Hagawhaw sa Kagabhion

Wala nahimutang si Francis samtang naglakaw padulong sa ilang balay. Naglantugi ang iyang hunahuna kon mopadayon ba siyag uli o dili. Gipaningot siyag taman sa kakulba. Bisag naa nay iyang namugnang palusot, wala gihapon mahuwas ang iyang gibating kahadlok.Sa iyang paminaw, mora siyag malipong. Kusog kaayo ang pitik sa iyang kabuhi.

Isip usa ka sundalo, grabe modisiplina si Nong Ernesto kanila – ligas paka ang balaod niini sa balay. Nakatilaw na siya kausa sa kasalbahis niini. Wala kadto sila kaulig sayo kuyog sa iyang Kuya Joel nanan-awg amatyur sa plasa. Mao nga pag-uli, grabeg pangasaba ug latos ang ilang nadawat. Nasunggo intawn ang iyang maguwang pagkaigo sa kusog nga kinumo sa amahan.

Mga alas sais gyod sa dihang nahiabot siya. Nagsiga na ang bombilya sa gawas sa ilang balay apan hilom ang sulod niini. Mas misamot ang iyang kakulba. Miginhawa siyag lalom dayong ampo nga di unta grabe ang iyang mahiagoman. Hinay niyang giablihan ang gate. Pagsulod sa balay, ang amahan dayon ang maoy ningsugat sa iyang panan-aw. Naglingkod kini sa sala, ug kalit misiga ang mata pagkakita kaniya. Ninggawas pod gikan sa kusina ang iyang inahan; lain pod ang tinan-awan niini kaniya.

“Maayong gabii, Tay, Nay,” nagkurog-kurog ang tingog nga pangayo niyag pangatahoran.

Gipalong ni Nong Ernesto ang TV ug gikamay ang anak.

“Ali sa god diri.” Naay kaisog ang boses niini.

Perting luspara sa nawong ni Francis; lupig pay kinilaw nga isda nga naluto sa suka. Mora siyag kaihion ug kakalibangon sa kahadlok samtang mipaduol sa amahan.

“Asa ka gikan?”

“Sa balay sa akong amigo, Tay,” tubag niya.

“Nag-unsa ka didto?” paligwat niining pangutana.

Wala dayon siya nakatubag; nakalimot sa irason tungod sa nerbiyos. Napilo-pilo niya ang kalong gigunitan.

“Nagbuhat mig project, Tay…”

Kalit nga nagsugat ang mga kilay ni Nong Ernesto! Mingsinggaak ang boses niini. “Kinsa nga amigo nimo?”

“Sa ila Sheila, Tay.”

Usa ka kusog nga laparo ang midasay sa iyang nawong! Mora siyag malipong sa kakusog niini.

“Bakakon! Unsay Sheila? Ayaw kog ilara! Asa ka gikan?” singhag niini nga di na mahulagway ang nawong sa kalagot.

“Sori, Tay. Didto ko bitaw gikan ilang Dennis kaganiha.”

Didto miulbo ang kasuko ni Nong Ernesto. Nagkabuang kinig hubad sa iyang anit nga bakos. Mas misamot ang kalisang ni Francis. Wala kabalo kon unsay iyang buhaton.

“Nganong gibuhat nimo kini kanamo? Ha? Letse ka! Luhod! Luhod!” Naglanog-lanog ang boses niini.

Nagkurog ang tuhod nga miluhod siya. Ug diha-diha, morag buang nga gibunal-bunalan siya niini. Iyang sagngon usahay sa mga kamot ang mga hapak, apan mas gipaspasan nuon niini ang pagbunal!

“Tay, sakto na, Tay!” Pakiluoy niya samtang gikoberag kamot ang iyang nawong.

Wala siya nasayop. Nakabalo na ang iyang mga ginikanan. Paspas gyod intawn mikaylap ang balita. Mihunong ni Ernesto kadiyot sa pagbunal. Gipaningot.

“Nganong gibuhat ni nimo, Francis? Nganong gipakaulawan mo ang atong pamilya? Sa balay pa gyod sa akong kompare! Animal ka! Yawa kang bayota ka! Dapat paundangon ka nag pa-eskuyla! Wala kay kapuslanan!”

Morag giduslakan og hait nga kutsilyo ang iyang kasingkasing sa nadungog. Apan klaro man pod ang ang iyang sala. Mas sakit pa ang mga pulong nga miikyas sa baba sa amahan kay sa mga latos niini.

“Unsa man intawn ang imong nakaon, Dong? Wala man gyod nimo gamita ang imong utok? Unsa pa may nawong nga ipakita sa imong inahan didto sa eskuylahan? Ha? Wala na!”

Wala siya mitubag. Sige lang siyag tutok sa amahan samtang sigeg tulo ang iyang mga luha. Gitrapohan niya ang mga basang mata sa manggas sa iyang sinina. Tungod sa gipakitang kahuyang, mas misamot ang kalagot ni Ernesto. Nagdali nga miadto kini sa kusina! Nabalaka si Lita simbakog unsay kuhaon sa bana. Iya kining gisundan sa panan-aw. Gikuha niini ang uway nga nakabutang ilalom sa ilang hugasan.

“Erning, sakto na na!” singgaak ni Lita samtang gibabagan ang bana.

“Unsay sakto na? Hawa dinha kay patilawon ko nang anak nimo! Wa koy anak nga bayot!”

Kusog nga giwakli niya ang asawa ug midiretso sa sala. Nakulbaan pagsamot si Francis pagkakita sa bunal nga gigunitan sa amahan. Mora siyag kadaganon sa kahadlok.

“Tindog dinha! Pagdali! Tindog!” mando niini.

“Tay, sakto na, Tay! Maluoy ka intawon!” nagkurog ang tingog nga pangamuyo niya.

Perting paluoy-luoy sa iyang mga mata. Sige siyag tan-aw sa bunal. Iyang gibana-bana kon asa siya maigo. Ug unsa ang kasakit niini.

“Tug-ani kog tinuod! Uyab ba mo si Dennis o dili?”

Ingog naamang si Francis sa pangutana sa amahan. Walay tingog nga migawas sa iyang tutunlan.

“Tubag!” singhag sa amahan.

“Dili, Tay. Amigo ra to nako.”

“Bakakon!”

Usa ka kusog nga hapak ang midasay sa iyang paa! Morag midunot sa iyang bukog ang kasakit niini. Nakaagak-ak siya sa kasakit! Tungod sa kakusog sa paglabtik sa uway, wala na niya kapugngi ang kaugalingon nga motiyabaw.

“Usbon ko ang pangutana. Uyab ba mo si Dennis o dili?”

Tungod sa kasakit, mitug-an na lang siya sa tinuod.

“Oo, Tay.”

Usa na pod ka kusog nga hapak ang gibuhian sa amahan. Wala tuyoa, naigo ang iyang kamot! Di niya mahubit ang kasakit nga iyang nabati! Mora siyag mabuang sa kasakit! Apan wala pa gihapon matagbaw si Nong Ernesto. Gibira niini ang iyang kamot ug gibunal-bunalan siyag taman! Usahay maigo siya sa paa, sa lawas, sa tiil!

“Tay, maluoy ka, Tay! Sakto na, Tay! Di na nako otrohon, Tay!” naghilak nga nangayo siyag pasaylo.

Gusto niya moluhod apan nahadlok siyag maig-an ang iyang ulo sa bunal. Nagsagol ang sip-on ug luha sa iyang nawong. Grabe ang iyang likay-likay inig bunal sa amahan. Halos nawad-an siyag panimuot matag igo sa uway! Pagkakita ni Lita nga morag nabuang na ang bana sa kapungot, midagan kini ug iyang gipugngan ang kamot ni Ernesto.

“Sakto na na! Unsa man, patyon na lang nimo nang bata? Hala, sige, sige! Patya!”

Kalit nga nahimaymayan ang bana. Mihunong kini sa gibuhat.

“Lakaw na sa kwarto nimo, Francis! Pagdali!” sugo sa inahan.

Nagtakiang nga midagan si Francis padulong sa iyang kwarto, nagkabuang nga makasulod dayon. Pagkaabli sa pultahan, paspas nga iya kining gitrangkadohan. Gipasiga ang suga dayon milingkod sa iyang higdanaan. Nagkurog gihapon ang iyang lawas sa kakulba ug sa tumang kasakit. Iyang gihikap ang iyang kamot nga naig-an sa uway, morag nalisa ang mga ugat niini. Mibugdo man god ug sakit ilihok. Gikuot niya sa pantalon ang na-low batt nga cell phone ug iyang gisaksak aron ma-charge.

Pagkahuman, iyang gihubo ang pantalon unya nag-ilis og saninang pantulog. Pagkakita niya sa mga lagom sa iyang lawas, mibati siyag kaluoy sa kaugalingon. Nadunggan niya nga morag naglalis ang iyang mga ginikanan apan dili kini niya madunggan. Humag ilis, nakahukom siyag higda sa kutson. Gibalikan sa iyang hunahuna ang gibuhat sa iyang amahan. Sa wala damha, iyang nahunahunaan ang usa ka panghitabo, nga sa iyang pagbansay-bansay, maoy hinungdan sa tanang kasakit nga iyang natagamtaman karon.

“Dong, Francis, diri ka lang usa sa balay, ha, kay magpa-enrol mis Kuya Joel nimo. Kon gutomon ka, sulti lang kang Ate Nelly nimo,” panamilit ni Lita sa upat ka tuig nga anak nga nagdula-dula og tarak-tarak. Miyango lang kini samtang gihalokan sa inahan ang iyang aping.

“Nelly, ikaw usa ang bahala sa bata. Sirad-i ang gate kay uso baya ron ang kawat. Ayaw gyod pagpasulod og laing tawo,” sugo niya sa diyesinuybe anyos nga katabang.

“Oo, Te,” tubag niini.

Dihang milakaw na ang iyang amo, gisirad-an ni Nelly ang gate unya nagdali nga

misulod sa balay. Milingkod kini sa sopa duol sa gikahimutangan sa telepono. Naghinamhinam nga midayal kini. Nagngisi, wala namilok samtang gipaabot nga motubag ang gitawagang linya.

“Hello? Naa dira si Ben?” timbaya niya.

“Uy! Ako ni, langga. Ngano man nanawag ka? Naa bay problema?” pangutana sa ka-estorya.

“Ay, sus! Wala, uy! Gimingaw lang ko nimo, hehehehe.”

“Aw, mao ba… Unya, unsa may plano nato ron?”

“Hmph! Usa pa man diay! Ari na dayon diri sa balay, karon-karon dayon kay ako lang usa diri.”

“Asa man diay ang imong mga amo? Katong parak… Basin mapusilan tag pinakalit. Hehehe! Gusto pa baya ko motilaw nimo,” bugal-bugal ni Ben sa uyab.

“Paghilom dinha! Atikon pa man gyod kos kagwang, ay. Hmph! Tua si Kuya karon sa Lanao, gahapon pas buntag ninglarga. Kami lang duha ni Francis diri kay tua si Ate nagpa-enrol kang Joel.”

“Tayminga, uy,” tubag niini.

Mas minggara pagsamot ang dalaga sa nadunggan.

“Atikon man ka langga, uy! Sige na, sulonga na dayon ko diri samtang taas-taas pa ang oras. Kaligo daan, ha?”

“Grrrr! Bantay ka lang gyod unya, ha? Gipalagot jod ko nimo.”

“Hmph! Pagdali na dinha. Babay na kay maligo pa pod ko.”

Pagkabutang sa telepono, morag angoy nga nagkanta-kanta ug nagsayaw-sayaw si Nelly paingon sa iyang kuwarto. Sa dihang pasulod na unta siya sa kwarto, kalit nga gitawag siya ni Francis.

“Te, Te, kaon ko ice cream.”

Mihunong siya kadali. Mikunot ang agtang sa gihangyo sa bata.

“Hahay, kapastidyo pod ning bataa, uy!” bagulbol niya sa kaugalingon. Gialsa niya kini ug gidala sa kusina. Iya kining gipalingkod atbang sa lamesa dayon kuha sa ice cream, cake, ug juice sa ref.

“O, nia. Hutda ning tanan, ha? Ug dinha ka lang, pag-behave kay maligo sa si Ate Nelly nimo.”

Nagdali nga midiretso dayon ang dalaga sa banyo sa iyang kwarto. Humag kaligo, gipili niya ang usa ka bestida nga nipis kaayo – halos ilugwa niini ang iyang kalag. Nagpahumot kinig taman. Milili sa jalousie, gisusi kon miabot na ang uyab.

Apan wala pa man, mao nga migawas siya sa kwarto ug gisusi ang bata kon human na kinig kaon. Tua nagdula-dula na pod sa sala. Iyang gihipos ang mga pagkaon nga wala nahurot sas bata. Taudtaod, mitingog pagkalit ang doorbell. Ingog ning-iktin ang iyang kasingkasing sa nadunggan. Nagdali-dali kinig gawas sa balay aron ablian ang gate. Pagkakita sa uyab, kalit nga nangyam-id kini.

“Kadugay pod, uy! Namuti na tawon ang akong kalimutaw sa sigeg paabot nimo.” Nangluod-luod nga sulti niini; nagpadungag pusta.

“Hahay…Kaeksayted pod sa akong palangga, uy! Ayaw kabalaka kay lingawon ta ka lagi,” nagngisi nga sulti niini samtang gigitik ang kilid sa uyab.

Miiktad si Nelly sa kagilok dayon sagpa sa nawong sa ulitawo.

“Bastos! Sobra ka na kaayo ba. Permi lang gyod ko nimo gipasakitan.”

Gisakyan pod sa ulitawo ang pag-inarte sa uyab. Iyang kining gigakos ug gihalokan sa aping.

“Hoy! Buhii ko ba! Basin naay makakita kanato. Amaw man gyod ka, uy! Tara, didto ta sa kwarto maghusay. Daghan ka bayag sala kanako, ha!”

Tungod naa ang bata sa sala, didto sila miagi sa kusina. Nagkinto ang duha samtang pasulod sa kwarto.

“Gimingaw na gyod ko nimo ba. Medyo dugay-dugay na gyod, langga, nga wala ta nagkahitabo. Pagkahumot ba nimo, uy!” ni Ben samtang gisimhot ang buhok sa uyab. Ang iyang mata sigeg tutok sa kahubag sa suso ug lubot niini.

Taudtaod, minghigda sila sa katre. Maaghop nga gihalokan niya ang dalaga sa ngabil, padulong sa iyang dunggan pababa sa iyang liog. Nag-inagulo kini. Sigeg lihok, wala nahimutang sa kalami nga gibati. Nahitukiki kinig agik-ik sa dihang iyang gihalokan ang kilid niini.

Hinay-hinay nga gihubo ni Ben ang bestida ni Nelly. Naulaw pa kunohay ang dalaga mao nga paspas nga gilabnot niini ang habol aron itabon sa hubo nga lawas.

Nagdali pod nga naghubo si Ben og sinina; brief lang niini ang iyang gibilin. Nanglurat ang mata ni Nelly pagkakita sa balbonon niyang lawas. Mas gigahan kinig gakos sa ulitawo samtang walay hunong ang nagpahalipay niini kaniya. Wala nabantayan sa duha nga giablian ni Francis ang pultahan. Nanglurat ang mga mata sa bata pagkakita sa law-ay nilang gibuhat; mga hubo nga padayon nagpalami! Kalit nga mitingog ang doorbell! Tungod sa kakurat, gisiradrag balik ni Francis ang pultahan! Dayon tago sa likod sa ilang divider nga narra.

Mihunong kadiyot ang duha. Nagtinan-away. Apan gipanumbali kini ni Ben. Nagpadayon kini sa gibuhat. Nagtabisay ang singot niini sa nawong. Gigunitan ni Nelly ang dughan sa uyab ug misingyas nga mohunong. Nabalaka ang nawong sa kon kinsa ang ning-abot.

“Hawa usa dinha ba kay moadto kos gawas,” sulti niini.

“Sus! Kadiyot na lang, langga, hapit nako” Nagpaluoy-luoy ang mata nga hangyo niini.

Wala naminaw ang dalaga. Kusog nga gituklod niya kini ug mitindog. Dayon nagkasalimuang nga nag-ilis og sinina. Paggawas niya, naglagot siya nga wala diay ma-lock ang pultahan. Nakapanglingo siya sa katanga sa uyab.Wala pa gani siya kagawas sa balay, kalit nga mitingog ang telepono. Morag milagpot ang kalag niya sa kakulba. Iya dayon kining gitubag.

“Hello?”

“Hello, Day, naay moabot dinha nga package gikan sa akong manghod sa Amerika. Palihog tabangi ang mga tigdala. Ug mamalihog kog adto sa balay ni Komareng Sidra, kuhaa didto ang kwarta nga pambayad niya. Adtoa gyod dayon kay molarga sila unya paingon sa Cebu.”

“Oo, Te,” tubag sa katabang nga nakapangalot sa ulo.

“Ang bata, kumusta?”

Giliraw sa iyang mata ang bata. Wala didto sa sala. Wala pod didto sa kusina. Dali dayon siyang namakak.

“Tua, Te, sa kwarto, tulog. Gikapoy sa sobrag dula.”

“Aw, maayo. Morag madugay mig uli ni Joel kay moadto pa mi sa dentista.”

“Okay, Te. Lutuan ko na lang og paniudto si Francis.”

“Sige, ayaw na lang mig iapil. Ayo-ayo mo dinha.”

Mibalik si Nelly sa kwarto ug gisultihan ang uyab nga maghulat didto ug di gyod mogawas. Nangluod kunohay ang ulitawo apan nawala lang pod kini pagkabalo nga hapon na makauli ang iyang amo.

“Langga, pagkahuman niana balik gyod dayon, ha?”

“Hilom dinha!” tubag niini.

Nagdali nga migawas ang dalaga sa balay aron ablihan ang gate. Medyo mikunot ang mga nawong sa tigdala sa kadugay niyag abli. Iya lang kining gipasagdan. Taudtaod, usa-usa na nilang gipangsulod ang mga package.

Sa laing bahin, wala gihapon nag-ilis og sinina si Ben. Sige kinig tan-aw sa relos. Naghinam-hinam nga makabalik dayon ang uyab. Dihang naay mituktok sa pultahan, ninglukso ang iyang kasing-kasing. Apan nahibulong usab siya sa kadali sa pagbalik ni Nelly. Iyang gitapis ang habol sa hubo niyang lawas. Giadto ang pultahan. Pag-abli, medyo nakurat siya kay si Francis ang naa didto.

“Uy, Dong, unsa may ato?” nagngisi nga pangutana niya sa bata.

Wala kini mitingog. Sige kinig tutok kaniya.

“Unsa may ngalan nimo?”

“Francis.”

“Wow, kanindot sa iyang ngalan.”

Nakit-an ni Ben nga pasulod na ang mga tigdala og package sa sala. Nagdali kinig hupo! Nagkasalimuang kon unsay buhaton aron di siya masakpan!

“Ari, diri ta sa kwarto, Francis. Magdula ta,” awhat niini sa bata.

Misunod kini sa iyang mando. Pagkasulod sa bata, iya dayong gisirad-an ang pultahan.

Niining bahina, wala kapugngi ni Francis ang mohilak sa grabeng kaluoy sa kaugalingon. Di na niya gusto madumdoman kon unsa pa ang sunod nga nahitabo. Apan mao kini ang dakong hinungdan nganong ing-ana ang iyang pagkatao. Wala kabalo ang iyang inahan nianang butanga kay wala niya kini sultihi. Permi lang kini daghay trabaho isip usa ka prinsipal.

“Francis, gawas na dinha kay manihapon na ta,” tawag sa inahan samtang gituktok ang pultahan sa iyang kwarto.

Naundang pagkalit ang dagayday sa iyang hunahuna pagkadungog sa inahan. Mibalik na pod ang iyang kakulba. Nagdali nga iyang gitrapohan ang mga luha sa mata. Nanamin kadiyot.

“Oo, Nay,” tubag niya.

Naglingkod na sa lamesa si Nong Ernesto. Nagmug-ot gihapon ang nawong niini. Milingkod si Francis atbang sa amahan. Gitan-awan siya niini samtang nagkuhag kan-on ug sud-an. Hilom nga nagkaon siya; sa wala tuyoa nabuhian niya ang panaksan sa kainit sa sabaw. Nahuwad kini sa lamesa! Tungod sa kakulba, paspas nga iyang giapas nga patindogon kini apan nawakli nuon niya ang baso. Nakignat si Nong Ernesto, nanlagat ang mga mata niini!

“Ay, sus! Paghinay sad dinha, animal! Nagdanghag lang ang nawong nimo, ay!” singgaak niini.

“Ernesto! Sakto na na! Naa tas atubangan sa pagkaon,” singhag pod ni Lita.

“Saba dinha, uy! Mao nga walay klaro nang anak nimo kay konsentidor kang dako! Makawalag gana og kaon!” sulti sa bana nga kalit mitindog ug midiretso sa sala. Nanigarilyo kini.

Tungod sa kaluoy sa kaugalingon, wala kapugngi ni Francis ang pagtulo sa iyang mga luha. Apan padayon lang gihapon siyag kaon bisan wala na niya matilawan ang kalami sa pagkaon. Ang kaparat nuon sa luha nga misubay sa matag kilid sa iyang baba ang maoy iyang natilawan. Gitan-awan siya sa inahan. Morag gikumot ang dughan niini pagkakita sa iyang paghilak. Iya unta kini abi-abihon o kaha gakson apan nahadlok siyag mosamot ang paghilak niini.

Humag kaon, nanghugas si Francis og kamot ug nananghid sa inahan nga moadto na sa kwarto. Miyango lang ang inahan. Di makatan-awg diretso kaniya. Pagsulod sa kwarto, didto niya gibuhian ang giluom nga kasubo. Iyang gitabonan og unlan ang iyang nawong aron di siya madunggan sa iyang paghilak. Gibira-bira niya ang iyang buhok tungod sa kalagot. Iyang gibasol ang kaugalingon sa tanang nahitabo.

Sa dihang milugdang na ang iyang kasubo, nakabaton siyag abli sa cellphone, gisusi ang mga mensahe didto. Nagsunod-sunod og abot ang mga mensahe. Kasagaran niini gikan sa iyang mga barkada, klasmet, ug gipangulitawhan nga si Sheila. Ang mga mensahe kasagaran nangutana bahin sa nahitabo. Naay uban nga nagbiay-biay nga silahis siya. Naay usa ka mensahe ni Dennis; nangayog pasaylo kini ug nanamilit nga basin di na sila magkita kay palargahon siyag Manila sa iyang mga ginikanan. Mas misamot ang iyang kasubo mao nga nakabaton siyag adto sa bentana aron maluag-luagan ang kahuot sa iyang dughan. Pag-abli niya sa talamboanan, hastang tugnawa sa hangin nga migakos kaniya. Nanuot-nuot sa iyang kabukogan. Nakahukom siyag balik sa higdaanan.

Ambot ngano apan morag naay midani kaniya nga tan-awon ang mga litrato sa usa ka album. Usahay di niya malikayan nga mopahiyom sa kasiaw ug kasipat sa iyang mga postura didto. Naay usa ka litrato nga dugay niyang gitutokan; bata pa kaayo siya, pertig ngisi atbang sa cake. Morag ika-upat kadto niyang adlawng natawhan. Midahili na pod ang mga luha sa iyang aping samtang gihapo-hapo niya kini. Nagkuha siyag papel ug ballpen sa hunos ug nagsulat. Gipilo niya kini ug gibutang tapad sa iyang picture frame. Pagkahuman, iyang gipalong ang suga sa iyang kwarto. Miginhawa siyag lalom ug nag-ampo. Sige gihapon siyag hilak, hangtod napulihan kinig inagulo, nga hinay-hinayng gilumsan sa hagawhaw sa kagabhion.

—
Si Jondy M. Arpilleda uska magtutudlo sa Holy Cross of Davao College. Miapil siya sa Ateneo de Davao University 2008 Summer Writers Workshop.