa usa ka gamayng bata nga nagbisgo kay gikuhaan og dulaan. Mora bag nahugno gyod iyahang kalibutan tungod kay dili siya tugutan mosakay og bangka ug moadto og lawud.

“Si Odo man gani nakaadto nas Takot, nganong ako bawal? Iyahang Ate Mirasol man gani nakaadto na pod didto!” pag-usab sa lalaki nga dili na bata apan dili pa sab hamtong nga ulitawo.

Wala makapugong sa kaugalingon ang inahan nga si Linay. Sa tumang kakusog misyagit siya.

“Kay tulo imohang alimpulo!” ni Linay nga morag turo nga nag-aso ang ilong.

Wala makatingug si Ulik sa iyahang nadungog bag-uhay lang.

“Maong gahi sab kaayo ka pasabton!” dugang pa sa iyahang Nanay Linay unya mipadayon sa pagpuga sa mga nilabhan.

“Kay tulo akong alimpulo?” gilitok pag-usab ni Ulik ang mga pulong nga gibuhian sa iyahang inahan. Tama diay. Karun lang siya kabantay. Gihikap niya ang iyahang ulo.

“O! Dili puyde managat ang mga tulo og alimpulo,” segun sa iyahang Nanay. “Ngano man diay Nay?” pagtuki pag-usab ni Ulik nga nalibog gihapon.

“Ay ambot! Kadaghan og mga pangutana!” tubag sa iyahang inahan nga niadtong taknaa niadtog bomba arun waswasan ang ubang sanina.

Tungod wala makasabot ang bata nga si Ulik, dali siya nga mipapahawa sa ilahang panimalay. Adtuon niya ang iyahang Tatay Vicente nga namanlot og bangka nga bag-o ra midunggo niaging gabie. Toa kini sa mabaw nga bahin sa dagat kay gihinluan man niini ang lawas sa pedikaber nga gisakyan uban ang pipila ka mga mananagat. Gitanggal ni Ulik iyahang tsinelas ug gisul-ob niyas iyahang siko, dayon misalum siya paadto sa bangka. Didto nahikaplagan niya iyahang amahan nga gipangtanggal ang mga lumot sa sakayan.

“Tay! Tay!” ni Ulik samtang nag-abay sa katig.

“Uy, Dong, nganong naa man ka dinhi?” pangutana sa iyahang amahan nga morag nakuratan sa gibuhat sa iyahang anak.

“Tay, nganong di man puyde managat ang tulog alimpulo?” ni Ulik nga nagkahinam nga tubagon sa amahan.

“Kinsay nag-ingon?” pangutana sa iyahang Tatay. “Si Nanay e!” segun ni Ulik sa amahan.

“Uli sa didto, tabangi si Nanay nimo,” tubag sa iyahang Tatay nga morag nagpatay-mali sa iyahang pangutana.

“Pagtarung kay tingalig makatamak ka dinhag sisi,” dugang pa niini.

Nisamot og kaunlod ang pagbati ni Ulik. Nakita sab niya nga daghan kaayog gipanghimo ang ubang mananagat didto, dili gyod siya matagad sa iyahang amahan maong nakahukom siya nga mosalum paadto sa lapyahan. Paghaw-as niya, dali niya nga gibutang ang iyahang tsinelas, gisul-ob kini ug nagdagan-dagan paingon sa balay sa iyahang Lolo Narding, ang amahan sa iyahang Tatay Vicente. Kabalo ang iyahang Lolo sa daghang mga butang bahin sa mga giyera, sigbin, sirena ug sa uban pang mga misteryo sa kalibutan. Tingalig matubag niini ang iyahang pangutana.

“Ayo! Lo!” singgit niya bisag tua pa siya sa bungsaran sa panimalay sa iyahang apuhang laki. Nagtulo-tulo iyahang sanina.

Pagkakita sa iyaha sa iyahang Lolo niundang kini og tahi og pukot. “Unsa may ato Dong?” tubag sa iyahang apuhang laki.

“Lo, nganong dili man puyde managat ang tulo og alimpulo?” pangutana ni Ulik bisag wala pa gani kini makalingkod sa lingkuranang kahoy.

“Kadiyot lang Dong, basa ka man lagi?” pangutana sa iyahang Lolo Narding.

“Gikan kos kabatuan Lo, didto kang Tatay,” ni Ulik nga milingkod sa lingkuranang kahoy. Nagtulo-tulo pa kini.

Nagpadayon og tahi og pukot ang Lolo ni Ulik. Kuhaon naman god ang pukot sa ilahang suki nga mananagat.

“Lo, unsa diay ang naa sa akoang alimpulo? Nganong di man ko puyde moadtog lawud?” ni Ulik nga nagluko-luko sa daplin.

“Kay ngano man? Gusto diay nimo managat?” pangutana pag-usab sa tiguwang.

Mipahiyom kini.

“O Lo e! Gusto ko makakita sa lawud. Ingon ni Tatay daghan kayo didtog dagko nga isda! Unya magsidlak-sidlak daw sila matag gabie!” sugilon niini sa apohan.

“Dili diay ka mahadlok?” pangutana pag-usab sa tiguwang sa iyaha. Nagpadayon kini sa iyahang ginabuhat.

“Nganong mahadlok man ko Lo? Dako naman ko,” magarbohong tubag sa bata. Gipakita niini ang iyahang bukton. Gipanghinambog ang iyahang gamayng masels.

“Gusto pod nako makakuwarta arun makapalit kog bayk,” tug-an niini.

Gitan-aw siya sa apohang laki. Nanghupaw kini. “Duko,” sugo niini sa iyaha.

Nagduha-duha si Ulik apan miduko siya.

“Usa, duha, tulo. Tulo!” nagbilang-bilang iyahang apohang laki nga wala gayod kapugngi ang kalingaw.

“Hahaha! Tulo gyod diay imohang alimpulo Dong,” katawa pag-usab sa iyahang Lolo. “Bantog ra dili ka palawudon sa imohang Nanay,” sumala pa niini kang Ulik.

“Ngano gani Lo?” ni Ulik nga niadtong taknaa dili na gyod makahulat sa tubag sa iyahang apuhan.

“Kay lagi, ang mga bata nga adunay daghang alimpulo, dili angay molawud. Kining linya nga nagpasirkol sa imohang bagulbagol, mao nang alimpulo,” tubag sa tiguwang.

Gihikap ni Ulik ang iyahang ulo. Nagyango-yango siya paghuman naglingo-lingo. Mora ba og dili gihapon makatuo.

“Nganong dili man ko puyde managat Lo?” pangutana niya pag-usab.

“Paminaw og maayo, ipasabot nako sa imoha,” segun sa iyahang Lolo unya miundang og tahi og pukot. Giatubang niini si Ulik.

“Kay niadtong unang panahon, sa usa ka layong dapit, adunay usa ka lalaki nga susama nimo ang gusto sab moadtog lawud. Ganahan sab siya makakita sa tunga-tunga sa dagat ug sa katahom niini, busa gisakyan niya ang bangka sa iyahang Tatay. Mibugsay siya nga mibugsay palayo sa Baybay. Apan, sa dihang nagsugod na siya og bugsay palayo, dali nga miharos ang kusog kaayong hangin. Nakaabot ang mananagat sa lawud. Apan naabtan siya og bagyo. Naguba ang iyahang sakayan ug napalid siya sa usa ka isla nga dili makaplagan bisag ni kinsang mga tawo. Bisan pa ang mga mananagat nga kaluha nas dagat ug naniguwang sa pagpanagat. Wala na siya nakabalik sa mala. Mihilak ang iyahang ginikanan ug nangitag rason nganong nahitabo kadto. Iyahang anak isog ug kusgan. Kabalo sab kini mulangoy ug kini ang pinakataas og utong sa tanang mga lalaki sa ilahang baryo kon kini magpataasay nag ginhawa sa ilawum sa dagat. Apan naunsang pagkaunsa man kadto? Maong gisugo sa inahan iyahang kamaguwangang anak nga pangitaon sa lawud ang igsuon. Misugot ang anak tungod kay gipalangga man nila ilahang inahan ug dili nila gusto nga makita kini nga naminghuy ug daw himalatyon. Nanagat iyahang igsuon apan wala na sab kini makabalik. Nakapangutana ang inahan, naunsa man kaha iyahang mga anak sa lawud? Tungod sa iyahang mga pangutana, gipadala na sab niya iyahang usa ka anak. Mao lang gihapon ang nahitabo! Apan iyahang mga silingan nga adunay mga anak nga lalaki, nakauli man ug adunay dala nga daghan nga isda ug mga nokus! Usa ka adlaw, nag-estoryahanay ang magti-ayon kabahin sa ilahang suliran. Nanagat ang amahan nila ug gibiyaan ang babaye. Nakabalik kini sa baybayun apan wala na hikaplagi ang mga anak niining laki. Nihilak ang inahan ug iyahang nahinumduman nga ang iyahang mga anak adunay tulo ka mga alimpulo sa ulo. Ug mao kini ang iyahang nakita nga hinungdan nganong wala na nakabalik ang mga hinigugma.”

Nagpitok-pitok ra ang mga mata ni Ulik samtang nag sugilon ang iyahang apuhang laki, apan wala niya nasabtan ang tanan. Maong nangutana siya pag-usab.

“Unsa diay nahitabo sa iyaha sa lawud Lo?” segunda ni Ulik. Nidako ang iyahang mga mata. Mora bag naintriga sab sa nadungog nga sugilanon.

“Gihigop siya sa pusod sa dagat. Kita nimo imohang alimpulo, kapareho kinig nawung sa pusod sa dagat ug mata sa bagyo. Nagpasirkol. Giingon nga ang bata nga duhag alimpulo walay swerte sa dagat. Pangitaunon kini sa panganod, maunlod kini sa kinahiladman hangtud sa kahangturan. Higupon kinis balud, suyupon kini sa lawud, paingon sa ilalum sa katubigan,” tubag niini.

Nakatawa si Ulik sa sugilon sa iyahang Lolo. Hapit siya madunlan sa iyahang laway.

“Dili ko mutuo ana Lo oy, panghadlok lang na!” matud pa ni Ulik. Dali siya nga mitindog. Nananghid siya sa apuhan nga mopauli nas ilaha. Pag-abot niya sa ilahang lawak gilantaw niya ang iyahang alimpulo. Mikuha siya og usa ka samin og gibutang kini sa taas sa iyahang ulo.

Gilantaw niya sa pikas samin ang pikas samin arun makita kon tinuod ba gyod nga tulo iyahang alimpulo.

Ug tinuod gayod.

Tulo iyahang alimpulo. Nagpasirkol kini. Nagtapadanay pa. Trese na siya apan karun ra siya makabantay. Kay karun ra man pod ni nahimong dakong butang sa iyahang Nanay.

Maong nalibog ang bata nga si Ulik kon unsaon pagtanggal sa iyahang alimpulo? Nganong tulo gyod? Nganong dili man isa. Nalagot siya. Kon puwede lang unta tanggalon ang mga alimpulo! Nganong karun lang man ni nagpasurang-surang sa iyaha.

Usa ka adlaw niana miadto si Ulik sa bilyaran, sa ilahang tambayanan sa iyahang mga higala. Gusto niya masayran ang kamatuoran maong nakahukom siya nga lantawun ang mga alimpulo sa iyahang mga kadula kadtong nagdula og taksi sa ilahang bungsaran. Tingalig naa sab siyay kauban nga tulo og alimpulo.

“Doy, duko god?” segun niya sa higala nga si Odoy.

“Ha?”

“Sige na ba!”

“Naunsa god ka?”

Gipaduko ni Ulik ang iyahang kaestorya.

“Unsa diay imohang ginatan-aw ha?” pangutana niini sa iyaha.

“Isa lang lagi imong alimpulo?” naasuy ni Ulik nga morag gibinuangan sa higayon. Gibuhian niini ang tangkugo sa kauban.

“Naunsa diay ka?” pangutana niadtong Odo sa iyaha. Natingala siya sa gihimo niini bag-uhay lang.

“Ingon man god sa akoang Nanay di ko angay managat kay tulo akoang alimpulo.” Pagkadungog sa iyahang ubang kadula nagkamatay kinig katawa. Morag mulogsot na ang mga mata niini. Nakahilak ang uban sa kahimuot. Ang pipila niya ka kadula gikalingawan og lantaw ang alimpulo ni Ulik.

“Ingon sa akoang Nanay ang duha og alimpulo kay badlungon kaayo,” segun sa iyahang kadula na si Karlo.

“Bantog ra permi ka mabunalan hahahahaha!” komedya niini sa iyaha.

“Wahahaha! Bugoy! Bugoy!” kantiyaw sa uban.

“Hala kakuyaw god nimo ‘Lik no? Puyde na ka magpa-Jessica Soho!” matud pa sa iyahang kadula nga si Lalang.

Nangatawa ang uban bata.

Apan nagkulismaot gihapon ang nawung ni Ulik. Wala siya nalipay. Sa tanan tawo sa purok Baybay, nganong siya pa man? Nakapangalot siya sa iyahang ulo.

“Magpaupaw na lang kaha ko?” segun ni Ulik sa kaugalingon samtang naglakaw pauli sa ilaha. Nalabyan niya ang iyahang Angkol Bador nga nagpintura sa bag-o niini nga pakura. Morag ilusbog nila ni sa tubig sunod semana. Nalingian siya sa iyahang angkol og gipangutana siya niini.

“Uy, ‘Lik aha god ka?”

“Pauli Kol,” ni Ulik.

“Uban sunod ha, kon mahuman ni, manokus ta sa lawud,” sulti sa iyahang kaestorya. Nitando lamang si Ulik. Nipahiyom unya naminghoy.

“Kol, tinuod to nga dili puyde managat ang tulog alimpulo?” pangutana niya sa lalaki.

“O. Akoa bitawng igsuon, wala na gyod makabalik sukad-sukad,” tubag sa iyaha sa kaestorya.

Nidako ang mata ni Ulik sa nadungog gikan sa iyahang Angkol. “Ngano man Kol?” pangutana niya.

“Mao nay di nako matubag kay wa na gani makabalik. Giahak ka ‘Lik!” tubag niini unya mibuhakhak.

Nagpanglingo si Ulik sa nadungog. Tinuod gyod kaha ang sulti sa mga karaang tawo? Nikunot iyahang agtang. Nananghid siya nga modayon nas iyahang paglakaw. Nagpadayon siya sa paglakaw pauli sa ilahang balay. Naagian niya ang nataran sa ilahang silingan nga si Alan. Mang-alutay kini. Suki niini ang mga mananagat sa ilaha nga bag-o ra midunggo og tag-as na kaayo og buhok. Pati mga bata, didto sab nagapagupit. Nakahuna-huna si Ulik nga magpa-upaw! Apan kon magpaupaw siya kabalo siya nga kataw-an na sab siya sa uban bata og tawagon siyang Ulik-upaw. Dili siya oy. Maulaw pod siya kay Kesha. Tong gwapa nga anak sa iyahang Angkol Bador. Kras niya. Ug usa pa, makalilisang nga senaryo ang nakita niya ugaling magpaupaw siya.

Maong pag-uli nila sa iyahang balay, dali nga giadtuan ni Ulik sa kusina ang iyahang inahan. Naabtan niya kini nga naghaling sa ilahang abuhan. Nakita sab niya ang isda sa kaldero nga gibutangan og ahos, paminta, ug suka. Kabalo siya nga paksiw na sab ilahang sud-an.

“Nay, magpapalit kog kalo,” ni Ulik.

“Nganong magkalo-kalo man pod ka?” pangutana sa iyahang Nanay nga nanginis og kaldero sa ilahang banggerahan.

“Kay para… Wala lang god!” ni Ulik.

“Ay dili. Sayang-sayang lang kag kwarta ‘Lik!” tubag sa iyahang inahan nga si Linay.

Wala na namugos si Ulik. Nagtimi-timi siyag kaon sa ilahang panihapon. Wala gihapon siya malipay bisag gihatag na sa iyahang Ate Klarita ang duha ka mata sa isda nga iyahang paborito lanlanun.

Pagkasunod adlaw, sayo pa kaayo miuban na si Ulik sa pagpanugat sa mga bag-ong dunggo nga bangka sa ilahang dapit. Tua siya sa lapyahan nagkahinam nga motabang og alsa sa mga gamit sa mga mananagat arun makakuwarta. Arun makapalit og kalo. Nakita niya ang mga isdang burot, tulay, perit ug dagko kaayong pandawan nga gisulod sa kontiner.

“Tabang mi Kol,” segun ni Ulik sa iyahang Angkol Lingling ug Angkol Bador.

Mitando ang mga mananagat. Tua pod iyahang mga kauban.

“Gusto nako managat. Wala pa ko kauban ila Tatay sa lawud,” matod niya samtang gidayungan nila sa ubang bata ang baro niadtong Lingling.

“Di ko ganahan didto kay makasuka ko,” matud pang Yoyong.

“Lain didto kay wala kay makita, langit lang ug dagat,” sumpay ni Kukoy nga nagsunod-sunod ra sa ilaha.

“Gusto gihapon nako makaadto,” ni Ulik samtang naglantaw sa lapyahan.

Sa huna-huna ni Ulik kadaghanan sa mga batang lalaki nakasuway nag-adto sa lawud, siya na lang ang wala. Paminaw niya nabiyaan na siya sa panon. Gusto sab niya makapalit og bayk maong gusto niya managat. Dili siya palitan sa iyahang Tatay bisag maka-jackpot kini. Daghan man pod god silag utang sa tindahan nilang Neneng unya daghan na pod silag pildi sa e-sabong.

Paghuman niya og tabang sa mga mananagat, gitagaan siya og usa ka gatos niadtong Lingling. Daghan pa unta og pangutana si Ulik apan nagdali siya nga moadtos tindahan arun mangitag baratuhon nga kalo apan gitawag siya sa iyahang maguwang baye.

“‘Lik! Ali!” segun niini samtang nag-alsa og palanggana nga napuno og mga isda nga ilahang ibaligya.

Nakapangalot sa ulo si Ulik apan nakita niya nga nagsampok na ang kilay sa iyahang maguwang baye, maong nagdagan-dagan siya paadto sa gitindugan sa magulang.

“Aha diay ta?” pangutana niya.

“Alsaha ni oh, nagdako lang nang lawas nimo, wa kay buot,” segun sa magulang. Gitudlo niini ang aysbaks sa tiilan.

Gialsa ni Ulik ang aybaks nga napuno sa mga isda.

“Aha diay ta adto te?” ni Ulik nga daw nalagot.

“Sa centro, mamaligya tag isda,” segun sa iyahang maguwang baye, nagbitbit sab kini og planggana, naghulat og traysikel.

“Te tabangi ko ba,” ni Ulik. Gibutang niini ang gipas-an nga aysbaks. “Kanang, te! Ingna god kang Nanay te nga—”

“Naunsa naman ka ‘Lik! Pauli na lang didto! Pagmodyul!” segun sa iyahang Ate Klarita nga kalit lang nangyam-id. Morag nalagot sa nadungog. Gikampay-kampay gihapon niini ang kamot arun makapangita og sakyanan.

“Di ko ganahan lagi magbasa ug magsuwat. Gusto nako managat!” tubag ni Ulik. Nagkulismaot ang nawung niini samtang nag-atubang sa mga isda nga naglutaw-lutaw sa ilahang aysbaks.

“Hilom dira. Nagkalisud na gani si Tatay sa lawud, ana pa ka,” saway sa iyahang igsuong babaye, gikuha niini ang aysbaks sa mga isda.

Kalit nga nakapangalot og ulo si Ulik.

“Adto sa kog bilyaran,” segun niya sa iyahang maguwang baye. Nibiya siya didtong dapita.

“Ay ambot! Gahia nimog ulo bataa ka oy!” asuy sa iyahang Ate nga nalagot sa manghod. Taud-taod adunay nihunong nga traysikel. Misakay dayon kini.

“Bantay lang ka unya kay Nanay!” singgit niini kang Ulik unya nanakmol.

Gipasulod ug gipagawas ni Ulik sa pikas dalunggan ang gisulti sa iyahang maguwang. Nakahukom si Ulik nga muoadto sa bilyaran, didto dapit sa bidyukihan nilang Angkol niya Victor diin siya maglaagan. Didtoa nakita niya ang iyahang mga igso ug ig-agaw nga sayo pa lang sa buntag nagdula na. Ang uban nanigarilyo ug nagshatshat. Ang uban niya nga mga higala nagsayaw-sayaw na sab sa Tiktok.

“Uy ‘Lik,” tawag sa iyaha sa iyahang igso nga si Romyo. “Muoban ka sa amoa unyang gabie?” pangutana niini. “Aha?” ni Ulik nga nagkahinam. Miduol kini sa kaestorya. “Molawud,” tubag sa kaestorya.

Morag gibayaw sa langit ang kalag ni Ulik sa nadungog apan taud-taod—

“Ambot lang, kay ingon ni Nanay dili ko puyde molawud,” segun ni Ulik nga morag nawad-an og gana. Gusto gyod niya mouban apan nakaila siya sa iyahang Nanay.

“Ngano man daw?” pangutana niadtong Romyo.

“Kay tulo akoang alimpulo.”

Nagtan-awanay ug nagkinataw-anay ang mga ulitawo didtong dapita. Nakuratan ug naluya si Ulik sa iyahang nakita.

“Dili na tinuod oy! Kabuang! Duha man gani amoang alimpulo.”

“Mao gyod brad.”

“Dili lang gyod tingali ka sugtan, kay baby pa ka,” segun sa usa ka lalaki. Ang uban mga takoy didtong dapita gipakita pa ang mga alimpulo kang Ulik arun mutuo siya.

“So unsa man, lods? Uban ka unyang gabie?” pangutana pag-usab sa iyahang igso nga si Romyo.

Wala makatingug si Ulik apan kabalo siya nga gusto sa iyahang mga tiil mosaka ug musakay og bangka ug muadto sa tunga-tunga sa dagat. Gusto niya makita ang mga nagsidlak nga isda kon magabie na!

Mitando siya sa igso. Ug nagtaghoy-taghoy samtang pauli sa ilaha.

Kadtung duol na siya sa ilahang tugkaran, nakita niya iyahang inahan nga nagdala og bunal. Gisugat siya niini. Napanas ang pahiyom ni Ulik. Nailisdan kini og kahadlok. Naghinay-hinay siya og sulod sa ilahang nataran.

“Aha man ka gikan intawung bataa ka?” singhag niini. Tataw kaayo sa nawung ang paglagot.

“Nay, kuan man god,” ni Ulik nga nagpitok-pitok ang mata. Nangitag angay irason sa inahan arun dili mabunalan. Tua iyahang ate Klarita sa ilahang purtahan mitutok kaniya. Nalagot sab.

“Ay ambot. Imohang magulang nagkadipo-dipo pag-uli dinhi, wa man daw ka nitabang sa iyaha?” segunda sa iyahang inahan nga nanighawak. Tama-tama sab kay nagpadulong iyahang Tatay sa ilahang balay, bag-o ra intawun niuli gikan sa pagpanglimpyo sa sakayan. Nihapit kini sa tindahan arun mobali sa pinansir nga si Eddie.

“Unsay nahitabo?” pangutana sa iyahang Tatay, nagdala kini og tunga sa sako nga bugas ug usa ka supot nga mga pagkaon. Gikuha dayon kini ni Klarita unya misulod.

“Ay ambot, ana gyod nang tuloy alimpulo, gahig mga ulo!” ni Linay nga misulod pod sa ilahang panimalay. Miukok sa daplin si Ulik dayon nagdali-dali og sulod sa ilahang balay.

Paghuman nilag panihapon, mipapahuway na sila. Ang iyahang inahan nga miulbo ang kaspa kaganiha mihigda nas ilahang katre. Sa tan-aw ni Ulik morag nawala na ang kalagot niini. Nagpatutoy kini sa iyahang gamayng igsuon. Nanghugas og plato iyahang ate Klarita. Iyahang Tatay tua nipapahuway sa gawas sa ilahang balay. Nagitara-gitara kini ug nagyarok og Tanduay.

“Tay, kanus-a ang sunod ninyo nga istarting?” pangutana ni Ulik. Naghinay-hinay kini og lingkod sa lingkuranan gama sa kawayan, tapad sa iyahang Tatay.

“Ngano god nangutana ka?” segun sa iyahang Tatay Vicente unya gihikap iyahang ulo, dapit sa iyahang alimpulo.

“Wala lang,” pamakak niya.

“Ayaw na panganduy nga managat ‘Lik. Maong gipa-eskuyla mo namo sa imohang Nanay, arun haruhay inyuhang pamuyo puhon,” matud sa iyahang Tatay samtang gipatukar ang gitara niini. Mikanta kini og sonata nga makaluya.

“Makahinumdom man pod tas utang nato ana Tay,” agik-ik sa iyahang ate Klarita. Unya gipahid ang basa nga kamot sa palda niini. Misiplat kini kang Ulik. Gitan-aw sab ni Ulik ang maguwang. Wala na kini masuko niya. Misulod dayon kini sa ilahang lawak.

Mipahiyom iyahang Tatay ug mikanta kini og si Pelimon, si Pelimon, namasol sa kadagatan!

“Tay, kanang nindut sa lawud?” ni Ulik. Naundang og kanta ang iyahang amahan.

“Sa lawud, walay kasiguraduhan kon makauli pa ba ka. Ngitngit didto taga-gabie,” matod sa iyahang Tatay.

“Tay, ngitngit man gyod ang gabie,” asuy ni Ulik nga morag namilosopo.

“Ang mga balod didto, dako pa sa atoang balay,” segunda niini.

“Mas dako man pod ang bangka sa atoang balay, Tay,” ni Ulik nga dili gyod mahutdan og tubag.

“Ay, ambot sa imohang bataa ka, di gyod ka magpapildi,” agik-ik sa iyahang Tatay unya gihurot og inom ang tunga sa baso nga Tanduay.

“Ali na, tuwog na ta ‘Lik,” agda niini sa iyaha. Misulod na kini sa ilahang lawak tapad sa iyahang Nanay.

Mitando si Ulik apan nakatatak na sa alimpatakan ni Ulik ang iyahang angay himuon niadtong gabhiuna. Managat siya. Muoban siya ilang Romyo. Nahikatulog ang iyahang Tatay human og kanta. Iyahang ate Klarita sab naghagok na kay gikapoy sa pamaligyag isda kaganihang buntag. Nagdali og kuha si Ulik og mga sanina sa ilahang karaan nga aparador. Isulod kini niya og selopin. Wala siyay dala nga baro. Husto naman tingali ang duha ka pares sa sanina kay dili man sila magdugay sa lawud ingon ni Romyo. Aduna na siyay magamit sa pipila ka adlaw nga tua siya sa lawud. Naghinay-hinay siya og balik sa ilahang lawak. Nakita niya ang bugsay sa ilahang Tatay nga gitaguan niini sa ilahang gamayng lawak. Nakita sab niya ang mga naylon ug pukot nga tapad sa ilahang urukan. Nakaplagan niya didto ang usa ka basket nga napuno og pasol. Nagkuha siya og pipila ka pasol ug taga aron magamit kini sa lawud. Nibati siya og kalipay. Nahinanok na og tulog ang iyahang mga igsuon. Siya na lang intawun ang nagtukaw sa ilahang panimalay. Dungog kaayo niya ang hampak sa balud sa baybayun.

Alas onse na kadto sa gabie. Mihuros ang bugnaw kaayong hangin. Natuwog na ang kalibutan apan nagtukaw gihapon si Ulik. Nakatawa siya nga pagkahinumdom sa giingon sa iyahang Nanay nga gahi siyag ulo. “Naa diay humok nga ulo?” segun niya sa kaugalingon ug nihimuot. Wala sab siya nihigda o nagpiyong-piyong. Gihulat gyod niya nga adunay manapit niya sa ilahang bintana. Kabalo siya nga si Romyo na kadto.

“Pst! Pst!”

Dali siya nga mibakod pagkadungog sa paswit gikan sa gawas. Paglili niya sa bintana nakita niya ang ig-agaw nga si Romyo.

“Dali lang!” hunghong niya.

Giuna og duhol ni Ulik ang iyahang gamit kay Romyo. Paghuman naghinay-hinay siyag saka sa bintana kon aha siya moagi. Gilili niya iyahang Nanay nga tua natuwog sa pikas lawak. Gipaak niya iyahang ngabil.

“Bahala na,” asuy niya sa kaugalingon.

“Dali na, dugaya pod nimo oy,” sulti sa iyahang kauban.

Nisenyas si Ulik nga dili magsaba. Tingali og makamata iyahang ate Klarita. Nilukso siya agi gikan sa bintana ug balas iyahang gihagbungan.

Dali siya nga mitindog. Gipagpagan iyahang sanina. Nagdagan-dagan sila paingon sa lapyahan. Ang bakat sa iyahang tsinelas nalubong sa balas. Sa layo pa, nakita na niya ang pakura sa baybayun. Mituhop kaniya ang bugnaw kaayong hangin.

“Maayo nakauban ka badi!” matud pa niadtong Odo.

“Dili mo kasab-an sa inahan ana?” pangutana sa usa ka lalaki nga kadto pa lang niya nakita.

“Dili lage brad,” tubag sa iyahang ig-agaw.

Dali nga misakay si Ulik sa pakura. Paadto sa pedikaber na ilahang sakyan.

“Redi na ka badi?” pangutana sa iyahang higala nga si Kokoy. Gitapik niini iyahang abaga.

Mitando si Ulik. Nagpahiyum siya. Wala niya panumbalinga ang baybay nga niadtong taknaa mingaw kaayo. Mitan-aw siya sa layo. Sa ngitngit. Migunit siya sa bangka. Naglutaw na gyod sila! Gihigop niya ang bugnawng hangin. Layo na sila ug nasinati na niya nga giduyan-duyan na sila sa mga balod. Ang uban niyang kauban naglingkod pa sa may katig.

Sa wala madugay kasukahon siya.

“Maanad ra ka kadugayan igso,” segun sa iyaha niadtong Romyo.

Nagtagay sab didto ang uban niyang kaubanan.

“Inom arun di ka mahubog sa biyahe,” matod sa iyahang usa ka kadula nga si Justin. “Kay hubog na daan ha-ha!” segunda niadtong usa nila ka kauban.

Milingi ni Ulik ang uban, nagkanta-kanta ug nagsayaw-sayaw nagpatugtog og budots. Ang uban nanan-aw og video sa selpon. Mga bastos nga palabas.

“Tan-awun nato kon tinuod ba gyod nga abuton og bagyo ang mga tulo og alimpulo. Haha!” komedya niadtong Romyo. Nangatawa ang iyahang mga kauban.

Mikatawa sab si Ulik. Kabalo siya nga panghadlok lang kadto sa iyahang Nanay ug Tatay. Nakahinumdom siya sa iyahang Lolo. Karun makapanagat na siyag daghang isda, naa na siyay pampalit og bayk, mapalitan na sab niya og pagkaon iyahang apuhan. Dili na niini kinahanglan magtahi og pukot. Palitan niyag bag-ong sanina iyahang Ate Klarita arun dili na kini saputon. Ganahan pod baya iyahang ate mangukay. Malibre na niya og Milk Tea si Kesha kon manuroy silag Plasa. Makakaon na pod sila sa iyahang Nanay og manok sa Jollibee. Mapalitan na niya og washing machine iyahang Nanay. Ug dili na niya kinahanglan mag anser og modyul na hastang lisuda.

Layo-layo na sila sa lapyahan. Gilingi ni Ulik ang baybay. Gamay na kaayo kini. Labi na ang mga suga nga nagdalag kahayag sa tibuok purok. Nakita niya ilahang balay. Nagtikagamay ang tibuok baybay sa iyahang panan-aw. Nagapalayo nga nagapalayo na sila. Gilingi niya ang palibot. Gilingi niya ang dagat. Tinuod gyod diay nga ngitngit ang dagat.

Sa wala madugay naminghoy na ang iyahang mga kauban. Nakita niya ang operitor nila sa bangka. Dakuon kini nga lalaki.

“Dugay na ka gapanagat Yang?” pangutana niya.

“Oo, kinahanglan. Gigatas pa akoang anak,” tubag niini sa iyaha.

“Tulog sa, kay unya mamasol na tag daghang isda, nagapakita ang apong sa isda matag kadlawun,” dugang pa niini.

Mitando si Ulik. Nilingi niya iyahang mga kauban, nahinanok na kini.

Mihangad siya sa langit. Apan wala nagpakita ang mga bituon, kalit lang nga milagapak ang kilat. Kauban ang kusog kaayong dalugdog. Mora og adunay mga bato nga nagbungguanay sa langit.

Nakuratan silang tanan nga tua sa bangka. Nakamata silang Romyo ug ang kaubanan niini. Miharos ang kusog nga hangin, ug kalit nga mibundak ang kusog kaayong ulan.

“Uy naunsa god?” segun sa lalaki nga operitor. Kalit niini nga gikabig ang manebela sa bangka.

“Panggunit mo!” singgit niadtong lalaki.

Nanan-aw silang tanan kay Ulik nga tua sa olin sa bangka.

Kalit nga mibundak ang kusog kaayong ulan. Nabasa ang dagat. Ang bangka ug si Ulik.

Gigunitan ni Ulik ang iyahang alimpulo. Maoy unang nabasa sa tibuok niyang kalawasan.

Habeas Corpus

Fiction by | September 11, 2023

(This story won 2nd Prize in the 6th Satur P. Apoyon Tigi sa Mubong Sugilanong Binisaya.)

“I said, you stop it, or else I will… pu**ng ina ninyo!”

— Former President Rodrigo Roa Duterte on his War on Drugs

Mao pay pagkaupos sa sigarilyo ni Jerry, midagkot na pod siya sa ikatulo nga istik. Iyang gisigop ang unang aso sa sigarilyo. Hanoy nga mihulma ang aso og serkulo diha sa hangin ug hinayhinayng nabungkag. Nag-aginod ang dagan sa trapiko karong hapona, apan paspas ang dagan sa iyang hunahuna nga mahuman ang iyang transaksiyon.

“Dugaya pod nimo, bay, oy! Hapit baynte minutos na ko dinhing nagpaabot nimo ba!” Nagpanglingi siya sa palibot dayon mitunol sa iyang higala og usa ka gamayng pinutos sa newspaper. “Wa nimo madawat akong teks?” pahiping sukit niya sa higala.

“Yawa nis Mercy, bay. Gilabay akong selpon. Tua, pwerteng buakas akong Oppo. Nimal bayhana!” ni Bryan nga mikuha sa iyang labakarang puti nga gisalib-ay sa iyang liog ug namahid sa iyang singot sa agtang.

“Aysa kog estoryahi anang inyong gugmas hangin, bay. Pagdali diha! Dyes-bulig na!” Nagliraw-liraw ang mga mata ni Jerry sa mga moaging motorista atbang sa Ecoland Terminal.

“Utso-bulig lang sa, bay. Tua kang Mercy ang dos para motak-om ang baba ato.”

“Pastilanan nang estayl nimo, bay. Ayna kog patapla ani, bay, bisan karon lang.”

“Idagan sa nako ni, bay. Unsa man na siya nga mora man og karon pa,” ni Bryan nga mitunol sa utso-mil nga gikausag pilo.

Naglingo-lingo si Jerry samtang gatangag sa iyang sigarilyo. Moaksiyon og piyong ang iyang mga mata kon sakdapan sa aso. Iyang giihap ang kwarta sulod sa CR sa karenderya. Sa iyang paggawas, mikuot siya og usa ka gatos ug gitunol kang Nang Salome, ang tag-iya sa maong kan-anan ug dayon milakaw.

“Doy Jerry, ang imong kambiyo, doy!” singgit sa saysenta anyos nga tiguwang nga milista sa sukli ni Jerry sa iyang gamayng notebook.

“Diha ra na, Nang. Mobalik ra ko ugmas buntag,” nagdali-dali siya og kapyot sa dyip- pasaheroan paingon sa Gmall.

“Sus, bataa. Permi ra gyong magbilin og sukli dinhi,” hunghong sa tiguwang sa iyang kaugalingon nga mitik-op sa iyang notebook.

Pasado alas 5:30 nas kahaponon. Luag ang sulod sa sakyanan ning higayona. Hinayhinay lang ang padagan sa drayber kay namik-ap siyag pasahero. Dihay iyang katapad nga tiguwang nga nanawag sa iyang selpon. Pwerte niyang sukoa sa iyang apo kay wa na pod kuno mopauli sa ilang balay. Dihay duha ka hilom nga manag-uyab nga gatapad, gaduko sa ilang selpon. Mikuha si Jerry sa iyang selpon nga naa sa iyang gamayng bag nga gisalib-ay sa iyang liog.

“Gaw, padulong na ko. Didto lang gihapon,” teks ni Jerry sa iyang higala.

Mingminor ang iyang gisakyang pasaheroan duol sa may trapik layt kanto sa Mercury Drug sa may Bonifacio Street. Dihay daghang pundok sa mga pasahero. Klase-klase. Dihay mga estudyante, gikan sa tarbaho, dunay mga tiguwang ug mga batan-on. Diha gihapon ang butang haranista nga miawit sa iyang sonata luyo sa mga nag-atang og sakyanan. Mitagingting ang mga sinsilyong gihalad sa mga nanglabay nga naminaw sa iyang kantang “Anak” ni Freddie Aguilar.

“Dungagi akong batak, gaw, kay bag-ong dunggo si Randy,” ni Danny nga higala ni Jerry sukad pas hayskol.

“Oh, Gmall, Boulevard, Talisay! Gmall, Boulevard!” singgit sa drayber nga mamik-ap og laing pasahero.

Dihay usa ka pundok sa mga batan-on nga misakay sa dyip. Hugyaw kaayo silang nag- estoryahanay. Lima sila kabook nga misulod sa sakyanan. Tulo ka lalaki ug duha ka babaye.

“Oh, sibogi daw kay pito-pito man na. Para madali ta, palihog!” Miinggansa ang drayber sa kambiyada.

“Palihog daw, plete. Gmall lang,” matod pas dalaga nga diha maglingkod sa atubangan ni Jerry. Pution ang iyang pamanit. Hamis ang iyang nawong nga dunay pagkapulapula ang iyang aping. Espisong pula ang pintal sa iyang mga ngabil. Gidawat sa tiguwang ang iyang plete ug gitunol ngadtos drayber.

“Pila ni?” pangutana sa drayber nga miinat-inat sa papel nga baynte pesos. Iyang gibakos ang kwartang papel sa iyang tudlo.

“Isa lang, koy, Gmall,” hinayng tubag sa dalaga nga igo ra pod nga madunggan sa drayber.

Wala mawala ang tutok ni Jerry sa dalaga nga naas iyang atubangan nga mihapyod-hapyod sa iyang selpon. Misamot ang iyang kaanyag dihang nasugaan sa iyang selpon ang iyang dagway. Bulagaw and iyang buhok nga mihagbong sa iyang abaga. Milihay ang mga mata ni Jerry sa dihang mikalit og tan-aw niya ang dalaga nga midawat sa iyang kambiyong dose pesos.

Diha sulod sa sakyanan, klase-klase ang pasahero. Dihay iyang katapad nga nagbasa og newspaper. Iyang nasiplatan ang bag-ong headline sa SunStar Davao mahitungod sa sunod-sunod nga patay sa kaulohan sa Manila nga nahilambigit sa War on Drugs. Misukol ang mga biktima, hinungdan sa ilang kamatayon.

“Tsk! tsk! Nahunong ang pagpananom og bala sa NAIA, ug didto gibalhin ang mga semilyas lawas sa tawo. Tsk! Tsk!” hinayng yawyaw sa kaugalingon sa tiguwang nga mitik-op sa iyang antiyohos. Iyang gisipitan ang newspaper sa iyang ilok.

“Diri lang, boss!” ni Jerry nga miuna og naog sa dyip tungod sa Gmall dayon tunol sa dyes pesos. Wala niya gihuwat ang iyang dos pesos nga kambiyo ug daling minaog sa sakyanan.

Misunod ra pod dayon og panganaog ang mga pasahero. Ubay-ubay ang mga tawo nga nangadto sa mall. Nawala sa panan-aw ni Jerry ang dalaga. Iyang gianinaw ang palibot. Miduot ang daghang tao. Gisayangan siyas higayon. Wala siya makadiskarteg pangayo og numero sa dalaga. Mideritso siyag adto sa terminal sa van likod sa maong mall. Wala siya misulod sa dakong building ug didto siya agis edipisyo, namidpid paigon sa likod. Gilikayan niya ang mga gwardiya nga mokapkap kaniya.

“Nalangan ko gamay, gaw.”

“Pilay dala nimo diha, gaw? Dungagi akong batak kay miabot si Randy.”

“Kensi-bulig. Ay lang kog patapla, gaw, para tingob akong remitans unya kang Boss Jaguar.”

“Way problema,” pahiping tunol sa sobre ni Danny, ang higalang nagtrabaho sa usa ka dakong call center sa dakbayan sa Davao. Gitunol sab ni Jerry ang laing pinilo sa papel.

Nanggawas ang duha sa ihianan sa mga lalaki nga mora bag walay nahitabo. Didto sila mipadayon og estorya sa parkinganan sa mga van nga mobiyahe paingon sa Mati City, Sigaboy, ug Montevista. Wala madugay, miabot ang babayeng namay-ongan ni Jerry didtos dyip-pasaheroan. Duna siyay gibitbit nga mga pinalit. Paingon kini sa ilang nahimutangan. Sa dihang duol na kanila ang maong babaye, mipahiyom kini. Moaksyon na pod untag balos si Jerry sa iyang tam-is nga pahiyom. Nahilaw siya. Didto diay kini mipahiyom kang Danny.

“Yawa ka, Danny Boy. Imo na sab kong gilubot!” yubit ni Jerry sa iyang kaugalingon nga nagtan-aw sa iyang higalang adarit kaayog nawong.

Mitabok ang babaye paingon nila nga nagdagan-dagan human milabay ang Maligaya Taxi sa iyang atubangan.

“Hello, kuya, sorry kaayo nadugay gyod ko. Natintal gyod kos mga sales sa sulod. Tara na!” sa babayeng wa miundang sa iyang pahiyom nga mora bag model sa Closeup.

“Ay, nayati nang animal, kuya-ate pay tawagan sa mga kanahan,” hunghong ni Jerry sa kaugalingon nga nagpangagot sa iyang ngipon. Nagduko-duko siya ug nangyugpos. Iyang gi-ekis ang iyang mga bukton nga mora ba siyag gibati og katugnaw. Ang iyang abaga mohalok nas iyang aping. Naglingi-lingi siya sa iyang palibot. Nagpatay-mali.

“Oy, gaw Jerry! Si Krista diay, akong bayaw,” ni Danny nga mipaila-ila sa dalaga ngadtong Jerry. “Kris, si Jerry diay, akong gwapong barkada sa hayskol,” sumpay ni Danny dayon kilo sa iyang mata ngadto sa iyang higala.

“Ehem! Bentaha na lang, gaw! Taga Davao pod ka, mam?” abtik nga tubag ni Jerry dala sukit-sukit sa dalaga. Miluag ang iyang paminaw.

“You look familiar lagi sa akoa, ay! Morag nagkita na lagi ta,” tubag sa dalaga nga mitutok sa nawong ni Jerry. Wala gihapon mihunong ang iyang pahiyom. Apan ning higayona, didto na misihag ang iyang ngipon sa ulitawo.

“Nagkasakay baya ta gaina, mam,” daling tubag ni Jerry nga mipilopilo sa tumoy sa iyang kalo. Iyang gibuhian ang kamot sa dalaga dayon pislit-pislit sa iyang taluytoyng ilong.

“Lagi! Ikaw gyod to! Ha-ha-ha! Kagamay ra gyod diay sa kalibotan, awp,” ni Krista nga nakapanap-ong sa iyang baba sa wa damhang katawa sa kaugalingon.

Mibahakhak si Danny. Nahimuot pod siya nga naminaw sa duha. Wa pod kasabot si Jerry sa iyang gibati niadtong tungora nga mora bag dunay mikuryente sa iyang mga gusok nga maoy hinungdan sa iyang walay hunong nga pahiyom ngadtos dalaga.

“Aw, nia ra man tas gamayng suok sa kalibotan, mam. Gamay ra gyod kaayo paras duha ka linalang. Way rason nga di sila magkitaay,” labtik nga mga pulong ni Jerry nga wa niya mahibal-i kon diin kini gikan.

“Pesti ba ning kadaghan bag hakut diring dapitang yati!” ni Danny nga gibundak-bundak ang iyang mga tiil ug nagtuyok-tuyok sa iyang gitindogan. “Mangaon sa ta ninyo, bay! Gaina ra ko gigutom,” agda niya sa duha nga naingog dugay na kaayong managkaila.

Layas si Jerry. Wa na siya mopauli sa ilaha sa probinsiya sa Davao Oriental sukad nakahiagom siyag kulata sa iyang amahang kanhing PC kun Philippine Constabulary. Ang iya rang inahan maoy iyang perming dagananan nga usa ka retiradong magtutudlo sa Nasser National High School. Pito na siya ka tuig sa Davao City, apan wa gyod siya magpahibalo kon diin siya magpuyo.

Sukad nga nakahiagom og stroke ang iyang amahan, nagpait na pod ang ilang pamilya. Dunay gamayng pensiyon nga madawat sa magtiayon, igo ra pod nga imentinans sa klase-klaseng tambal. Ang iyang inahan dunay diabetes ug highblood. Permi ra nga magpacheck-up sa doktor. Dihay kausa nga mipadala si Jerry og singkuwenta-mil aron mapagawas lang ang inahan sa pribadong ospital. Ang kwartang iyang gibayad gikan sa iyang amo nga diha miburot ang tiyan sa pagpadagan og druga. Mao lagi, taas-taas ang iyang apasonon nga bayronon, dala sa dakong utang-kabubut-on na pod ang iyang pagserbisyo kang Jaguar.

Wala mitalikod si Jerry sa iyang responsibilidad sa iyang pamilya hilabi na sa iyang mga manghod. Gani, nakahuman gyod sa kursong nursing si Jimboy ug si Lilibeth sa kursong education. Tulo silang magsuon. Apan sukad nga nakatapos sila sa ilang pagtungha, wa na gyod siya makadawat sa ilang mensahe, bisan pangumusta. Nag-iyahay na sila sa ilang kinabuhi ug nangaminyo. Tungod sa iyang pagpamagdoy sa dakbayan, daghan siyag nakaila. Nahimo siyang runner sa mga dagkong tao sa tanad sa druga.

“Salamat, Kris. Imo gyod kong gihatagan og higayon. Kadaghan na kong misuway sa gugma apan wa gyod milahutay.”

Misandig si Jerry sa bukton ni Krista atubangan sa pagsalop sa adlaw sa Samal Island.

“Karon nga nia naka, usbon ko na ang akong kinabuhi nga kauban ka.”

“Unsa ba na siyang kadrama ba ining amaw, ay!” ni Krista nga gitukmod ang nawong sa ulitawo palayo kaniya nga mora bag gihilasan sa mga gipanglitok ni Jerry. “Unsa ba gud nang imong usbon sa imong kinabuhi, Jerry? Ay lang gyod kog binuangi, kay na…” dugang niya samtang duna siyay gitext sa iyang selpon.

“Aw, oo, oy! Ako pa man gani ang binuangan.”

“Aw, kana ba. Tagsa ra baya gyod ko mosalig og tao, Jerry. Ikaw pa.”

“Yuna, kinsa man nang imong perming katext diha? Gaina ra ko nakabantay nimo,” sukit ni Jerry nga misuway og kuha sa selpon sa dalaga.

“Ka-oa ba ana niya, oy. Selos lang ang peg. Si Mama ni, oy—nangumusta,” ni Krista nga mipakita sa iyang selpon ug sa mensahe sa iyang inahan.

Nakita ni Jerry ang bag-ong mensahe sa inahan ni Krista. Nangutana kini kon asa siya karon naglaroy-laroy. Nalipay si Jerry sa iyang nabasa nga gikauban siya sa dalaga ug nia sila sa Sea Side sa Talisay nagsuroy-suroy.

“Abi kog kinsa nang imong sigeng kontak dinha. Makulbaan man sab ta. He-he!” ni Jerry nga mitan-aw sa pagsalop sa adlaw sa kapunawpunawan.

Diha sa ilang tungod, milabay ang daghang mamaligyaay. Dihay mga hamtong ug mga batan-ong namaligya. Dihay mga nagbikebike nga mga batan-on ug mga nagbaktas nga mga estudyante. Nindot ang kagabhion sa Sea Side kay walay dag-om. Ang kisaw sa mga balod nga mihapak sa seawall maoy nag-inusarang tono sa kilomkilom. Dihay magtiayon nga malipayon kauban ang ilang usa ka anak nga nagkaon og ice cream nga naa gisulod sa apa. Dihay duha ka batang lalaki ug babae nga nagduwa og takyan nga nagsigeg tingsi ang mga dagway.

“Seben… eyt… naaaayn…” sa batang babaye nga mihunat sa iyang bukton aron tudason ang ika-napulong ihap. “Ten!” Wala siya makaigo ug gikataw-an siya sa iyang kaduwa.

“Oy! Butalo! Butalo! Ha-ha!” sungog sa batang lalaki ug nagkinataw-anay silang duha.

“Unsa man na siya… Palabaraw! Palabaraw! Di na man ko ron ba!” sa batang babaye nga naninghawak atubangan sa iyang kaduwa.

“Oh! Mani… mani… mani… Init pa! Mani, mam ug ser?” hagad sa lalaking may edad na nga nagbitbit sa iyang baligyang mani.

“Tagpila man ni imong mani, boss?” Mihikap si Jerry sa nangumbitayng mani nga gigunitan sa lalaki nga naa sa mga singkuwenta anyos.

“Aw, tag-singko lang ni, doy. Pila imoha?” sa tindero.

“Ikaw, Kris? Gusto ka aning mani?” sugyot ni Jerry.

“Naa kay coated diha, nong?” tubag sa dalaga nga miatubang sa namaligya.

“Ay, wa man koy inasukaran, mam. He-he. Pero aysa mam, ha. Kadiyot lang kay tawgon ko ang akong kauban nga namaligya niana,” sa tiguwang nga mipahiyom sa iyang mga kustomer.

“Oh! Maaaniiii… lamiii… tam-is! Maniii… lamiii… tam-is!” singgit sa usa ka namaligya nga mipaingon sa nahimotangan nilang Jerry og Krista.

“Dong Marlon, ali kay dunay mopalit,” sa unang lalaking tindero nga nangamay sa iyang kamot.

“Oh! Diri… diri… diri. Tag-dyis… tag-dyis… lang. Mapobre ug adunahan, gugmang tam-is ang kinahanglan!” birada ni Marlon sa iyang mga kustomer nga miabli sa iyang gamayng balde nga naa gisalib-ay sa iyang abaga. Mitakos si Marlon og bali tulo ka kandos sa coated nga mani og gisulod sa sudlanang brown nga papel. “Buanga ato diria gabii, nong Melyo, no? Wa gyod ko kahiring nga nagbinuang og pamaligya si Rik-Rik ba! Tsk! Pastilan tawhana. Wa man maghunahuna rong mga panahona nga nahurot nag pamusil ang mga tsoy.”

“Mao lagi, dong. Mao nga kita, di gyod ta mag apil-apil anang mga butanga kay mao bayay ipakaon nato sa atong pamilya. Hinayhinay basta kanunay lang god ta. Buhi man gani ang mga langgam nga walay miatiman kanila,” tubag ni nong Melyo nga gipasiwilan niya og sambingay.

“Nia ra imong mani, mam oh,” hinayng sagbat ni Marlon.

“Naunsa man diay kuno tong tawhana, nong?” kuryosong pangutana ni Krista samtang midawat sa gitunol ni Marlon.

“Ay, mam, namaligya lagi anang ginadili nga druga ba. Unya kay surbi-surbi na man diay kuno na—ay, kanang surbilans, mam, ba,” abtik nga tubag ni Marlon.

“Mao to nga, mikalit ra man og paka-paka dinhang dapita. Diha, oh!” padayon ni nong Melyo nga namahid sa iyang good morning towel sa iyang agtang. “Wa gyod kapanagang, mam, oy. Sarasay diha, oh! Kwits gyod tawhana,” lingo-lingo nga sumpay niya ug nanaguto.

“Diha, mam, oh. Kanang unahan dihang dapita sa may solar nga suga, mam,” sumpay ni Marlon nga mitudlo sa maong dapit nga nahitaboan sa insidente diin dunay nagsiga nga duha ka kandila. “Lain na rong panahona mam, oy. Ang delikadog maalaan ta kun maigo tas saag nga bala. Bugha gyod ang bagol-bagol!” dugang niya nga misiga ang mata.

Si Jerry nga naas kilid ni Krista, naghilomhilom samtang naminaw sa estorya. Milingi siya sa dapit diin gitudlo ni Marlon. Mikuot siya sa iyang selpon ug duna siyay giteksan nga higala.

“Mao gyod kuya. Kalooy pod, no?” ni Krista nga mitubay sa estorya ug mibati siya og kalooy.

“Wa gyod tay mahimo, mam. Mao nay giingon nga, isang bala ka lang—tikangkang!” tubag ni Marlon.

“Nakuha na ba ang lawas didtos morge, dong?”

“Unsay pagkakuha, nga wa may panglukat! Tua pas Liling nagsolisit sa munisipyo ganina nasugatan nako nagkugos sa iyang usa ka tuig nga bata.”

Gihapuhap ni Krista ang iyang bukton. Nanglibawot ang iyang balhibo pagkadungog sa sitwasyon. Nibati siya og kalooy sa usa ka inahan.

“Tara na, Kris? Bayad namo preng, oh,” ni Jerry nga mitunol sa usa ka gatos pesos ngadto kang Marlon. “Palug-palug lang mo ana, preng. Way laing sensilyo,” dugang niya.

“Duna kay singkwenta diha, Nong Melyo? Kay ako ning ihatag nimo ang usa ka gatos,” ni Marlon sa iyang kauban nga mikuot og singkwenta pesos sa iyang bulsa.

“Unya, ser ug mam, salamat kaayo ining inyong pinaskohan, ha? Amping mo, mam-ser,” ni Nong Melyo nga mitalikod kauban si Marlon ug mipadayon sa ilang pagpamaligya.

Mingring ang selpon ni Jerry sa iyang bulsa. Iya kining gikuot ug gitubag ang tawag.

Midistansiya siya gamay gikan kang Krista aron dili kaayo madunggan ang ilang giistoryahan.

“Ah, sige boss! Paingon na ko, boss,” tubag ni Jerry sa iyang katawag. “Ok, ok, boss,” dugang niya dayon sulod ang iyang selpon balik sa iyang bulsa.

“Jer, puyde ba nato ni estoryahan kadiyot una ta manguli?” hangyo ni Krista sa unang higayon. Milingkod sila og balik.

“Last na lang gyod ni, Kris. Pagkahuman aning akong buhian nga aytem, mangkagiw ta dinhing dakbayana,” ni Jerry nga misaad ngadtong Krista. Hugot niyang gigunitan ang mga kamot sa dalaga bugti sa iyang mga pulong.

Mibati og kabalaka si Krista sa iyang kaugalingon. Wa masayod si Jerry sa iyang tinuod nga kahimtang. Di pa sakto ang panahon; wa pa siya makaandam. Sa ilang panag-uyab, daghang higayon nga sila nagkuyog sa usa ka bungbong.

“Congratulations, Mam Krista Jane Malinao. It’s a girl,” sulti sa doktor human sa iyang gibasang ultrasound test.

Dihay bugnawng hangin nga mihapyod sa tangkugo ni Krista. Galibog ang iyang hunahuna kon malipay, mohilak o masuko ba kaha. Apan nagmalig-on ang iyang kaugalingon atubangan sa doktor nga malipayong nakig-estorya kaniya. Wala siya magpakitag kaguol kun kalipay sa iyang dagway, apan klaro niyang madunggan ang dagutob sa iyang dughan.

“Malipay gyod ang imong bana ani, mam. Kay ang imong gidala, wala mag-inusara. Gisabak ang usa ka babaye sa usa ka lalaki. Nia man o, tan-awa,” mapahiyomong dugang estorya sa doktor nga mi-explain sa iyang gihawirang resulta.

Wala kasabot si Krista sa iyang gibati. Kalit nga nangatagak ang gagmayng lugas sa iyang luha. Gitabonan niya ang iyang baba samtang mitutok siya sa black and white result nga gihawiran sa doktor.

“Duna ba moy kaliwat, mam, nga dunay mga anak nga kaluha?” sukit sa doktor nga miatubang kaniya. “Mam, ok ra ka—?”

“Dok?” tubag niya nga nakurat. Wa pa siya katuo sa resulta. “Ah, dok, yes dok. Ako mismo. Duna koy kambal nga babaye,” mipahiyom siya gamay.

“Wow, it’s a gene. Again, congratulations!” komplemento sa doktor.

“Yes, dok. Pero wala siya mabuhi pagpanganak ni Mama. Ako ang miuna og gawas. Misunod ang akong kambal, apan wala na siyay kinabuhi,” saysay ni Krista.

“Mao ba. Kalooy sab. Sayang nga wala siya mabuhi. Daghang gusto magkaanak og sama niini, mam. Kalaming sud-ungon nga duna kay anak nga pareho og dagway. Magdungan sila og dako, dungan og dula sa ilang kabatan-onan,” tambag sa doktor nga mihulagway kaniya sa yano og malipayong kinabuhi sa mga anghel.

Hilom nga mitulo ang mga luha ni Krista samtang nag-atubang kang Jerry. Hugot niya kining gigakos ug dugay niya nga gibuhian. Gihapuhap ni Jerry ang iyang likod. Milurang ang iyang pagbakho ug namahid siya sa iyang luha.

Gipulihan sa madag-omong panganod ang tin-aw nga langit. Ang mga sidlak sa kabituonan napalong. Pipila ka mga gutlo mobunok na gyod ang uwan.

Usa ka dakong karaang balay ang nahimotangan ni Jaguar. Daghan ang iyang mga silingan kay digkit-digkit man ang kabalayan. Apiki ang maong erya. Gagmay ang dalan nga igo rang maagian og usa ka motorsiklo. Mihaguros ang hangin gikan sa habagatan dala ang pundok sa uwan. Sa unahan, tataw nga nagdinaganay ang mga namaligya og balot, kwek-kwek ug mga diyambolero nga namasilong.

Dili kaayo hayag ang sulod sa balay ni Jaguar. Gituyo niya kini. Dihay gamayng pinayongan nga bombelya nga iyang gipasiga nga igo-igo rang midan-ag sulod sa lawak. Diha ang mga kabaro ni Jerry sa dula sa dinaganay sa druga. Si Banot, ang drayber sa van nga nagabiyahe gikan Davao paingon Cagayan. Iyang kauban si Tansyong nga maoy iyang kundoktor kun karelyebo sa pagmaneho. Si Richard, ang dispatser, nga maoy perming una sa remitans. Permi siyang maglingo- lingo kon moestorya ug mohiwi-hiwi ang iyang baba. Si Bonny Boy, ang iladong mamulkitay og ligid sa kanto. Gitawag pod siya og “silencer” kay hilomon kaayo. Way makasakop sa iyang mga transaksiyon nga midagan nag kensi ka tuig.

Dihay nanuktok ug mikaging ang tanang naas sulod sa balay. Nagtinutokay silang Banot ug Tansyong nga mora bag moinggansa nas ilang permira kay mosutoy nag dagan. Mitindog si Jaguar dayon sinyas kang Bonny Boy aron lili-on ang gamayng abris bentana. Walay tao. Ngitngit ang palibot. Kusog gihapon ang hangin sa gawas.

“Iring ra to, gaw,” sulti-dala-hunghong ni Tansyong nga mikuha og plastik nga lingkoranan simpig sa pultahan sa kusina.

“Saba diha! Naa ba diay iring manuktok?” ni Richard nga miaksiyon og agik-ik.

“Mga sanga ra to, part! Kusog baya ang hangin,” duda ni Banot nga mihapak sa tangkugo ni Tansyong. “Ay pagtinagaw ba! Ay pagtinagaw!” dugang niyang biay-biay sa higala.

“Mao na, kay solo-solohon rang bangka. Papuli pod lagi mog bugsay,” sul-ot nga kantiyaw ni Jerry nga lahi nga bangka ang gipasabot.

“Kayat nimo! Naas Richard, oh. Pamahin lagi, Chard! Ha-ha!” ni Bonny Boy nga mitabon sa iyang baba nga naglingkod dapit sa may bungbong.

Padayon ang tiltil ug repak ni Jaguar sa namitoong butang. Wala siya mitubay sa mga yaga-yaga sa iyang mandaganay.

Sa ikaduhang higayon, diha na poy natuktok sa pultahan. Nahilom. Way migimok. Mikunot ang agtang ni Jaguar. Naminaw sila sa palibot. Kalit nga nakautot si Tansyong resulta sa puting hangin nga iyang gisigop sa sesyon ganinang pag-abot nila.

“Yawa! Yawa gyod ka, Syong! Kalibang ra god didtong animala ka!” hinayng pugongpugong og estorya ni Banot nga midukol na pod sa ulo ni Tansyong.

“Paghilom mong, yawa mo!” ni Jaguar nga miaksiyon na og kabalaka ug mitindog. Iyang gikuha ang iyang kalibre .45 nga sinaw kaayo. Iyang gianinaw ang palibot. Mao poy gihimo nilang Richard ug Banot. Usa-usa silang milili sa gawas apan wala gyoy tawo.

Sa pagkakita ni Jerry sa pistola nga gihawiran ni Jaguar, misaka ang iyang dugo sa ulo. Nanindog ang gagmayng buhok sa iyang tingkoy. Misugod og dagutob ang iyang dughan.

“Gaw! Gaw! Bryan ni, gaw!” Sunod-sunod nga pagpanuktok ning higayona.

“Pesti! Ikaw ra man diay na, Bry. Yawa!” ni Banot nga unang mitubag kang Bryan ug giablihan niya ang pultahan.

“Kinsa ning aktora, gaw?” ni Bonny Boy nga mipaduol kang Richard dayon mihunghong.

“Limpiyo na, gaw. Wala pa man diay mo nagkasabay ani niya, no? Iskor nato na, gaw,” ni Richard nga mitando-tando kang Bryan.

“Galasgawa nimo, bay, oy! Gipangkulbaan na baya mi diri. Dali sulod,” ni Jerry nga mipapitik sa iyang puting labakara ngadtos tiyan ni Bryan.

“Sinawa bas imong himan diha, boss,” ni Bryan nga misiplat sa pistola ni Jaguar. Namahid siya sa iyang buhok ug nawong nga pwerteng basaa. Humod ang iyang senina ug dunay daghang lapok nga dala ang iyang tsinelas.

“Ay, giingnan ka! Kon wa ka nagpaila dayon, kariling gyod!” ni Jaguar nga miisbog sa iyang gilingkoran. Diha gihapon niya gibutang ang iyang pistola ibabaw sa lamesa.

“Bay, Jer, nia ra ang akong kuwang, bay. Pirme ra gyod kong apas nimo. Kwits na, ha? Pasayloa ko, bay…” ni Bryan nga mitunol sa hagtik kaayong napulo ka libo. Gitingob niya ang iyang tanang kuwang kang Jerry. Iyang gitutokan ang higala nga mora bag duna siyay isulti.

Mingkurog ang selpon ni Jerry sa iyang bulsa. Dunay nanawag kaniya. Gidali-dali niya og tubag ang tawag. Midistansiya siya sa iyang mga higala simpig sa pultahan sa kusina. Mibunok og kusog ang ulan.

“Hello, nanawag man ka? Nakaabot na ka?” ni Jerry nga miaksiyon og kusog ang tingog kay kusog kaayo ang hatak sa mga lusok sa ulan sa sin.

“Hello, Jer! Hello! Hawa diha karon dayon!” deritsong tubag ni Krista nga dili kaayo madungog ni Jerry sa pikas linya. “Hawa diha, Pagdali! Magkita tas kanto!” sumpay niya nga puno sa kabalaka.

“Hello, unsa?! Naunsa ka?!” ni Jerry nga namahid sa salibo nga mipisik sa iyang nawong.

Mikusog ang unos kuyog sa makabungol nga dalugdog ug kilat nga maoy migisi sa itom nga kalangitan. Mikipat-kipat ang suga sinyales nga mo-brownout ang kuryente.

“Jer, pasayloa ko… Pasayloa ko…” hinayng danguyngoy ni Krista sa pikas linya.

“Nganong mihilak man ka, Kris? Naunsa ka? Unsay nahitabo?!” pintok nga tubag ni Jerry samtang milili siya sa iyang mga higala.

“Boss, traynta-bulig akoa,” ni Bryan nga miitsa sa usa ka bandol nga traynta-mil sa lamesa. Hapit kini mahulog ug daling gisalo ni Jaguar ang kwarta. Iya kining gipaypay-paypay ug gipapitik ang lastikong gihikot.

“Larga!” tubag ni Jaguar dayon mipahiyom.

Luyo sa kusog nga bunok sa ulan, madunggan ni Bonny Boy ang mga tunob sa daghang sapatos nga mianam-anam og duol kanila gikan sa gawas. Gikuhit niya si Richard, apan wala kini mikubit sa iyang hunahuna. Giduol niya si Tansyong ug nakabantay kini sa buot ipasabot ni Bonny Boy. Gikuhit pod ni Tansyong si Banot nga naa ras iyang kiliran. Iya kining gikiloan dayon siplat sa iyang mata.

Abtik nga nakapalong si Jerry sa iyang selpon dayon sulod sa iyang bulsa. Milili siya sa gawas ug diha-diha mipaka ang pultahan sa sala human kini gisipaan sa naka-full gear nga enforcer. Abtik nga midagan si Tansyong ug Banot layat sa bentanang way rehas. Deritso silang dagan nga way lingi-lingi sum-ok luyo sa ngitngit nga kasagingan. Nagkisikisi si Jaguar og kuha sa iyang kalibre .45. Apan wala siya makatutok niini ug giunhan dayon siya og pabuto sa nagsunod nga pulis. Dali rang nahay-ad ang iyang lawas nga gibala sa usa ka balinis nga miigo sa iyang dughan. Nahagba siya sa iyang gilingkoran. Si Richard nga diha duol sa pultahan, naglagat ang iyang mga mata. Wa siya kalihok. Dali siyang gibunlot ug gisinghagan, gipatalikod, dayon gisipaan ang duha ka tiil. Gi-ikis ang duha niya ka kamot sa likod ug giposasan. Si Bryan nga nanap-ong sa iyang dunggan diha magkulob sa iyang kaugalingon ilawom sa lamesa. Wala siya maunsa. Gilabyan ra siya sa mga armado nga midagan paingon sa kusina.

Misunod ang daghang buto-buto ug gipanglutos ang mga nanagan. Si Bonny Boy nga unang nakaikyas tulin kaayo ang dagan paingon sa kanto sa iyahang vulcanizing shop. Apan sa wa pa siya makasulod sa iyang balay, mipaka ang kusog nga buto ug misarasay siya sa may koral.

“Ma! Si Papa!” singgit sa dyes anyos nga anak ni Bonny Boy nga naghulat sa gawas. Migawas ang iyang inahan ug mikaging nga nagbarog atubangan sa iyang bana. Mingbuylo ang tagak sa ulan ug way luha nga mitubod sa iyang mga mata.

Mitipas si Jerry sa laing agianan. Padayon siyang gigukod. Nakita ni Jerry ang tibuok panghitabo, diin giisa ni Bonny Boy ang iyang mga kamot kay nakorner siya. Mikusog og samot ang iyang pagdagan samtang nangita og kalutsan. Sa ipit nga eskina dali siyang nakakurbada ug namidpid sa kabalayan.

Ang mga tawo nagsiniyagitay ug nanggawas na hinuon sa ilang panimalay. Nakita nila ang ginukdanay. Ang mga dyambolero sa dalan nga iyang mga kaila nagkaguliyang. Madunggan ni Jerry ang iyang ngalan nga maoy gisinggit sa mga tao. Diha-diha, milanog ang duha ka laing buto.

“Hunong!” singgit sa lalaki gikan sa iyang likod nga miti-on sa iyang pistola.

Lutay ug way umoy ang iyang mga tuhod. Moaksyon pa unta siya og dagan apan bug-at ang iyang mga tiil. Naingon siyag kandilang giugbok nga nauposan sa pabilo sa may kanto nga iyang nahimotangan. Pamilyar kaniya ang maong tingog nga gikan sa iyang likod.

“Iisa ang imong duha ka kamot!” sunod nga singhag sa usa ka lalaki. “Ayawg pakita og daotang lihok. Duna kay katungod sa paghilom hangtod nga ikaw mapamatud-an nga sad-an,” dugang niini.

Mingkurog na sab ang selpon sa iyang bulsa. Dihay taxi nga hinayng milabay sa iyang tungod. Way laing misantop sa iyang hunahuna. Nahadlok siya. Iyang gihinay-hinay og isa ang iyang duha ka kamot ug gitapion sa iyang ulo. Misugod og alirong ang mga tawo sa palibot. Mihangad siya sa ngitngit nga langit ug gipaundayonan ang matag lugas sa uwan nga nangapusgay sa iyang duha ka kalimutaw.