(Kining sugilanon misakmit og unang ganti sa Carlos Palanca Awards karong tuiga)
“Another secret of the universe: sometimes pain was like a storm that came out of nowhere. The clearest summer could end in a downpour; could end in lightning and thunder.”— Benjamin Alire Sáenz
GISUGAT sa madag-omong nawong ni Duday ang limbahong bidlisiw sa Adlaw sa sidlakan. Sige siyag pamalikas samtang iyang gipaypayan ang wa madukti nga mga sugnod sa batong sug-angan. Unsaon nga nasalibohan man kini sa kusog nga ulan niadtong milabayng gabii. Bisag gidabdaban na niyag patayng lukay ug karton, unya giyab-ag gas, wala gihapon kini mosiga. Nagluha-luha ang iyang mga mata sa kahapdos sa aso.
“Peste man ning mga kahoya, uy!”
Mibutho gikan sa kuwarto si Beboy, ang iyang kamagwangang anak, nga sigeg panghuy-ab samtang miadto sa panghugasan tupad lang sa ilang abohan.
“Maayong buntag, Nay,” ni Beboy nga mikuhag baso ug nanglimugmog.
“Boy, human nimo dinha, panguhag patayng palwa ug kawayan didto sa silong kay ganina ra kong galagot ining mga pesteng kahoy diri!” ni Duday sa tingog nga nagtangag og kaisog.
Miyango ang bata ug gikuha ang sinakoban nga sundang ubos sa abohan. Unya minaog dayon sa ilang balay. Samtang gapaabot kang Beboy, nakahukom siya nga haonon una ang kaldero. Unya, paggunit niya sa hawiranan, napaslot ang iyang kamot!
“Kolera! Yawa man ning kinabuhia, uy!” ni Duday nga gisawilik ang kamot. Sa kaitok, mikuha siyag sugnod ug gipuspos didto sa ubang mga kahoy. Unya, nagpangagot nga miadto sa binuksang bentana ug didto gipahungaw ang kapungot.
Lusot sa nipis nga gabon sa kabuntagon, nasud-ongan niya ang iyang mga silingan nga nagsugod nag abri sa ilang mga pinuy-anan. Ang iyang ig-agaw nga si Doring nga nagsabak sa ikaunom ining anak, didto na sa ilang tugkaran— gasugod nag panilhig sa tagak nga mga dahon sa mangga ug tambis. Milingkod si Duday sa karaang bangkito ug gibutangag totpeyst ang napaso nga kamot. Unya iya kining gitayhop-tayhopan.
Wa madugay, misaka sa balay si Beboy bitbit ang pinikas-pikas nga mga kawayan. Iya kining gibutang sa kilid sa abohan. Mitindog dayon si Duday ug iyang gipangpulihan ang mga sugnod ug gihan-ay sa taas sa abohan. Samtang gasugod na nig siga, misulod dayon si Beboy sa lawak aron kuhaon ang tualya ug miadto sa tabay luyo sa ilang payag bitbit ang sabonera ug balde.
“Nay, wa na tay sabon!” ni Beboy sa kusog nga tingog.
“Aysus! Pagmantenel usa dinhag sabon-panlaba kay dili ka anak ni Chiong Bian!” pinasingka nga balos ni Duday.
Nagpakahilom na lang si Beboy, nahadlok mahilam-osan og pangasaba sa iyang inahan. Humag panguros, gakurog siyang naligo nga giagwanta ang tumang kakamig sa palibot. Tulo na lang ka bulan, mogradwar na si Beboy sa elementarya ug si Istoy, ang iyang manghod, mogreyd tu na upod sa sunod ting-abli sa klase.
Sa dihang hapit na maluto ang kan-on, gisugo ni Duday ang anak nga magpalit og suka ug itlog sa tindahan ni Dodong. Tungod sa kakusog sa iyang pagsampit sa anak nga kasamtangang gailis og sanina sa lawak, nakamata ang iyang kamanghorang anak nga midungan niyag gawas; gubot pa ang buhok niini. Imbes moadto sa kosina, midiretso kini sa sala unya milingkod sa lantay-lantay simpig sa tamboanan. Pagkahuman, miakbo ug sa gawas gipunteriya ang lapoy niyang mga mata.
“Hoy, Senyorito! Unsa pa may gihulat nimo? Marika na diri aron makapamahaw na mo, hapit na alas siyete, o!” agda ni Duday.
“Wala man mi klase ron, Nay,” tubag ni Istoy.
“Ha? Kay ngano na man sad? Niadtong miaging semana tulo ka adlaw nga wa moy klase, unya karon na pod… ay, Istoy, ayaw kog ilara, ha? Pagtarong dinha!” ni Duday nga gipunting ang hait niyang tinutokan sa anak.
“Wa lagi, Nay, mor pa!” Nanguros sa liog si Istoy. “Ingon man si Titser Melba, may atenan daw silang seminar didtos Davao.”
“Tinuod na, Nay, kami pod gani wa poy klase unyang hapon,” sagbat ni Beboy nga gahukad og kan-on.
“Sige, kon di ka pa mokaon, buboi na lang sa ang mga bombil didto sa gawas. O, nia, gamita ning balde.”
Way umoy nga miyango si Istoy. Gikuha niya ang balde ug kabo nga gigamit ni Beboy unya nanaog sa balay.
Human maplastar ang mga kubyertos ug pagkaon sa lamesa, milingkod na dayon si Duday sa bangko atbang kang Beboy. Mitan-aw niya ang anak nga daw adunay buot ipamulong.
“Unsa na man pod na, Beboy?” maukiton niyang sukna dungan sa pagsugat sa iyang kilay.
Kasultihon-dili si Beboy. “Kanang… naa man god mi amotan sa MAPEH, Nay.”
“Hastilan! Tag-an pa lagi ko. Amotan na sad! Ingna ang imong maestro nga di na lang ka moapil anang inyong sayaw-sayaw! Gasto-gasto ra na. Pulos pasikat, wala man gihapon mosikat!”
Miungot kadiyot ang dila ni Beboy. “Kuan man god, Nay, ingon man god si Titser Ron nga ang among pag-apil ang iyang basehan sa among grado sa fourth grading period. Kon dili daw mi makaapil, wa miy grado sa MAPEH.”
“Aysus! Panguwarta ra na sa inyong bayot nga maestro! Amot-amot aron daghay mokuhag uniporme! Paabota na lang ang tatay nimo ugma, ug didto pagyangungo niya!”
Mipadayon na lag kaon si Beboy aron dili na motaas ang litaniya. Human makapamahaw, gitunolan ni Duday og kinse pesos si Beboy. Sa dihang nakalakaw na kini, gisusi niya si Istoy kon tapos na kini sa gibuhat. Apan pag-aninaw niya, wala kini sa ilang tugkaran.
Asa na man pod kaha tong kagwanga to? niya sa kaugalingon. Paghiugsad niya sa tugkaran, nasangab dayon sa iyang panan-aw si Istoy nga sadya kaayong nakigdulag taksi sa iyang mga higala sa pikas balay.
“Istoy!” Galanog niyang singgit.
Nakuratan si Istoy. Apil pod ang iyang mga kadula nga sila si Abner ug Dodot, nangatras sa kilid nga daw nakakitag irong buang. Nakapangawot sa ulo si Istoy sa kahadlok samtang gitan-aw ang inahan nga siga kaayog mata. Sagol-dagan nga mitabok sa kalsada si Duday.
“Ikaw ba, kon sugoon gani ka… tumana, ha!” ni Duday dungan sa pagkusnit sa kilid sa anak. Nahiwid ang nawong ni Istoy nga gatubod ang mga luha.“Uli didtos balay! Pagdali!”
Gahilak nga midagan pauli si Istoy. Pag-abot didto, iya dayong gibitbit ang balde ug kabo samtang mipaingon sa ilang tabay aron magkawos og tubig. Nagdungag panailos ang mga luha og sip-on sa iyang baba. Samtang galakaw, nasud-ongan ni Duday ang nagyatyat nga mga panganod sa kawanangan. Naglisod og bitbit sa dakong balde si Istoy nga sigeg pahid sa iyang sip-on. Mibatig kaluoy si Duday apan wa kadto nila panumbalinga. Iya na lang gilingaw ang kaugalingon sa pagpanglimpiyo sa sala. Pagkahuman sa gibuhat, gihukaran niyag kan-on ug sud-an si Istoy nga hilom kaayong misaka sa balay.
“Istoy, ikaw lang sa diris balay, ha, kay naa koy importanteng lakaw. Ibutang na lang sa banggera ang plato ug kutsara human nimog kaon. Ayaw lakawg layo. Bantayi ang balay. Mouli lang ko unyang paniudto,” niya nga nagpasuko-suko. Gitubag ra siya niini sa huyang nga yango, ug masulub-ong nagtungok sa binuksang bentana.
Wa nay giusikang gutlo si Duday, gakara-kara dayon siyag adto sa balay sa iyang komareng si Lukring, mga lima ka balay ang gilay-on niini gikan sa ilaha. Nahimutang kini sa kinauyokan sa nagsikit-sikit nga kabalayan sa ilang dapit. Pagkakita ni Lukring nga pasaka na siya sa hagdanan, kalit kining midupa ug misinggit: “Tenk yu, Lord! Miabot ra gyod ang kuwarta!”
Kalit miiktad ang mga kilay ni Duday ug gilabayan niyag hait nga tinan-awan ang higala nga kalkag kaayo ang buhok.
“Saba dinha! Unsay kuwarta? Ngalngal ka lang diha! Wa koy nahot ron,” minalditang tubag niya sa suod nga higala.
Nakum-os ang nawong sa niwang nga babaye. Ug dungan sa pagbawog-bawog sa iyang liog, miduol kini kaniya ug gihilot-hilot ang iyang bukubuko.“Sige na, Day, pautanga sa ko bi bisag kinyentos lang god. Bayran ta ka lagi unya… kon dili ta mag-away, he-he-he!”
“Saba diha, Lukring! Five hundred sa imong ilong! O, dia larota ning akong mga bulbol. Sobra pa ni sa imong gikinahanglan!” ni Duday nga mikagulkol ang tutunlan sa hinayng katawa samtang milikay palayo sa amiga nga midip-ig niya.
“Sige na, Mads. Maluoy ka tawon sa imong guwapang amiga. Bayran lang ta ka lagi unya,”dason ni Lukring nga nagpaluoy-luoy ang mga mata.
“Kagahi ba nimog kalabera, uy! Ha-ha-ha! Sige, sige. Pahuwamon ta kag dos sentos basta bayran gyod ko nimo unyang hapon, Mare, ha? Kay kon dili gani, aw, tago na lang gyod, Day, sa bilahan sa imong inahan kay upawan ta gyod ka!”
Ug dihadiha, minghugyaw ang mga puntos nga nag-atbangay sa talad-kan-anan; si Ernie nga usa ka kargador sa tindahan sa Insek; si Sidra nga nagpatayag lastu; si Lotlot nga manikyurista; ug si Berning nga bag-o nilang membro nga namaligyag babana kyu sa Angel Villarica Elementary School dis-a nagtungha sila si Beboy ug Istoy.
Halos matag adlaw, mao rang mga nawnga ang magpuli-pulig dula sa balay ni Lukring. Maghilak seguro ang adlaw kon dili sila managtapok. Ug ining tungora, si Doring ra ang palta kay aduna kiniy suliran nga gisagubang. Nakaengkuwentro man god si Teteng, ang iyang bana, og tulo ka batan-ong palahubog niadtong milabayng gabii sa Lam-oy Bar dihang gisura ug gibiaybiay siya nga yabag mokanta. Tungod lagi kay hubog na, aw, nagkarambola sila sulod sa imnanan. Mao nga si Doring intawon karon ang gapabagag nawong sa paghangyo sa mga ginikanan nga iatras ang reklamo.
Tipik na sa kinaiya sa kalalakin-an dinhi sa Isla sa Samal, batan-on man o tiguwang, ang pagka mahiligon sa inom. Basta molusbog na gani ang Adlaw sa Kasadpan, magsugod na pod dayon og laag ang mga palahubog sa ilang purok aron magtagay. Bisag kinsa makaingon nga may kalabotan kini sa gikahimutangan sa ilang dapit— gialirongan sa dagat. Mao nga inigkagabii, inig dapyas sa bugnawng huyuhoy sa hangin, lami gyod itungab og alak aron pangpalagsik ug pangpainit sa lawas. Kini ang usa sa mga hinungdan nganong gapusot-pusot ang mga anak sa mga lumulupyo dinhing dapita, ilabi na kanang nanagpuyo daplin gyod sa dagat.
Tungod sa kaduol sa Davao, daghan ang Samalenyos nga didto nanarbaho sa siyudad. Sama kang Kardo, ang bana ni Duday, nga usa ka drayber sa panel sa Coca Cola Bottling Inc nga matag Biyernes ug Sabado ra makauli; ug si Tonyo nga kapikas ni Lukring nga kargador sa Koshieng Shipping Corporation, nga usa ka dakong export company sa saging ug pinya.
Sama sa laing dapit, may kababayen-an pod dinhi nga way trabaho ug way klarong pangita. Ang uban naninda na lag isda, utanon, banana kyu, puto ug budbod. Apan kasagaran nanagtambay lang sa ilang balay ug nangitag lingaw sama karon kang Duday nga halos moduha na ka oras nga mapailobong nagpaabot, ug nagsigeg ampo nga mahurot na ang kuwarta ni Ernie aron makadula na. Gikuha ni Lukring ang tong sa lamesa nga mokabat nag saysenta pesos ug gisugo ang iyang anak nga si Adok aron magpalit og budbod ug duha ka Sarsi sa tindahan ni Dodong. Sa tantong pagpaabot, nakaginhawa ra gyod tawon si Duday dihang miitsa nag tualya si Ernie. Human masensilyohi ang iyang lima ka gatos, gitunolan niyag dos sentos ang amiga.
Human masaksak og tarong ang baraha, gisugdan na nila ang tong-its. Mitan-aw si Duday kang Berning. Milingiw pod kini niya dayong buhig hilaw nga pahiyom. Sa banabana niya, dili pa kini lehiro moduwa kay pataka ra nig labay sa iyang mga baraha. Wa damha, milingkod si Lukring tupad kang Duday. Kabalo siya nga naniid ni sa iyang mga baraha ug giunsa niya pagdiskarte. Iya dayon gitipigag tarong ang iyang baraha.
(Magpadayon sa mosunod nga isyu.)
Dr. Jondy M. Arpilleda teaches in Surigao del Sur State University. He is a recipient of the Carlos Palanca Memorial Awards and Jimmy Y. Balacuit Literary Awards. He was a fellow of Iligan National Writers Workshop, Cornelio Faigao, Lamiraw, Davao Writers Workshop, and ADDU Summer Creative Writing Workshop.