“Ma, unsa’y handa nako sa akoang birthday?” pangutana ni Inday sa iyahang inahan nga naghaling sa abuhan. “Si Amber gud ma kay kuyog iyang mama gipakaon me ganina og Spaghetti sa room.” Gikudlit sa inahan ang posporo ug gisindihan ang goma nga gikan sa guba nga tsinelas. Gibutang dayon niya ilalom sa mga bunot nga giplastar. Sa dihang nag-aso na, gikuha sa inahan ang kaldero gikan kay Inday ug gibutang sa sug-angan nga bakal nga gipatong sa duha ka hollow block. “Magpakaon pud ko sa eskwelahan ma ha?”
“Maayo man to sila ‘day kay daghan man sila’g kwarta,” nanghinawak nga sulti sa inahan. “Pagkuha og kamunggay didto. Harusa, kay atong isagol sa gulay. Pagdali,” gitudlo sa inahan ang punoan sa kamunggay.
Nangyam-id si Inday pagtalikod niya kay wala siya kauyon sa tubag sa iyang inahan. Gawas niana, gulay napud ang ilang sud-an. Bug-at ang bundak sa iyang tiil, “Wala gyud napul-an.”
Grade 5 na si Inday sa San Miguel Elementary School sa Digos. Lakwon lang niya og 10 minutos gikan sa ilang balay sa Purok Rose, maabot na siya sa eskwelahan. Kada adlaw, iyahang itandi ang iyang uniform, sapatos, ug bag sa iyang classmate nga si Amber, “Kanindot sa iyang mga gamit. Ing-ana pud unta akoa.” Nabantayan sab niya nga si Amber pirmi ang palimpyuhon sa lamisa ni Ma’am Hanna. Samtang si Inday ug ang uban, mamisbis sa mga bulak sa gawas, usahay manilhig sa pathway, usahay mangguna. “Unfair,” matud sa iyang mga classmate.
“Inday, paghukad na og kan-on,” mando sa inahan samtang naghaon sa gulay. Nituman dayon si Inday bisan napaso sa kainit sa taklob sa kaldero. Gibaglisan niya og krus ang ibabaw sa kan-on gamit ang kutsara. Gisukad niya tanan kay kabalo siya nga sakto lang kini sa ilang tulo.
“Kalami gyud sa sinab’wang gulay,” ganado ang kaon sa amahan ni Inday tungod na sad sa kahago gikan sa ilang basakan. Malipayon ang amahan ni Inday ug bisan sa kakapoy, lagsik gihapon kini kada abot sa ilang balay. Sa kalit, hapit natuk-an ang amahan, “Kinsa may nagharos sa kamunggay nga gi-apil man ang palwa?”
Nakapanglad-ok si Inday ug mikatawa, “Sunod karne na lang lagi atong sud-an aron dili ta matuk-an.”
“Paghilom diha Inday!” saysay sa iyang inahan. Niipis siya og tubig gikan sa plastik nga pitsil ngadto sa baso ug gihatag sa iyang bana. “Paghinay lang og kaon Rodolfo. Mura man sad ka’g gigukod mukaon.”
Gitutokan ni Inday ang iyang mama ug papa. Dili gwapo ang iyang papa. Dili sad gwapa ang iyang mama. Gahapon lang, giampo niya nga unta lahi na lang iyahang mga ginikanan aron nalahi ang iyang itsura. Niadtong niaging semana, gusto na sad siya molayas kay gibunalan siya og sanga sa bayabas tungod nangawat siya og baynte pesos aron ipalit og biskwit ug softdrink sa eskwelahan. Apan bisan paman sa mga higayon nga makasala siya, magdungan gihapon sila og pangaon. Bisan pa magtulo ang luha ug sip-on, mapugos og hungit sa pagkaon si Inday.
Sa dihang nilawom na ang gabie ug nakatulog na si Inday, nag-istoryahanay ang mag-asawa sa gawas, pipila lang ka tikang gikan sa ilang kusina. Naglingkod sila sa lingkuranan nga gipanday ni Rodolfo gikan sa natumba nga punoan sa lubi. “Kumusta man ang atoang humay?” pangutana ni Grasya samtang namaypay sa iyang kaugalingon gamit ang tuwalya.
Tungod alimoot, naghukas og sinina si Rodolfo og iyang gitrapohan ang singot sa iyang liog, “Maayo man. Galing lang kay daghan og ulod. Hubas pa gyud ang tubig.” Nihangad sa langit si Rodolfo. Wala’y mga nagsiga nga bitoon. Madungog na ang makabungog nga tingog sa ulan gikan sa kalubin-an ni Tiyo Melchor. Padulong na sa ilang balay. Nibarog si Rodolfo “Grasya sa Ginoo. Arang-arang kay kusog.”
Mikuha og gamay nga planggana si Grasya gikan sa banggirahan og giplastar sa ibabaw sa lamisa. Pipila lamang ka segundo nibundak na ang ulan. Gisalo sa planggana ang tubig nga nangahulog gikan sa buslot nga atop.
Gitaparan nila sa pagtulog si Inday. Niuna og plastar si Grasya dayon mitapad si Rodolfo. “Imong anak diay nangutana kung unsa’y iyang handa sa iyang birthday,” nakahinumdom si Grasya. Iyang gisaysay ang hangyo ni Inday nga magpakaon sa iyang mga classmate.
Gitutokan ni Rodolfo ang kalendaryo nga gibitay sa purtahan. Walo na lang ka adlaw bag-o ang adlaw’ng natawhan sa ilang unica hija. Gibira niya ang habol ug nigakos sa iyang misis. Nipiyong ug ningisi.
Bag-o ang gisuot ni Inday. Nindot ang iyang pink nga blouse ug maong nga pantalon. Nagsidlak-sidlak sad ang iyang puti nga sandal. Nagtindog siya duol sa blackboard, atubangan sa iyang mga classmate. Sa lamisa ni Ma’am Hanna naa’y cake. Ug labaw sa tanan, naay Spaghetti.
“Happy Birthday, Amor!” syagit sa iyang mga classmate.
Niabot sa dalunggan ang iyahang ngisi, “Thank You, classmates.”
Naa sa purtahan ang iyang mama naghilak. Dili tungod sa kalipay apan tungod sa kaguol. Midilaab ang mga kwarta nga nagtapok sa iyang tiilan. Naapil og kasunogg ang iyang mama. Hinay-hinay nga na-abo.
“Mamaaaaa!” gigukod ni Inday ang iyang ginhawa. Nagtulu-tulo ang iyang luha nga mibangon sa higdaanan ug gipangita ang iyang mama ug papa. Wala sila sa kwarto. Wala sad sa kusina. Milipot siya sa likod sa ilang balay kung asa nahimutang ang bomba nga ginakuhaan nila og tubig. Anaa didto nagduko ang iyang papa. Presko nga nagtulo ang dugo gikan sa liog sa manok-bisaya. “Asa si mama, pa?” gitrapuhan ni Inday ang iyang aping.
“Tua sa palengke.” Gikuha sa iyang amahan ang yahong kung asa gipatulo ang dugo sa manok. Gituslo niya ang iyang kumagko og gipahiran og krus ang agtang ni Inday. Nabantayan niya ang mga mata ni Inday, “Naghilak ka?”
Wala siya nitubag. Gigakos niya iyang papa. Wala na niya gisulti ang iyang nadamgohan.
“Birthday lang gani nimo, nihilak na ka?” komedya sa iyang papa. “Pila na gani edad nimo?”
“Onse,” tubag ni Inday samtang gilihok-lihok ang agtang. Dali nga nauga ang dugo sa manok. Niabot ang iyang inahan nga nagsangkiig sa mga gipamalengke. Nidagan si Inday ug nigakos sa iyang mama. Nahuwasan na siya sa iyang kabalaka. Nihayag ang iyang panagway sa dihang nakakita sa mga selopin nga aduna’y sulod, “Ma, naa’y spaghetti?”
“Pansit ra.”
Nawad-an og kusog ang abaga ni Inday. Kahulugon ang iyang mga luha. Alaot siya kay Amber. Wala siya’y handa nga spaghetti ug dili niya mapakaon ang iyang mga classmate. Nagbalik-balik sa iyang dalunggan ang giingon sa iyang mama, wala sila’y kwarta. Gikaulaw niya nga pobre siya. Naglagot siya. Unsaon niya pag-atubang sa iyang mga classmate?
“Nganong naguol man ka nga Sabado man ron,” gikuha ni Rodolfo ang mga pinamalengke aron dili maglisod og bitbit si Grasya. “Kung mangutana sila ngano’ng wala nimo sila gidalaan og spaghetti, ingna nga nahurot kay daghan ka’g bisita.”
Sabado diay karon, huna-huna ni Inday, walay klase. Dili sila magkita sa iyang mga classmate. Wala’y manganta og Happy Birthday. Walay hataganan og Spaghetti. Gi-atubang niya iyang mga ginikanan, “Ay! Sunod birthday na lang nako?”
Nagtinutokay si Rodolfo ug Grasya. Dili sila gusto mopasalig apan nakasulti si Rodolfo, “Puhon.”
Nag-aso na ang abuhan. Nagkagilkil na ang karahay og luwag. Gitutokan ni Inday iyang mama samtang nagluto. Nakabati siya og pagdayig sa iyang mama nga wala gikapoy sa pagluto adlaw-adlaw. Taud-taud niduol iyang papa bitbit ang mga bunot dugang panghaling.
“Da best gyud ni atong pansit run,” nikidhat si Rodolfo sa iyang unica hija.
Nagpahiyom si Inday. Wala na niya gihuna-huna ang spaghetti, ang iyang mga classmate, si Amber, o si ma’am Hanna. Kompleto na ang iyang adlaw.
Si Marylie Noran usa ka manunuwat ug journalist gikan sa Digos City, Davao del Sur. Nisalmot siya isip usa ka writing fellow sa bag-o rang nahuman nga ADDU Summer Writers Workshop 2019.