Tagsa–tagsang mipadailos gikan sa tingkoy ug agtang ni Bobet ang mga singut paghimungtod nila sa balay sa iyang Ninang Diding. Kapin usa ka kilometro man god silang nagbaklay taliwala sa naglagiting nga Adlaw. Daw walay pulos ang gisul-ot nilang mga dyaket ug sarok sa kaigang sa palibot. Si Alfonso, ang kamaguwangang anak ni Diding, maoy ilang naabtan. Wala didto ang magtiayon kay namalit nig pagkaon sa ilang mga mangangani.
“Te, gitugon diay ko ni Nanay nga magsugod na lang daw mog pangani bisag wala pa sila. Moabot man pod daw karong taud-taod silang Noy Silyo, “ni Alfonso kanila.
“Asa man mi dapit magsugod, Do?” pangutana ni Norma nga nagyaka sa tugkaran samtang namaypay sa sarok. Gitudlo sa ulitawo ang usa ka taas nga pilapil diin nanuyhakaw ang mga bulagaw na mga humay nga naglubay-lubay mataghandos sa hangin.
“Didto Te, kanang kinatumyan nga pilapil simpig nianang layog hangtod dinhas punoan sa santol.”
Kalit misagbat si Bobet nga naglingkod sa nagbuy-od nga dakong pinutol nga kahoy. Tupad niya ang igsoong si Sabel. “Ehem… Al, wa ba dihay pabugnaw? Init man god kaayo sa dalan, maayo man god nang magtrabaho ta nga presko ang atong hasang.”
“Bitaw, no? Hulat sa ‘mo, Te, ha, kay mag-abli tag coke, morag naa pa may nahibiling usa ka botelya sa ref,”sa batan-on dayong sulod sa balay.
Nakapanglingo si Norma sa gibuhat ni Bobet. Gisigaan niya nis mata. “Pastilan gyod kang bataa ka, kawalay uwaw!”
Giduol ni Bobet ang iyang inahan dayong pislit-pislit sa bukobuko niini. “Ikaw gyod, Nay…Relaks lang god dinha, akoy bahala.”
Mikunot ang agtang ni Norma. “Saba dinha! Nagbaga ra nang nawong nimo, ay!”
Nahitukikig katawa si Sabel sa lantugi sa duha. Ug kalit lang mitarong ang inahag anak dihang nahibalik na si Alfonso bitbit ang duha ka baso ug ilimnon.
“Salamat,Do, ha?” ni Norma nga manggiulawong midawat sa gitunol nga ilimnon.
“Hay, salamat… Morag dali ra gyod mahuman ang buluhaton namo,”niBobet ug abtik nga giablihan ang ilimnon.
“Te, biyaan ta lang sa mo diri kay motabang pa kog luto og puto.”
Sa nakasulod nas Alfonso, mihunghong si Bobet kang Norma, “Nay, nangutana unta ka kon duna na bay luto nga puto.”
Nasud-ipan si Norma. Miagas ang ilimnon sa iyang ilong.
“Animal ka gyong bataa ka! Hahay nimo, Bobet, diin man ka intawon miliwat?”dayong hapak sa lubot ni Bobet.
Mibahakhak og katawa si Sabel ug Bobet. Miutong na lang si Norma sa kaitok. Liwat gyod tawon ni sa guwatsihon niyang banang si Bernie. Wa mokuyog si Bernie nila kay dunay laing gilakaw.
Humag inom, gisugdan dayon nila ang pagpangani. Wa madugay, miabot si Silyo kuyog ang mga anak niining si Patsi ug Merla. Suod nga managhigala si Bobet ug Merla sukad niadtong gagmay pa sila. Silang grupoha ni Alfonso, Bobet, Merla, ug duha pa nilang mga amigo nga silang Popoy ug Litlit (nga tua naglalin sa Manila) ang sigeg kuyog basta dunay karuga o kalingawan sa ilang barangay o sa laing dapit. Niadto, kon walay lingaw, magsabot silang managbarkada nga maligo sa sapa, mamutong, maglutog biko ug uban pa.
Dunay pagbati si Merla kang Bobet apan gililong niya kini kay amigo man lagi sila. Apan dunay nagsulti kang Alfonso mahitungod ini, ug gipasa pod niya kini kang Bobet nga wa mituo. Sa dihang nahibal-an ni Merla nga gipangulitawhan ni Bobet ang iyang ig-agaw nga si Katya, hinay-hinay nga mipahilayo ang dalaga kang Bobet. Nahimong gamayng kahasol sa ulitawo ug kang Alfonso kay kalit lang nausab ang tinagdan niini kanila. Gilikay-likayan na sila sa dalaga.
“Uy, Mare! Kaganiha ra mo?” ni Silyo kang Norma nga kasamtangang namundok sa mga naaning humay.
“Di pa kaayo dugay,Pre! Hain man si Mare Lusing?”
“Na, nagkalibanga, sige tog danguyngoy kaganiha sa kasakit sa iyang tiyan… Tua ron sa balay kuyog si Kokong,” ni Silyo nga nangalot sa agtang.
Mihunong sa paggarab si Bobet. Nagngisi siyang mitan-aw kang Merla. Dali nga gibakwi sa dalaga ang iyang panan-aw balik didtos humayan. Namasawbasawg adto dayon sa pikas pilapil. Natingala si Bobet sa wa pagtagad niini kaniya. Nakahunahuna siyang duolon ang dalaga.
“Hoy guwaps! Naunsa naman ka? Di naman ka managad ron?”
Gilingiwan siya ni Merla. “Over! Unsay di managad? Sige ka bayag adtos balay. OA ra ka kaayo, Bobet.”
“Aw, nabag-ohan man lang god ko nimo karong mga panahona, guwaps. Morag gilikay-likayan ko nimo, ba. Duna ba koy sala?” ni Bobet samtang giablian iyang dyaket ug gipamaypay ang kalo.
“Ay da, hunahuna ra na nimo, Botzke! Wa, uy! Ako dyapon si Merla, ang imong maanyag nga amiga. Lakaw na didto bi, kay dako-dako pa ra ba ning trabahoonon namo,” bawos ni Merla nga nagpakaaron ingon nga walay kalagot kang Bobet.
“Tinuod ka, guwaps? Hay, salamat… sa man guwaps, gipalakas nako nimo ngadto kang Katya? Unsa man, pasitib?”
Mibuhig hilaw nga pahiyom si Merla dayong sulti: “Hagbay ra, Do. Wa na nako malimti. Uy, diay…ayaw kalimot unya, ha? Kinahanglan magdungan tag adto didtos barangay hall kay kita ra bang duha ang motabang sa amatyur unyang gabii.”
“Hala, tuod, no? Hapit ko makalimot da! Pakuyoga unyang gabii si Katkat, ha aron magkuyog tang tulong manan-aw.”
Miyamiiid si Merla dayong singka,“ Hilom! Layas na dinha! Layas!”
Nahimuot nga mipahilayo si Bobet sa dalaga; wa siyay kasayoran nga kadtong mga pulonga mikumot sa kasingkasing niini.
Mga alas tres sa hapon sa dihang giagni silang tanan ni Diding aron mangesnak. Pagkahimungtod nilas sementong balay, dunay usa ka hitsuraang ulitawo nga nakita si Bobet. Mitabang nig plastar sa mga ilimnon ug pagkaon sa gamayng talad nga gibutang ni Diding sa sala. Klarong sa siyudad kini nagdako kay hamis ug puti kaayo ang pamanit niini. Mibatig kaulaw si Bobet sa kaambongan niini.
“Na, sige na Mare… Pare… hinay-hinayan na nato ning pagkaon,”agni ni Diding.
Nanindog dayon sila aron magkuhag pagkaon. Si Merla nga naglingkod sa usa ka plastik nga bangko naulaw nga mokuhag pagkaon. Mao nga gitunolan na lang kini ni Bobet.
“Ay diay, Mare Norma…kini diay si Nick, anak sa akong igsoong si Lenny. Kadto ganing kinamagwangan namo. Mibakasyon ni diris atoa.”
Manggiulawong mipahiyom kanila ang gipaila-ilang ulitawo nga sa banabana ni Bobet kaupad ra niyag edad.
“Ah, diay ba… mao ba ni ang ilang anak sa iyang banang kano?” ni Norma.
“Oo, Mare, nag-eskuyla ni siya karon pagka abogado,” tubag ni Diding.
Samtang padayong nakighinabi ang iyang inahan, napanid-an ni Bobet nga nagsigeg tan-aw si Nick kang Merla. Ang dalaga pod sigeg duko-duko dayong lingiw sa palibot aron di masikop sa panan-aw sa ambongang ulitawo. Kalit nga naglain ang buot ni Bobet; may migimaw nga kalagot sa iyang dughan.
Nahurot na lang ang tanang pagkaon sa lamesita, usa ra gyod ka baso nga coke ug budbod ang nahurot ni Merla. Di gani halos makatulon tungod sa kaulaw. Humag pahulay kadiyot, namalik na sila sa umahan.
Buot unta ni Bobet nga komedyahan si Merla apan nanagana siya. Ganahan pod uroy ning lalaki nga makahibalo nga wa mahiluna si Merla sa iyang tinan-awan, wa siya kuyapi! ni Bobet sa kaugalingon.
Padulong nas alas singko sa hapon dihang nananghid silang duha ni Merla nga mag-una nag uli aron makapreparar dayon sa amatyur nga ipasundayag inigkagabii. Mitugot pod ang ilang mga ginikanan. Gipauna ni Bobet og lakaw si Merla sa dalan paingon sa balay nilang Diding.
“Aw, diay ba… na, sige. Kanang… Merla, puyde bang pakuyogon ninyo ang akong pag-umangkon aron pod makatan-aw siyag kalingawan unya?” ni Diding nga kasamtangang nanilhig sa ilang sala.
Misilib sa jalousy si Nick pagkadungog sa gihistogan nila. Mitan-aw una kang Bobet si Merla, nangayog tubag kon uyon ba siya. Igo rang mitando si Bobet bisag misuki ang iyang kahiladman.
“Anhion lang namo siya unyang alas siyete, Te.”
Sa dihang layo na silag nalakaw, wa kaantos si Bobet sa iyang gibati.“ Pastilan pod, uy! Mahasol man pod ta niana, imbis manayo tag adto unyas barangay hall, malangay na nuon ta.”
“Ambot nimo Bobet! Mibalibad ka unta ganina!” sumbalik nga singhag ni Merla.
“Hmph! Di gyod… ganahan ka pod nga makakuyog si Nick kay ganahan ka niya. Aminin! Ha-ha-ha!”
Usa ka hapak ang midasay sa abaga ni Bobet. Unya gipaspasan dayon ni Merla ang iyang paglakaw.
“Uy! Uy! Hulat sa, guwaps! Suko man dayon ka.”
Walay tingog-tingog nga sagol dagang naglakaw si Merla. Nagkulismaot kini. Wa tuyoa, nakahangad si Bobet. Nagtapun-og ang naglugitom nga panganod sa kawanangan.
“Merla, morag moulan nig kusog, o! Tan-awa ra god ang langit.”
Mihangad sa langit ang dalaga. Ug sama sa naandan niadtong gagmay pa sila, nagtinutokay una sila, mitingsi dayon naglumbag panagan pauli. Nalabyan nila ang ubang mga tawo nga nagkapuliki pog uli sa ilang mga panimalay, unya ang uban nanagdali-dalig hipos sa ilahang mga hinayhay.
Gilingig balik ni Bobet ang ilang nalabyang dalan. Sa layo, iyang nakit-an nga nagsugod nag bundak sa ulan, daw naggukod nila.
“Merls, naa na ang ulan!” Milisngag ang ilong ni Bobet sa iyang pagsinggit.
Mas gipaspasan pa sa duha ang iyang pagdagan apan naabtan gyod sila; daw guang-guang ang mga lusok sa ulan.
“Merls, manghunong sa ta, didto ta manilong!” matod ni Bobet nga gitudlo ang dakong punoan sa mangga.
Way nahimo ang dalaga kon dili sa pagsunod sa ulitawo. Daw mga piso silang namasilong ilalom sa punoan. Nagkinataw – anay bisag nag – apas sa ginhawa. Tungod sa kabasa sa sinina, mihulma ang kurbadang lawas ni Merla. Gituhopag kaibog ang ulitawo. Karon pa niya masuta ang tinagoang kaanyag sa dalaga. Sa kalit lang, mihandos ang kusog nga hangin. Miduol kaniya ang dalaga ug wa tuyoang nagkadikit ang ilang mga bukton. Mibatig lahing kainit ang ulitawo.
“Pastilan, morag di madayon ang amatyur unya,“ ni Bobet nga nagpakaaron ingnon.
“Di pod seguro… motuang ra ning ulan rong taudtaod. Feelingko lang na, ha? “ ni Merla samtang sigeg trapo sa iyang nawong, sigeg puga sa iyang nabasang sinina.
“Hmmm… Morag nagdahom ka gyod, no, nga magkita mo unya ni pogiboy, “ tiaw sa ulitawo.
“Otrohi pa kog tiaw, Bet, di ba, makatilaw ka na nako ron! “ bahad sa dalaga.
Wa na mosumpay si Bobet. Kabalo siya sa taras ni Merla nga lahi kon masuko. Di ka niini tinggan sulod sa usa ka bulan.
Taudtaod, mituang ra ang ulan. Namauli silang duha nga way tingog-tingog. Gituhop sa kauwaw si Bobet sa iyang nabuhat sa dalaga. Iya na lang ning gipasagdan sama sa iyang naandan.
Pagkaalas siyete sa gabii, human niyag kaon ug ilis, iya dayong gihapit sa ilang balay si Merla. Nagkusmod kining mikanaog sa hagdanan.
“Pagkaguwapa sa akong bespren, uy! “
“Saba dinha, ayaw kog atiki, Do, kay wa ko ganahi anang dagway mo! “ minalditang tubag niini samtang gipaspasan ang paglakaw pagawas sa ilang tugkaran.
“Pasayloa na god ko, guwaps, nagbinuang ra ko ganina, maninuod man dayon ka, “ paluoy – luoy nga sulti ni Bobet.
“Ambot nimo, Bobet. Bantay ka lang kay hapit na gyod ko mobuto. “
“Hmm… unsay may buhaton nako para mapasylo ko nimo, gusto nimo moluhod kos imong atubangan? Sulti dayon kay ako nang buhaton karon – karon dayon. “
“Sige, basta unya ayaw gyod kog tiaw – tiawi, ha, kay na lagi… “
“Sige, pramis! Di na gyod guwaps! ”
Tayming kay paghiabot nilas balay nilang Diding, nakailis na pod si Nick. Mas milutaw ang kaambongan niini sa gisul-ot nga polo ug short pants. Humot kaayo ang ulitawo. Mibatig kasina si Bobet. Nalibre og pamasahe silang duha si Merla kay gihatod sila sa magtiayong Diding ug Antonio sa barangay hall. Daghan nang tawo sa ilang pag- abot. Nahimo silang sentro sa panan-aw sa kabatan-onan dihang nanulod silas barangay hall, daw nakakitag artista, naghinunghongay. Dunay uban nga wa makapugong sa ilang pagdayeg sa ambongang si Nick, ilabi na ang mga ampakan. Nagpadungog-dungog. Mibatig gamayng kahimuot si Bobet kay nadahig man siyas pagdayeg sa mga tawo.
Miduol kanila si Katya nga nagpaabot na diay nila. “Hoy! Dugay lagi mo. Kaganina rang nagpaabot ninyo si Kagawad,” sulti sa dalaga samtang lahi ang tinutokan kang Nick.
“Hahay, unsaon nga dugay man kaayong nag-ilis ning ig-agaw mo, ” sumpay ni Bobet nga mibatig kalipay pagkakita sa iyang crush.
“Unsay ako ang dugay? Kaganina ra baya ko nagpaabot nimo didtos balay, “ pintok nga sulti ni Merla.
Wa na motubag estorya si Bobet, nanagana nga basig lainon pagsabot ni Nick kay kini ra ba ang nakalangay.
“Wa nay away-away. Sige, adtoon na nato si kagawad. ”
Nag-unag lakaw sila si Bobet ug Nick sa kilid sa nagdasok nga mga tawo atbang sa bantawan. Nakalingi si Bobet sa duha ka dalaga nga nag-estoryahay nga klarong si Nick ang gihisgotan. Naglain na pod ang buot ni Bobet sa ulitawo kay mao nuon niy misikmat sa pagtagad sa duha ka babaye.
Paghiabot sa ilang kapitan, gisugdan na dayon ang amatyur. Gitahasan sila sa ilang amigang kagawad nga maoy magpreparar sa mga judging sheet ug pagkaon sa mga maghuhukom. Human sa ilang gibuhat, miplastar sila luyo sa mga halangdong bisita diin naglingkod pod didto sila si Nick ug Bobet. Gipatung-an nilang duha ang mga dalaga. Ambot ngano, kon gituyo ba o wala, apan mitupad og lingkod si Merla kang Nick samtang silang duha si Katya ug Bobet pod ang nagkadikit. Imbis nga ganahan kay makalugar na siyag pagarpar kang Katya, daw lahi ang iyang gibati. Kasina. Mas misamot pa kini kay human ipaila-ila ni Merla kang Katkat si Nick, morag wa mahiluna ang kalag ni Katya. Sige nig paniplat sa ulitawong taga siyudad.
Sus, ang kagwang! Mao man nuoy mikawat sa pagtagad ni Katya. Kalami luokon nimo, uy! bagutbot sa kahiladman ni Bobet. Nawad-an na siyag gana nga motan-aw ug maninaw sa mga partisipante sa indigay sa awit. Nahubog siyas kalagot. Padayon lag kulukabildo silas Merla ug Nick, pulos nagtingsi, nalingaw sa ilang estorya. Ah, mibalos pod si Bobet, iyang gisugdag palanay ang dughan ni Katya aron ganahan ning makig-estorya niya. Tungod kay lihiros pangatik, nakuha niya ang atensiyon sa dalaga. Gipakatawa niya ni, gipaganahan gyog taman aron maglagot si Merla. Ug wa gyod siya mapakyas sa iyang tumong, nagpanidlit ug naglain ang tinan-awan ni Merla kaniya apan wala niya ni panumbalinga, nagpakaaron ingnon ug padayon lang siyang nakighinabi sa nahimuot nga katapad.
Sa wa damha ni Bobet, nagdungag panindog si Merla ug Nick. Mikunot ang iyang agtang ug naisa ang iyang kilay samtang gitutokan si Merla nga mapahiyomon nga miagi sa iyang atubangan.
Nasabtan ni Merla ang ekspresyon sa nawong ni Bobet, “Naa kuno siyay paliton, gusto niyang magpauban,” hinayng sulti ni Merla nga padayon ang pagsunod kang Nick pagawas sa naglaray nga mga tawong nanglingkod.Way laing nahimo si Bobet gawas sa pagyango ug pagbuhig hilaw nga pahiyom. Apan sa tinuoray, ingon sa gisamaran ang iyang kasingkasing.
Bisan ang iyang hunahuna tua kang Merla ug Nick, padayon gihapon niyang gibulatikan si Katya. Buot niyang ipakita nga lingaw silang duha ni Katya kon kintahay mamalik na ang duha. Apan hinay-hinay naupos ang iyang gana kay nahuman nalag pakita sa abilidad ang upat ka mag-aawit, wa pa gihapon makabalik ang duha. Naghuot na ang iyang dughan. Hain man kaha ang duha? Unsa kahay nalangayan? Kalami gyod patilawon sa mga kagwang! ni Bobet sa kaugalingon.
Taudtaod, ming-abot ang duha nagdalag upat ka botelya nga ilimnon ug duha ka dakong sitsiriya. Nagpakaaron ingnon dayon si Bobet. Ug gibalikan niyag bulatik si Katya. Sa kahimuot, hinay nga gihapak sa dalaga ang abaga ni Bobet. Miagik-ik si Bobet, nagdrama-drama aron ipakita kang Merla nga lipay kaayo siya. Pagpanglingkod ni Nick ug Merla, nagpakaaron-ingon si Bobet nga wa siyay pakialam sa duha. Igo ra siyang mingisi kang Merla samtang gitunol niini ang mga pagkaon. Padayon lang gihapong gipakatawa ni Bobet si Katya. Usa ka kanta sa usa ka batang babaye ang misakmit sa pagtagad nilang tanan. Bugnaw kaayo ang tingog niini nga daw mihanoy-hanoy sa kasingkasing sa manan-away. Halos tanang nanan-aw madasigong mingpakpak human sa iyang pasundayag. Ug ang sunod nga mikanta, baliktad sa gisundan niini. Haskang yabaga, daw kanding nga nagkurog taliwala sa uwan. Ug nakahimuot kay human sa iyang kanta, kalit lang mibundak ang kusog nga ulan! Nagkabuang og dinaganay ug nagkinataw-anay ang mga tawo. Bisan silang upat, puwerteng katawa samtang nanagan nangitag balay nga kapasilongan. Maayo gani kay duna silay nakit-an nga balay nga gamay rang nanilong.
“Pastilan, pagkademalas pod tong tawhana! Maoy nagdalag demalas. Wa gyod tawon malipay ang langit sa iyang gibuhat,”ni Bobet.
“Mao na ang gisulti nga dawat-dawat na lang gyod! Bahakhak pod ni Merla samtang sigeg trapo sa iyang bukton.
“Unya, unsa may plano ninyo? Manguli na lang ta inigtuang sa ulan? Puwerte naman gong basaa sa akong sinina. Unsa man Nick?” pangutana ni Bobet sa ulitawo.
“Way problema, Bet, kon manguli tag sayo. Nag-enjoy naman pod ko bisag nabasa ta karon,” tubag ni Nick.
Enjoy. Enjoy sa imong kunot! balikas ni Bobet sa iyang kaugalingon.
Sa dihang hinay na ang bundak sa ulan, nakahukom sila nga mamauli. Una nilang gihatod si Katya nga duol lang ang balay. Si Nick ang sunod nilang gihatod nga sigeg pakatawa kang Merla. Wa na tawon makasakay si Bobet sa estroya. Hilom lang siyang nag-ugom sa iyang kalagot.
“Salamat kaayo Merls, Bet, ha sa pag-imbitar nako karong gabhiona.” ni Nick sa dihang haduol na sila sa balay ni Diding.
“Way sapayan ana, Nick. Basta anhion lang ka namo puhon ni Bobet kon aduna pay ubang kalingawan nga among adtoan.” tubag pod ni Merla sa ulitawo.
Igo ra gyod sa pagyango si Bobet kay wa man mahimutang ang iyang kahiladman sa kasina ug kalagot. Sa dihang nagbaklay na sila pauli ni Merla, way na siyay gana makighinabi sa dalaga. Nabag-ohan si Merla sa ulitawo.
“Okey ka lang dinha Bet? Kaganina ra man kang way tingog-tingog,” sukit sa dalaga nga mitapad niyag lakaw.
“Ha? oo, uy! Naglagot lang kos panahon. Walay klaro. Kaganiha, hastang inita, unya ron…” tubag ni Bobet nga naningkamot di molutaw ang tinuod niyang gibati.
“Bitaw, no? Apan sakto na pod baya ang panahon kay hinapos na ang ting-ani, sakto ra pod nga mobanos ang ulan aron matubigan na ang mga yuta nga hastang ugaha,” maundanong sulti ni Merla.
“Na, nagpasidaan unta siya aron di mahasol ang tanan. Makalagot gyod ning ulan ba! Lingaw pa unta ta didto ron. Hapit na unta ko maka-iskor kang Katya. Paita!” ni Bobet.
Wa na mosumpay si Merla. Natingala si Bobet sa kahilom sa dalaga. Iya ning gilingi. Ug bisag dugyom-dugyom, iyang nabantayan nga midailos ang mga luha sa dalaga. Ambot unsa, mora mag nawala ang iyang kalagot. Ug iya na lang nabatyagan ang iyang kaugalingon nga mipahiduol kang Merla ug maaghopon nga giagbayan. #
—
Si Jondy Arpilleda uska magtutudlo sa Surigao del Sur State University. Napili siya isip usa sa mga fellow sa Iligan National Writers Workshop karong tuiga.