Nagkadungsingot si Dodo sa iyang pagbinugha sa kahoy aron gamitong sugnod. Dinhi man god sa Bario Obrero, halos tanang tawo naggamit sa kahoy sa pagluto sa ilang inadlawng pagkaon. Pipila lamang ang nakagamit sa gasul. Kadto ra gayong tubigtubigan sa katilingban …kadtong nagtrabaho sa goberno ug ang mga asendiro sa tubo.
Kaniadtong Marso, natapos ni Dodo ang edukasyong sekondarya didto sa Bais National High School. Ug kay bakasyon naman, maoy iyang kalingawan ang pagbughag kahoy. Anak siya sa usa sa mga tapasiro sa asendiro og tubo sa Bais.
Gibati siyag kakapoy. Busa miundang una siya sa pagbugha aron trapohan sa labakara ang singot nga midagayday sa iyang tampihak. Apan sa kalit lang, dihay misangpit sa iyang ngalan gikan sa iyang likorang bahin.
Milingi siya ug maoy iyang nakita si Junjun, iyang silingan ug kasaring sa BNHS.
“Nagpa-enroll naka, Do?,” sukot sa iyang suod nga higala.
“Wala pa, Jun. Ambot makatungha ba kaha kog college,” milingkod si Dodo sa mga binugha ug namaypay ginamit ang iyang labakara. “Way saktong kita silang Tatay ug Nanay nga makasakar sa galastohon.”
“Mao nay nakalisod dinhi sa ato, Do. Pipila lamang ang nanag-iya sa lapad nga asenda. Samtang ang mga tapasiro di pa gyod nila suholag sakto. Ug ang nakaduol ra sad sa nangagamhanan maoy nabulahan,” ni Junjun, nga mipahungaw sa iyang panahom bisan sa kadelikado sa panahon. Sa miaging tuig, gipailawom sa Presidente ang tibuok nasod sa Balaod Militar. Ug ubos sa martial law, dili bastabasta makasaway ang katawhan sa mga namunoan.
“Maayo gani kay nakapasar kos Entrance Exam sa UP, Do. So adto kos UP mag-college sugod karong Hunyo,” malipayong nagpahibalo si Junjun. Hinuon, luyo sa iyang kalipay, may gibati siyang kahingawa tungod kay dili man makapadayon pagtungha sa kolehiyo ang iyang amigo.
Sama sa banay nila ni Dodo, kasarangan ra usab ang mga ginikanan ni Junjun. Nakabentaha lag gamay kay usa ka maestra ang iyang nanay ug nagtikad sa gamayng uma ang iyang amahan.
“Nindot daws UP, Jun. Kay wa kunoy mopugong nimo pagpadayag sa imong baroganan,” sumpay ni Dodo. “Ug ang mga magtutudlo didto mao pa gyod kuno mismoy moabri sa atong mga hunahuna aron atong makita ang kamatuoran.”
“Mao lagi daw. Sige lang kay matag summer, akong paninguhaon nga makapauli kos ato aron magkitaay gihapon ta.” Ug sa dayon, nanamilit si Junjun.
“Salamat sa pagbisita, Jun. Hulaton ko ang imong pagbalik sa ato aron maminaw sa imong kasinatian didto sa UP.”
Sa pagbiya ni Junjun, gipadayon ni Dodo ang pagbugha sa kahoy. Sa matag hampak niya sa atsa, kanunay mopasunding sa iyang handurawan ang gisulti sa iyang higala:
“Mao nay nakalisod dinhi sa ato, Do. Pipila lamang ang nanag-iya sa lapad nga asenda. Samtang ang mga tapasiro di pa gyod nila suholag sakto. Ug ang nakaduol ra sad sa nangagamhanan maoy nabulahan.”
Natantiya ni Dodo nga wala gayod siyay masanag ug maanindot nga ugma kon magpadayon ang dunot nga sistema sa kagamhanan. Ug natawo sa iyang hunahuna ang dakong tinguha: Sama kang Junjun, gusto usab siyang moeskuyla sa UP.
Apan unsaon?
Milabay ang pipila ka bulan hangtod kini nahimong mga tuig. Ug wala gayod makatungha sa kolehiyo si Dodo. Nagpabilin siya sa ilang Bario Obrero.
Ug mibati siyag kahingawa kay wala man usab sukad makapauli sa ilang dapit ang iyang higala nga atua sa UP nagtungha. Ngano kaha? Unsay nahitabo sa iyang higala?
Sa matag karon ug unya, may masagap siyang dili maayong balita mahitungod ni Junjun…nga ang iyang higala mitipon na sa kalihokang walhon.
Hinuon wala niya kini hatagig bili.
Apan may kamatuoran kaha ang maong mga huhungihong?
USA ka hapon, mitungas si Dodo sa bukid aron mangahoy. Apan nasangit ang iyang panan-aw sa mga tapasirong nanagtapok. Daw may gihisgotan sila.
Naagni ang iyang kaugalingon sa pagduol aron masuta kon unsay ginahimo sa mga tapasiro.
Ug wala siya makatuo sa iyang nakita. Nakaila siya sa tawo nga nagbarog didto sa atubangan sa mga trabahante sa asenda sa tubo.
Si Junjun. Oo, si Junjun, ang iyang higala, maoy nag-lecture sa mga tapasiro. Larino kaayo kining misaysay sa mga isyu mahitungod sa daotan ug dunot nga sistema sa goberno. Gimakmak ni Junjun ang mga palisiya sa kagamhanan…ang mga abuso sa mga sakop sa kasundalohan ug konstabularyo…ang dili patas nga pagpanag-iya sa yuta sa ilang dapit.
Misanap sa galamhan ni Dodo ang dakong paglaom tungod sa iyang nadungog gikan sa lecture ni Junjun..nga bisan pa sa kalisod sa ilang kahimtang karon, sa kasamok ug kaguliyang tungod sa inhustisyang pagpamatay sa mga tawong mipadayag sa ilang pagsupil sa balaod militar, maangkon ra gihapon nila ang ilang gidamgong kaharuhay pag-abot sa tukmang panahon.
Wala madugay, nahuman ang lecture ni Junjun. Ug mipaingon siya sa nahimutangan ni Dodo.
“Komosta, Do?” Iyang gitunol ang iyang walang kamot aron sa paglamano.
“OK lang.” Gidawat ni Dodo ang walang kamot ni Junjun. Mibati siyag kakumaw sa paglamanohay sa ilang walang mga kamot.
“Tinuod bang balita, Jun, nga……….” Wala matiwas ni Dodo ang iyang pagpangusisa sa iya kanhing kasaring.
“Oo, tinuod… Mibiya kos UP, Do… Nakahukom kong moapil sa pundok nga nagtinguha pag-usab sa dunot natong goberno.”
“Apan dili kana sayon, Jun. Basin maunhan ka. Daghan sila.” May tono sa kabalaka ang tingog ni Dodo.
“OK rag maunhan ko, Do. Kay kun mawala ko, hugot kong nagtuo nga aduna pay daghan nga mosunod nako.”
Nasiplatan ni Dodo nga may nagbukol sa kilid ni Junjun. Samtang ang tuong kamot niini naggunit og libro. Sa hilom iyang gibasa ang title sa maong libro: Philippine Society and Revolution.
“Unsa na?” Gitan-aw ni Dodo ang kilid sa iyang higala ug ang gigunitan niini nga libro.
“Kini? Panagang ni, Do,” ni Junjun nga mihikap sa iyang kilid. “Ug kini…kini ang nakapukaw sa akong galamhan aron motipon sa pundok nga nakig-away sa diktador.” Giisa ni Junjun ang hulad sa librong PSR.
Miigham si Dodo ug nangutana, “Nasayod ba silang Nanay ug Tatay nimo sa imong kahimtang karon?”
“Wala, Do. Ug palihog ililong kanila ang atong panagkita ug ang imong nakita karong hapona.”
“Makalaom ka, Jun…”
“MEN, maoy order sa atong labaw nga dili siya patyon. Kon mosukol, tiilon or kamuton lang nato. Is that clear?,” sukot ni Col. Abueva sa iyang mga tawo.
“Yes, sir!”
“OK, magbahin tas duha ka grupo. Martinez, you lead the other group.”
“Yes, sir!”
Maoy tuyo sa operation sa usa ka panon sa mga sundalo ubos ni Col. Abueva si Junjun. Ila kining dakpon kay tunog na kaayo ang iyang organizing activity sa mga tapasiro.
Nabalaka ang militar nga motipon sa walhong grupo ang mga tapasiro tungod sa gihimo ni Junjun.
“Eagle One, this is Eagle Two.”
“Yes, Eagle Two, come in.”
“Target positive.”
“Copy. We will swoop the area together, Eagle Two.”
“Copy, Eagle One. Over and out.”
Wala natiwas ang lecture ni Junjun kay mikalit lag tungha ang panon sa mga sundalo sa masigka kilid sa ilang nahimutangan. Pulos sila nagtion sa ilang mga armalite ngadto sa pundok ni Junjun.
Tungod sa kakurat ug kahadlok, nag-iyahayg panagan ang mga tapasiro. Si Junjun na lang ang nahibilin.
“Men, arrest that man,” ang mando sa ilang labaw.
Gibunot ni Junjun sa .45 kalibre nga iyang giluklok sa iyang kilid.
Apan sa kalit lang, misibaw ang usa ka buto sa armas.
“Bang!”
Abtik nga naka-single fire sa armalite ang usa sa mga sundalo ug naigo ang tuong bukton ni Junjun. Iyang nabuhian ang armas. Mihanag punit si Junjun sa nahulog nga pistola ginamit ang iyang walang kamot, apan gitirahan na usab siya. Nagkadugo iyang duha ka bukton.
Apan walay tinguha si Junjun nga magpasikop o’ moyukbo sa mga sundalo. Midagan siya. Naningkamot. Hinurot ang tanan niyang kusog, nagpahihalayo siya gikan sa mga militar.
“Bang.” Misibaw ang laing buto.
Naigo ang iyang tuong batiis. Apan nagpadayon siya pagdagan bisan nagsaguyod. Nahisama siya sa usa ka lulid nga nagdagan. Naninguha nga dili gayod maapsan sa naggukod kaniya. Maoy nagpasulabi ug naghari sa iyang alimpatakan ang kawsa pag-usab sa goberno nga nagusbat tungod sa hiwi nga sistema nga gipatuman sa diktador.
“Bang! Bang!”
“Ratatat….!!!….Praaakkkkk!Praakkkk!!!!”
Sipa kaayo ang butobuto sa mga armas nga misangag sa halapad nga katubhan…
SABADO. Nanilhig si Ma’am Pacing sa ilang sala sa dihang may nanuktok sa pultahan. Iyang giablihan.
Duha ka sundalong naka-uniporme ang iyang nakita.
“Asa ang imong anak nga si Junjun?”
“Ha..? Tua sa UP, Sir. Nag-eskuyla didto.” Nagkurog ang tingog sa inahan. Nagsagol ang kahadlok ug kakulba nga misanap sa iyang kaugalingon.
“Naay tawo sa plasa. Wa nay kinabuhi. Tan-awa basin imo syang anak.”
Ug wala na gayod kapugngi ang pagkurog sa inahan.
Misakay siya sa six-by sa militar paingon sa plasa sa Bais.
Ug didto, maoy nakita sa inahan nga may gitapokan ang mga tawo, diin human sa ilang pagsud-ong, molakaw ra usab dayon sa walay daghang estorya.
Gigunitan ang iyang mga bukton sa duha ka sundalo paingon sa patayng lawas.
Ug natataw sa inahan ang hitsura sa batan-ong lalaki nga wa nay gininhawa…siya ang bata nga kanhi iyang gikugos, gialalayan sa dihang maantigo nang motikang sa paglakaw, gihungitan, giatiman, gipangga, gipaeskuyla, ug dugay nang gipaabot sa iyang pagbalik sa ilang dapit sa Bario Obrero.
Milanog ang talinis nga siyaok sa iyang paghilak. Milugnot siya kay buot niyang sapupuhon…gakson ang gikamingawang anak!
Apan hugot kaayo ang paggunit sa mga sundalo kaniya.
“Mamalik tas inyo. Dili siya nimo anak.. Tua sa UP…Nag-eskuyla sa UP ang imong anak!”
Ug bisan sa iyang pagdanguyngoy, wala mibatig kaluoy ang duha ka sundalo sa nagmagul-anong inahan…
GIKAN si Dodo sa merkado ug papauliay na sa Bario Obrero sa iyang paglabay sa plasa sa lungsod.
Apan nakita niya nga may gitapokan ang mga tawo. Misimang siya sa iyang agi aron sutaon kon unsay gikalingawag sud-ong sa mga usisero.
Sa iyang paghimuntog, tin-aw kaayong nasikpaw sa iyang panan-aw ang nagbuy-od nga tawo. Nakaila siya niini.
Sa iyang kahiladman, milanog ang singgit sa panimalos. Daw gihiwa sa hait nga labaha ang iyang kasingkasing…nag-uylap sa tumang kapungot, kalagot ug kaaligutgot. Ug wala niya kapugngi ang pagpanglugmaw sa mga luha gikan sa tuboran sa iyang mga mata…hinayng midagayday sa iyang kaapingan.
Dili siya makatuo sa gidangatan sa iyang higala. Taudtaud, may sakyanan sa punerarya nga miabot ug mikanaog ang upat ka tawo. Ilang gisakwat ang nagbuy-od nga patayng lawas ug gikarga sa sakyanan. Dayon nagdali kining misirit paingon sa ilang morgue.
Gisuhid sa mga mata ni Dodo ang palibot. Mingaw. Way nagtikawtikaw.
Asa man ang katawhan? Nganong wa sila nagpakabana? Gisukot ni Dodo ang iyang kaugalingon.
Nakumo niya ang iyang mga kamot ug mikagot ang iyang mga ngipon.
Didto sa kasadpan, may daginutong limbahon nga kahayag ang talisawop nga Adlaw.
Taudtaod, milanog ang bagting sa kampana sa simbahang Romano, nagpasidaan sa katawhan nga duol na ang takna alang sa pagpahigayon sa haponong angelus.
Nagdaling nagpahilayo si Dodo sa plasa sa lungsod. Apan lahi na ang dalan nga iyang gisubay…dili na ang dalan paingon sa ilang balay sa Bario Obrero…#
—
A writer in Binisaya, Raul G. Moldez has been a fellow to the 4th Iligan National Writers Workshop and the 37th UP National Writers Workshop. Si Dodo ug ang Talisawop nga Adlaw has won 3rd prize at the 3rd Satur P. Apoyon Tigi sa Mubong Sugilanong Binisaya, a biennial literary contest for best new fictions in the language, awarded on November 21, 2015.