Hayskul ko kaniadto sa Tabon, mga kinse anyos akong pangidaron, kadtong misugilon kanako si Rhen, akong magulang nga babaye ug usa ka nars, bahin sa iyang suod nga higala nga si Sam, usa pod ka nars. Klasmet sila sugod sa elementarya, hayskul ug ingon man hangtod sa kolehiyo. Saksi akong magulang sa mga panghitabo sa kinabuhi ni Sam ingon man ang kasuod niini sa iyang amahan.
Si Sam o Samantha kay usa ka babaye gikan sa prominente nga pamilya sa Mangagoy, siyudad sa Bislig. Kinamanghoran siya ug bugtong babaye sa tulo ka magsuon. Ilado siya sa tibuok eskwelahan sa iyang kaanyag ug kinaadman. Gwapa si Sam, sama sa kaanindot sa Enchanted River ug Tinuy-an Falls, ug daghan buot mangulitawo kaniya. Siya usab ang pangbato sa mga kompetisyon may kabahin sa pautukay ilabi na sa ingles ug matematika. Sa kadtong panahona ang naa sa isip ni Sam kay ang iyang amahan, ang iyang first boyfriend.
Ilado si Mr. Uy, ang amahan ni Sam, sa tibuok siyudad ilabi na sa iyang palabra dehonor. Buotan kini ug mahigugmaon sa pamilya ug ingon man matinabangon. Nagpanag-iya siya og duha ka convenience stores. Si Mr. Uy ang tawo nga dili nagapanghambog sa iyang kadato ingon man iyang mga pinag-iyahan. Simple lang siya nga tawo ug walay daghang luho sa kinabuhi. Wala kini halos bisyo ug sa pamilya lang ang kadaghanan sa iyang oras ilabi na kay Sam nga iyang unica hija.
Nigradwar si Sam sa hayskul nga balediktoryan. Dako kaayo ang garbo sa iyang amahan kaniya ug nagpakumbira kini. Imbitado ang tanang silingan, klasmeyt ug uban pang mga higala ni Sam ingon man mga higala sa ilang tibuok pamilya. Duha ka baboy ang gilitson, ug traynta ka manok ang giluto sa daghang putahe. Kining tanan halad pasalamat sa Labawng Makagagahum.
Sa tunga-tunga sa kumbira miduol kay Sam ang iyang amahan nga si Mr. Uy.
“Sam, baby, congratulations!” hinay apan mapasigarbuhong sulti niini.
“Thanks, Pa. Para ni sa inyo ni Mama.”
“Sam, proud kami ni Mama nimo sa imo. Be on top again in college, baby. ”
“I will, Pa.” Dungan gakos sa iyang amahan.
Samtang gaistorya ang mag-amahan naay miabiot nga dili pamilyar nga bisita si Sam ug aduna kini dala nga sakyanan. Usa ka Mitsubishi Lancer, pula ang pintura niini og klarong bag-o pa. Taudtaod mikanaog na ang nagmaneho niini ug dayon miduol ug migakos kay Sam.
“Samantha, best friend, congratulations!”
“Congrats pod, Rhen! Congrats to us!”
Si Rhen o Celerina ug si Sam kay mag-bestfriend. Siya usab ang namahimong salutaturyan sa ilang batch. Siya ang akong magulang nga babaye. Giregalohan siya sa among amahan og bag-ong sakyanan tungod sa garbong gihatag niya sa among pamilya. Lipay kaayo akong magulang ug gisuroy dayon ang bag-o niyang sakyanan ug una kini niyang gipakita sa iyang suod nga higala, besfriend, nga si Sam. Nalipay pod si Sam alang sa akong magulang apan sa iyang kaugalingon giluom niya ang iyang kasuya. Gusto pod ni Sam nga magkasakyanan apan maulaw siya mosulti kay Mr. Uy basin unya siya balibaran.
Apan murag nabati ni tanan sa iyang amahan kay kinaugmaan sa ilang pagpamahaw nabantayan ni Mr. Uy nga hilom lang si Sam.
“Sam, baby,” sugod niini.
“Yes, Pa?”
“Naa koy gustong ipangutana nimo.”
Nakulbaan si Sam sa seryosong nawong ni Mr. Uy ug dayon niyang gitapos ang pag-usap sa iyang gikaon. “Unsa man, Pa?” Dayon tulon.
“What about palitan taka og sakyanan? Would it make you feel better?”
“I…I…I would feel great, Pa! Sure ka, Pa?”
“Well, oo, baby. But…. If you will top again pag-gradweyt nimo sa college.”
“Okey, Pa! I will. Thank you, Pa!” Dayon halok sa aping sa iyang amahan.
Hagit kini alang kay Sam apan wala niya kini damha. Kabalo siya nga gibuhat kining hagit sa iyang amahan aron dili siya masusama sa iyang mga magulang nga halos mipasar lang sa kaluoy sa maestra. Si Sam ang gilaoman sa iyang amahan nga mupatindog sa bandera sa ilang apelyido kay kaniadto cum laude iyang amahan nga migradweyt sa parehong kolehiyong tunghaan ni Sam sa siyudad sa Dabaw.
Samtang panahon pa sa bakasyon gipili sa mga higala ni Sam, apil sa akong magulang, nga magsuroy-suroy ug magpiknik. Dili lang kausa sila nag-awting apan nasundan pa kini og mga pipila pa. Bugnaw ug tin-aw nga busay sa Tinuy-an Falls, makahibulong ug bughaw nga suba sa Enchanted River, maanyag ug puti nga balas sa Jagonoy Island, ug pati sa gapangagho ug tin-aw nga dagat sa Cagwait. Sa tanang gipang-adtoan nila, uban ug bida gayod ang Lancer sa akong magulang hangtod sa adunay usa sa kanila nga nangutana kay Sam.
“Sam unsa regalo sa Papa nimo?”
Wala nakatingog si Sam.
“I’m sure palitan pod ka og car or mas more pa. Si Rhen gani bongga.”
“Oo palitan daw ko ni papa og car pagradweyt nako sa college kung ma-cum laude ko. You know na guys mga kuya nako. Motivation siguro aron dili ko mapareho nila.” Pagpasabot ni Sam.
“Kaya kaayo na nimo, Sam. Ikaw pa!”
Natapos na ang bakasyon ug ting-eskuyla napod. Eksayted si Sam ug misaad nga magtarong hangtod sa mugradweyt. Nakighimamat siya sa iyang mga kaila ug nalipay siya nga daghan siyang nakauban nga klasmeyt pod kaniadto sa Bislig.
Nursing ang gikuha nga kurso ni Sam. Bagay kini sa iya kay lambing siya ug makaatiman gayod siya og maayo sa pasyente kon ugaling. Bagay kini sa iya ilabi na ang unipormeng puti nga miduyog sa iyang puti ug hamis nga kutis. Sakto kini sa iyang maladiyosang kaanyag. Ug tungod niini wala gayod mawala ang mga lalaki sa iyang palibot nga buot mangulitawo kaniya. Apan wala gayod maski kinsa kanila ang gihatagan niya og atensyon. Nakasentro siya karon sa pag-eskuyla lamang.
Milabay ang tuig ug nagpadayon nga seryoso si Sam sa iyang pag-eskuyla. Wala gyod siyay laing kauban maglakaw kondili akong magulang lamang. Halos dili siya makita nga makipag-istorya sa lalake way kabahin sa ilang klase. Daghan gyod pod intawon ang misulay ug miporsige nga mangulitawo bisan kabalo na sila sa tubag ni Sam. Kaluoy sa Ginoo, pakyas silang tanan. Nitaas lang ang listahan sa mga gibalibaran ni Sam ug dili pod ikatingala nga nagkadugay nagkataas pod ang listahan sa mga buot mangulitawo kaniya. Nagkadugay nagkagwapa og samot si Sam. Tungod niini miani siya og pagdayaw sa kadaghanan ilabi na sa mga lalake. Tungod pod niini miani siya og usa ka stalker.
Sige siyang ginasundan niini bisan asa siya moadto. Ginabantayan, ginatan-aw, ginasimba ug ginaplanohan. Wala gyod kalibutan si Sam nga naay nagasunod-sunod kaniya. Wala pod siyay panahon sa pagpamantay sa iyang kaugalingon kay nakapokus lang siya sa mga pasyente.
Usa ka higayon, giduol si Sam niining iyang stalker. Kalit nga miduol kining iyang stalker ug daw gilabni iyang kamot aron sa paglamano.
“Hi, Sam, puyde ko makighimamat?”
Nakuratan pag-ayo si Sam sa gihimong paglabni sa iyang kamot. Perti iyang kakulba kay tungod unang higayon pa kini niyang nakita. Sa kahadlok ni Sam, iya kining gituklod og kusog ug gibaharan.
“Wala ko kaila nimo! Sa sunod nga moduol pa ka nako, ipadakop taka sa kapulisan.” Ug dayon kusog midagan palayo si Sam.
Nalain siguro ang buot sa stalker sa gibuhat ni Sam kaniya kay usa ka gabii, samtang naglakaw si Sam sa mingaw nga bahin pagawas sa ospital kalit siyang gisugat ug gihawiran sa usa ka lalake. Gusto siya mosinggit apan kay lagi babaye, dali nga natabunan sa lalaki ang iyang ba-ba. Gigakos siya, gihalokan sa dagway, dayon sa liog. Gigakos siya sa makusog, ug malademonyong paglamas sa iyang lawas ang naangkon niya gikan sa lalake. Gibugto na sa lalaki ang mga butones sa iyang puti nga uniporme apan sa wala mahibal-i, kalit may nibira sa lalaki ug gisumbag kini. Natumba ang lalaki ug gitamakan kini gikan sa likod aron dili makatindog.
Si Sam nga nakuratan sa mga panghitabo halos wala kalihok ug natulala. Apan sa pila ka segundo naulian kini ug namatikdan nga luwas na siya. Gitapis niya ang uniporme sa iyang lawas ug mitawag dayon siya sa sekyu ug gipadakop ang lalake. Nagpasalamat gayod siya og dako nga miabot si Macky ug naluwas siya.
Si Macky ang usa sa mga klasmeyt ni Sam. Itsuraan kini, buotan ug gikan pod sa prominenteng pamilya sa Dabaw. Naa pod siyay espesyal nga pagtan-aw kay Sam apan wala kini niya gipahibalo ug unta kanang gabhiona mutug-an na siya kay Sam. Sangay pod nako si Macky. Pareho mi og ngalan. Mao siguro gisugilon ni sa akong magulang kanako.
“Thank you gyod, Macky. Maayo nalang gyod miabot ka kay kon wala na-rape na gyod ko atong manyakisa to.”
“It’s okay, Sam. Dili gyod ko mosugot nga naay dautan mahitabo nimo.” Dayon hatag sa iyang jacket ug pagakos nga gitapis kini kay Sam.
“Basta thank you gyod, Mack. Pero ngano naabot man ka didto, Mack nga diba ganina lang buntag natapos imong duty?”
Dugay nakatubag si Macky. “Actually, Sam, gusto taka sunduon.”
“Ha? Ngano man?”
“Buot unta taka imbitahaon mangaon sa gawas.”
“Birthday nimo, Mack?” pangutana ni Sam nga murag walay lalaki nga buot mo-rape niya pipila ka oras na milabay.
Taudtaod pa bag-o mitubag si Macky. “Dili, Sam. I want to court you.”
Diretso ang pagkasulti ni Macky sa iyang nabati alang kay Sam. Sinsero kini ug sa iyang gibuhat na pagluwas kay Sam, midungag gyod kini sa iyang pogi points. Apan wala hikalimti ni Sam ang iyang tumong. Kay tungod pila nalang katuig mugradweyt na sila, dili siya gusto madistorbo ug matunga ang iyang atensyon. Apan pod, tungod sa panghitabo, buot niyang hatagan og tsansa si Macky inig gradweyt nila kung makahulat siya. Ug bisan gibalibaran si Macky karon, gihatagan gihapon siya og tsansa ni Sam na mangulitawo inig gradweyt nila. Gikalipay kini ni Macky ug andam siya nga mohulat.
Milabay ang mga tuig nga wala gyod mag-uyab-uyab si Sam. Seryoso sa pagskwela, dagko ang mga grado ug nigradweyt siyang cum laude. Nakapasa pod siya sa Board Exam ug nagtopnatcher kini. Gikalipay gyod kini og taman sa iyang mga higala ilabi na sa iyang amahan.
Wala malimot sa iyang saad kay Sam si Mr. Uy. Pagkahuman sa seremonya milakaw dayon kini. Nagtugon nga didto nalang sila magkita sa ilang balay alang sa kumbira.Giimbita ni Sam iyang tanang higala ug mga klasmeyt. Eksayted siya og nagdahom nga dala sa iyang amahan ang saad niining sakyanan alang kaniya.
Miabot na ang mga bisita ug kumpleto gyod silang miabot. Eksayted pod sila sa regalo sa amahan ni Sam kaniya. Miabot na ang alas otso sa gabii wala pa gyod niabot ang iyang amahan. Naghulat pa siya ug mihulat pod iyang mga higala. Hangtod sa miabot ang alas nuwebe ug adunay usa ka sakyanan ang miabot, ang sakyanan sa amahan ni Sam. Aduna kini dala nga regalo. Gamay nga kahon nga nakaputos og pula nga murag tela.
Misulod dayon sa balay si Mr. Uy ug migakos kay Sam. Gihatag pod niya dayon ang iyang dala nga regalo kay Sam sa atubangan sa tanang higala niya. Dako gyod ang pagtuo ni Sam ug ingon man iyang mga higala sa kon unsa ang sulod sa maong regalo. Apan sa pag-abri ni Sam sa gamay nga kahon, nitambad kaniya ang usa ka bibliya. Bibliya ang regalo sa iyang amahan. Walay sobra, walay kulang. Naulaw pag-ayo si Sam sa iyang mga higala kay gipanghambog niining sakyanan ang regalo sa iyang amahan.
Wala na niya lantawa pag-usab ang bibliya. Gibutang niya dayon kini sa lamesa ug dayong midagan sa iyang kuwarto nga naghilak. Gigukod ug buot siyang istoryahon ni Mr. Uy apan nanarangka siya sa kuwarto ug walay gustong istoryahon ni bisan kinsa.
Gipriso ni Sam iyang kaugalingon sa iyang kwarto nga sige lang og hilak. Dako iyang kahiubos sa iyang amahan kay wala niini gituman ang iyang saad. Hangtod sa nakadisesyon siya nga molayas. Wala kabalo iyang pamilya kon asa siya miadto. Wala pod kabalo iyang mga higala. Igo lang pod sa pagring iyang telepono.
Milabay ang mga tuig nga wala gyod miuli si Sam. Nakatrabaho siyang nars sa usa ka ospital sa Bislig. Nagarenta lamang siya. Walay kauban. Walay ginikanan. Walay pamilya. Gisubsob niya iyang oras sa iyang propesyon ug halos dili kini nagalaag. Nagaipon pod siya aron mapalit niya iyang mga gipangandoy ug apil na didto ang sakyanan nga gituohan niyang gipadahom ug gipailad lamang sa iyang amahan kaniya.
Usa ka adlaw nagteks ang magulang ni Sam kaniya ug mihangyo kon puyde ba siya mouli para sa ilang amahan. Apan wala kini bali-baliha ni Sam ug nagpadayon lamang kini sa iyang kinabuhi. Sa huna-huna niya dili na gyod siya mouli ug mobalik sa ilang balay. Dili na siya buot mobalik sa iyang amahan.
Gikasakit pag-ayo ni Mr. Uy ang paglayas ni Sam. Nahimo siyang masulub-on ug nawad-an siya’g gana sa negosyo ug ingon halos wala na kini gana sa iyang kinabuhi. Dili na halos mokaon si Mr. Uy ug wala kini lain gusto apan ang makita lamang ang iyang unica hija.
Pipila ka bulan ang milabay ug nagsige og tawag ang magulang ni Sam kaniya. Dili kini niya ginatubag apan walay hunong kini sa pagpanawag. Nanghinaot nga basin mabag-o iyang huna-huna ug tubagon ang iyang telepono. Ug wala masayop ang magulang ni Sam. Gikahibulong ni Sam ang walay puas nga pagpanawag sa iyang magulang ug sa dili niya maesplikar gikulbaan siya. Gitubag ni Sam ang telepono. Nakatahi ang istorya sa mga paghilak sa palibot sa iyang magulang. Nabati usab niyang lain ang tingog sa iyang magulang.
“Sam, si Papa…”
“Oo, ya. Naunsa man siya?”
“Puyde ka makauli diri sa balay?”
“Ya, daghan kog trab….” Sa wala pa makapadayon sa pag-istorya si Sam gisultian dayon siya sa iyang magulang.
“Wala na si Papa. Puyde ka makauli, Sam?”
Nahunong ang kalibotan ni Sam. Nakuratan siya sa gisulti sa iyang magulang. Mibalik ang mga kaagi niya uban iyang amahan. Ang kamaayo sa iyang amahan, ang kalambing niini, ang kamanggihatagon niini ug ang ilang kasuod. Sa wala mabantayi mihaguros sa pagsubo si Sam. Gikalimtan niya una usa ang tanan ug dayon gustong mouli.
Sa gihimong paglayas ni Sam, sa dugay nga pagpangitaay, gikasubo kini pag-ayo ni Mr. Uy. Kalit giatake kini sa kasing-kasing hinungdan sa hinanaling kamatayon niini.
Miuli si Sam sa ilang panimalay. Sa gawas pa lang, wala na niya hikapugngi ang iyang mga luha. Hinay siyang misulod nga gahilak. Sa pagkakita niya sa lungon sa iyang amahan, wala siya kapugong ug nakaluhod siya sa kasubo nga iyang gibati. Gisugat ug gigakos dayon siya sa iyang inahan ug mga igsoon.Naghinilakay sila sa atubangan sa wala nay kinabuhi nga si Mr. Uy.
Miduol si Sam sa lungon sa iyang amahan. Hilaw nga ngisi ni Mr. Uy ang mitambad kaniya. Masaypanon nga gibasol ni Sam iyang kaugalingon. Sa iyang huna-huna, malipayon pa untang kompleto ilang pamilya kon wala siya mulayas. Sa kadtong higayona, mibalik si Sam sa kagahapon. Mibalik siya sa mga panahong nag-uban pa sila sa iyang amahan. Mibalik siya sa panahong ginapanghambog siya niini. Mibalik siya sa panahong migradweyt siya sa kolehiyo.
Sa kataposang misa alang sa iyang amahan, gihanyo si Sam alang sa Unang Pagbasa. Sa kalit, nahinumdoman ni Sam ang regalo kaniya ni Mr. Uy. Ang bibliya nga giputos sa pula nga murag tela o velvet. Gipangita niya kini ug nakurat siyang naa lang gihapon kini sa estante. Nakaputos ang katunga nga bahin niini. Takilid ang pagkabutang. Walay kabag-ohan sa kung giunsa niya pagbutang ang bibliya kaniadto sa estante ug dayon midagan palayo kay Mr. Uy. Gikuha niya ang bibliya. Buot niya kining gamiton alang sa Unang Pagbasa. Mitindog na si Sam sa altar. Miatubang sa malahulmigas nga tapok sa mga taong nakisimpatiya kanila. Walay duda kon unsang klase nga tawo si Mr. Uy, nakahilak si Sam. Gipugngan ni Sam ang iyang mga luha ug nangandam na sa pagbasa.
Hinay niyang gitanggal ang pula nga murag telang putos sa bibliya. Hinay ug maampingon kini niyang giukab sama sa pag-amping sa inahan sa iyang bag-ong natawo. Ug sa pag-ukab ni Sam niini nakakita siya og nakapilong papel. Gikuha niya sa pagkapilo ang papel, giukab ug gisusi. Hapit siya matumba ug makuyapan sa pagkat-ong usa kadto ka tseke.
————–
Michael Angelo Lopez Marquez is co-founder of Team Rocket and president of the USeP English and Literature Evening Society (ELitES). He was a fellow at the 2011 Davao Writers Workshop.