Hope smiles from the threshold of the year
to come, whispering, ‘It will be happier.’
– Alfred Lord Tennyson
PIPILA lang ka lakang ang comfort room gikan sa spring bed nga akong gihigdaan apan wala ko mobangon hangtod nga dili na maantos ang kasakit sa akong pus-on. Mituyok ang lawak sa akong pagtindog. Nanglugmaw ang bugnawng singot sa tibuok kong lawas. Payadpayad ang akong mga lakang sa akong pagpaingon sa CR. Sulod sa kasilyas, nakigbisog kos himbig sulod sa akong kutokuto apan wala kapugngi ang pagdigwa sa dalag-dakag ug aslom nga suka nga milugasak sa inidoro. Mikunhod ang akong gibating kaluod ug kalipong human ikasuka ang pluwido ug wala mahilis nga diyot nga pagkaon sulod sa akong tungol. Nagdali kog balik sa paghigda sa wala mobalik ang pagtuyok sa palibot.
Mikugiot ang katre sa pagdapat sa akong likod sa nipis nga kutson. Taudtaod, gilingaw ko ang akong kaisipan sa pagmatamata sa mga hugis ug bulok sa lawak nga akong nahimutangan. Piyong ang mga mata, akong makita ang ubos nga kisame ug ang nag-inusara nga sugang ploresen, ang puting mga bungbong, ang abohon nga sementong salog, ang dyelosing bentana ug ang sa kasilyas. Sa mata sa akong alimpatakan, akong makita ang mga butang nga nawatagwatag sa gamyang lamesa nga nahimutang sikbit sa bungbong sa akong ulohan: ang plato nga may bugnawng luto ug piniritong isda, ang layot nga saging, ang pistil nga nanunga sa tubig ug ang way sulod nga baso. Akong mahanduraw ang asul nga maleta ilawon sa katre ug ang duha ka plastik nga sablayan nga gikaw-it sa dextrose stand, ang usa gihayhayan sa abohon nga tuwalya ug ang usa sa tsikird nga longslib. Akong masubay ang nipis nga puthawng siklat sa ibabawng katre ug ang gilatag nga kutson.
Naundang ang akong paghanduraw sa pag-abot sa mao-maong doktor sa unibersidad kauban sa mao-maong komadrona. Ang komadrona nga nangatungdanan nga nars, mikuha sa akong blood pressure ug temperature. Human mipasupot sa pipila ka pangutana, miresita si Dr. Semorlan og dugang anti-acid ug mibiya sa iyang mao-maong pasyente. Sa pagsira sa pultahan ug pagkahanaw sa duha ka nagbistig puti, nangamdan ko sa laing langay, laay ug mingawng adlaw. Lihay na sa alas diyes sa buntag. Akong gipiyong ang akong mga mata, pamasin nga akong malit-ag ang idlas nga katulogon ug makapahuway.
Maoy pagkahuman sa akong mga final exams dihang gitakboyan kog bayuok. Tungod sa kadaot sa akong optic nerves, usa ka talagsaong komplikasyon sa bayuok, ang kasarangang bayuok midala kanako sa university infirmary human sa pagkuyos sa hubag sa akong liog. Gipasaligan kos doktor nga lumalabay lang ang akong kondisyon apan naglibog ko unsa ka dugay ang iyang giingong lumalabay kay wa may kausaban ang akong panan-aw sa pagpanglabay sa mga adlaw. Mosuka ko kon motindog. Nawad-an kos gana sa pagkaon ug misamot kog kaluya. Halos dili matandog ang pagkaon nga gihatod sa akong manghod nga usa ka freshman sa College of Engineering. Matrikula lang ang libre sa usa ka partial scholar, busa nanghugas siyag plato sa university cafeteria aron malibre sa pagkaon. Tiglimpyo sad siya sa baboyan sa College of Agriculture aron makasapi ug malibre pagpuyo sa usa sa mga cottage sa Aggie Village. Siya ang nagbantay kanako sa gabii ug matulog sa upper deck sa spring bed.
Nag-inusara sa university infirmary, dili matukib ang akong gibating kalaay busa gasa sa langit kon makabisita ang akong barkada sa College of Agriculture kay malingaw kos ilang hilas nga mga pasiaw ug hinambog nga mga estorya. Gusto nilang makagawas na ko aron makatan-aw sa umabutay nga James Bond movie, ang Thunderball, nga isalida sa pulgason nga mga sinihan sa dawontawon sa Marawi City.
Sa ikatulong semana nako sa impirmarya, gikuha kos akong mga ginikanan. Wala ko damha ang ilang pag-abot kay wa man ko magpahibalo sa nahitabo kanako kay dili ko gustong mabalaka silas akong sakit. Kauban nila ang akong manghod sa ilang pagsulod sa tambalanan sa unibersidad.
“Gipahibalo sila ni Judy,” patin-aw sa akong manghod.
Si Judy among silingan nga miuli sa among lungsod sa semestral break. Third year student siya sa College of Education. Una kog usa ka tuig sa iya.
Milingkod ang akong amahan ug inahan sa ngilit sa katre nga akong gihigdaan. Miamen ko kanila ug misulay pagbangon apan mituyok ang lawak. Gimansahan sa kabalaka ang mga dagway sa akong ginikanan. Nagtuo kong daghang nagpahiping mga pangutana sa ilang alimpatakan apan nagpakahilom lang sila. Gibatig kaulaw sa akong naghinubrang emosyon, akong gipugngan ang pagtulo sa akong mga luha nga mingsugod paglugmaw sa akong mga kalimutaw.
Samtang gimasahe sa akong amahan ang akong mga kamot ug tiil, migawas ang akong inahan ug sa iyang pagbalik nagdala nga siyag mga dahon nga iyang gipanghagdaw sa likod sa impirmarya. Iyang gihalob ang mga dahon sa siga sa kandela ug gihampol ang hilbas sa akong tiyan. Pang-alibyo sa akong kabuhi, pasalig sa akong inahan. Ug tuod, nahupay ang akong gibating pamugnaw sulod sa akong kutokuto.
Diha sa university infirmary nagpalabay sa gabii ang akong mga ginikanan. Nianang pagkabuntag, ila kong gidala sa among lungsod. Katingad-an kay sulod sa bus wala ko magsuka sa tulo ka oras nga biyahe. Ang akong sinati nga inahan mihimo sa milagro pinaagi sa pagbugkos og panapton sa akong tiyan aron mapugngan ang himpig sa akong kutokuto.
Nanugok ang among mga silingan sa among pag-abot. Makita ang ilang kabalaka sa apyogon kong kahimtang diha sa ilang kawat-kawat nga tinan-awan ug hunghongay. Sama sa akong mga ginikanan, gibati silag kahadlok sa akong kinabuhi. Nagpiratpirat ang akong mga mata ug dili ko makatan-aw og tul-id sa mga tawo. Uga ug luspad ang akong panit nga napasmo sa sustansiya sa pagkon ug kainit sa bidlisiw sa Adlaw. Ubo ang abaga ug yuko ang ulo, naglingkod kong misugakod sa gibating kalipong.
Sa pag-atiman sa akong inahan, inanayng naulian ang akong sakit. Iya kong giamuma ug sa kritikal nga panahon sa akong pag-apyog talagsa ra siya mogawas sa balay. Sa unang semana, pakan-on ko niyag lugaw dili mominos kaupat sa adlaw ug kaduha sa gabii.
Sa iyang lugaw ug konkoksiyon sa mga hilbas, migawas nga mas maayong mananambal ang akong inahan kay sa doktor sa unibersidad. Human sa duha ka semana nga intensibong pag-atiman, mibalik ang akong gana sa pagkaon. Magtubod ang akong singot sa paghigop sa sabaw sa maya-maya o ubang til-ogon nga isda. Ang tinula iyang sagolan og kamunggay ug panakotan og tanglad, luy-a, sibuyas ug kamatis. Inanayng namula ang akong panit. Pero, naglantugay ang akong vertigo ug kini nakabalda sa akong paglihok. Kay dili pa makasuroy, maglingkora kos balkon ug lingawon ang kaugalingon sa pagpaniid sa palibot – sa pagsubang sa Adlaw kansang bidlisiw molusot sa lukay sa layog nga mga lubi, sa kiat nga mga langgam nga manugdon sa kamansi atubangan sa among balay, sa mga tanom sa nataran, sa pag-agi sa mga sakyanan sa haywi ug sa pagpamatog sa mga manok sa balingbing sa pag-abot sa kilumkilom. Himasa kog libro. Sa unibersidad, dili momenos sa tulo ka pocket books ang akong mabasa matag semana. Tungod sa kadaot sa akong optic nerves nga hinungdan sa akong vertigo ug paglirawliraw as akong mga mata, gihikaw kanako ang maong kalingawan.
NAUNDANG ang akong paghanduraw sa tingog sa akong inahan.
“Ania na sila,” naghikabhikab ang akong inahan nga miduol sa akong gilingkoran diha sa sala.
Nagkakusog ang kasaba sa mga nagsaulog sa Bag-ong Tuig samtang nagkaduol sa among pinuy-anan. Luyo sa kabanha, akong mailhan ang tingog sa akong amahan.
Ang pagsaulog sa bag-ong tuig sa among kasilinganan naandan nga magsugod sa balay ni Iyo Eloy nga habig sa kasadpan ug kinalay-an gikan sa dakong suba. Larason ang mga balay sa masig ka pikas sa haywi paingon sa sidlakan ug taposon sa balay ni Iyo Ansoy nga duol sa dakong tulay. Magtapok ang magsadya sa wala pay alas-nuybe sa gabii.
Nagsugod pagkanta ang mga bisita sa ilang pagsaka sa balkon ug gipadayon ang ilang hudyaka sala. Ang uban nagpabilin sa balkon kay huot na sa sala. Pinataas ug gama sa kahoy, miagaak ug mikurog ang among balay sa pamundak sa mga tiil sa nanaghudyaka samtang nagkanta sa “Kasadya Ning Taknaa”. Ang lanog nga kanta ginuntan sa pagsayaw, pag-undak sa tiil ug pagbayaw sa kamot. Ang ispiritu sa tuba, Vino Kulapu ug Tanduay Rhum nakapainit sa ilang kadasig sa pagtuman sa ilang panaad – ang buntaga nga pagsaulog sa Bag-ong Tuig. Nagpadayon silag awit ug hudyaka bisan pa nga ang pipila sa nag-ambahan, nga ang kadaghanan edaran, ang naglisod na sa pagtindog tungod sa kahubog. Usa ra ka kanta ang ilang gibalik-balik.
Kasadya ning taknaa
Dapit sa kahimayaan
Maoy akong nakita
Ang panagwayng masanagon
Bulahan ug bulahan
Ang tagbalay nga gi-awitan
Awit nga halangdumon ang tanang Pasko magmalipayon.
Bag-ong tuig
Bag-ong kinabuhi
Duyogan ta sa atong gibati
Atong awiton aron sa kalipay kita makaangkon.
Sa ilang pagsaulog sa Bag-ong Tuig, walay lipodlipod nilang gipadayag ang ilang pagpasalamat sa mga grasya nga nadawat sa miaging tuig ug sa walay kaikog nga pangamuyo sa usa ka bulahan ug madagayaong Bag-ong Tuig. Ang Bag-ong Tuig nagsaad sa mas maayong kinabuhi nga umaabot. Wala kiniy mahitabo sa kadaghanan sa miaging tuig, apan sanglit naa sa hunas sa kinabuhi, way laing dahomon kondili ang pag-abot sa taob sa kabulahan. Mga pangaliya sa maayong sanggi sa mais, suwerte sa panagat, maayong trabaho, maayong panglawas, kalinaw sulod sa pamilya ug daghan pa. Sa naghinubrang pagpasalamat nga buhi pa, ang ilang hudyaka wala maapektohi sa kabarato sa kopras ug sa kamahal sa palaliton. Mao kini ang hiniusang gawi, taras ug panglantaw sa mga tawong nagsaulog sa Bag-ong Tuig sa among dapit. Kanilang managsilingang paryente ug dili paryente. Ang panon naglakip sa tulo sa lima ka managsoong nanag-iya sa kalubihan sa among kasilinganan nga sila si Iyo Eloy, si Iya Basyang ug si Iyo Insoy kauban si Iya Santa nga iyang asawa, si Noy Rubio nga way trabaho, si Noy Sitoy nga panday ug iyang asawa nga si Nang Karna nga mananggiay, si Noy Rosing nga barber ug iyang asawa nga si Nang Ester, si Sir Bernardino nga magtutudlo sa Maigo Central Elementary School, si Noy Bernie ug Noy Felipe nga mga operator sa grader sa Bureau of Public Works, si Noy Marcelo nga kauban sa akong amahan nga kaminero sa Lalawigan sa Lanao del Norte, si Noy Napoleon nga mananagat ug tigbuhat og baruto, si Noy Kardo nga nag-uma og mais sa yuta nga iyang gisaopan, si Nong Gorio nga pungkol kay naunay sa iyang dinamita, si Nong Gomer nga polis, si Noy Kolas nga manghihilot og piang, si Noy Teklo nga mananggiti, ni Noy Berting nga nagtrabaho sa balay-lungsod, si Nang Remedios nga balo, si Risa nga guwang nga dalaga, si Reming nga bag-ong dagsa gikan sa Leyte ug ang barkada nga palahubog ug badlongan nga sila si Poldo, Berto ug Greg. Sa ilang mga kahimtang sa kinabuhi, maingon nga sila ang nawong ug tabas sa mga molupyo sa among dakbalangay.
“Dali, Dong Nerio. Sayaw ta,” agda sa akong inahan.
“Lingkod lang ko, Nay. Mabuyong ko.”
“Sulayi lang, Dong Nerio. Pasko karon. Maluoy ang Ginoo.”
Giabagan kos akong inahan sa pagtindog. Gibati ko ang kalipong apan wala ko kabalibad sa iyang hangyo. Dili ko gustong makibhangan ang iyang kalipay sa pagsaulog sa Bag-ong Tuig. Gusto kong balosan ang iyang sakripisyo sa pag-amuma kanako sa panahon nga gilaygay kos akong sakit.
“Ayaw kabalaka, Dong Nerio, kay alalayan ka nako,” ni Nanay pa nga mikapot sa akong mga kamot, sama sa iyang gibuhat sa gamay pa kong bata.
Mituyhad ko. Gibuhian sa akong inahan ang akong kamot. Akong gibatokan ug gibali wala ang kalipong nga akong gibati hangtod nga nahanaw kini. Migaan ang akong lawas. Nindot ang akong gibati. Misugod ko pagkanta. Gibayaw ang akong mga kamot. Mibathay ang dakong pahiyom sa akong inahan nga nagtan-aw kanako. Mitulo ang iyang luha sa kalipay. Mihunong pagkanta ang akong amahan. Misunod ang uban. Mialirong sila kanako ug namakpak. Bisan sa namula ug nagdusingot nilang mga nawong tungod sa kahubog ug kahapo, tataw ang ilang kahingangop sa akong kahimtang. Kay sa tinuod lang, mansanas kos ilang mga mata ug gidayeg. Anak sa pobreng ginikanan, nakatungha kos kolehiyo nga gigastohan sa gobyerno isip full scholar sa Mindanao State University.
Gigakos kos akong amahan ug inahan. Unya, ang kagabhion gibuak sa mga pakapaka sa libentador ug sa lanog nga mga buto sa dinamita. Naundang kadiyot ang sayaw-sayaw ug kanta. Nagpikpikay sa abaga ug naggaksanay ang mga naghudyaka.
Gisalohan sa mga nagsaulog ang among gidalit nga puto-maya, sikwate ug kinuter. Human sa painit, nanamilit sila ug mipaingon sa sunod balay. Mikuyog sa panon ang akong inahan.
Migawas kos sala ug mipahiluna sa taas nga lingkoranan nga nakadikit sa akboanan sa balkon. Hapit na ala-una sa buntag. Walay nay buto-buto nga madungog apan misibaw ang kanta ug hudyaka didto sa panimalay ni Noy Berting. Ikaduha nako ka bulan sa among panimalay sa Bag-ong Tuig sa 1966.
EMETERIO SUMAGANG is a retired DILG Provincial Director from Valencia, Bukidnon. His short story ‘Pangamuyo sa Bag-ong Tuig’ won the second place in the 4th Satur P. Apoyon Tigi sa Mubong Sugilanong Binisaya. The Davao Writers Guild is publishing the winning works of the recently concluded short story writing contest for the National Literature Month. For more details, please visit our website: www.dagmay.online.