PASIUNA
Sa nagpurol pa ko, gimatuto kos akong mga ginikanan sa pagpangayog katahoran kang bisan kinsa nga akong ikahibalag sa dalan. Busa sugo sa maayong pamatasan, Maayong palis kanatong tanan.
Sa matag tapok-tapok, anaa gayod ang hudyaka. Ug mas lanog ang dahunog sa hudyaka kon mga alagad na sa arte ang magkatapok. Bililhon ang matag gutlo sa kalibotan sa mga alagad sa arte. Panagsa ra ang bakante. Kanunay silang nagpulaw sa pagsulat og balak, sugilanon, nobela. Busa kon sila na ang magkatapok, wa gyoy pugong-pugong. Ug salamat sa komite nga gitahasan niini nga panagtapok sa ilang pagdapit kanako isip delegado ning maong Taboan.
Karong hapona, akong ipaambit kaninyo ang akong kasinatian samtang nagsubay sa dalan sa akong dagang.
SA DILI PA KO MOPADAYON
Diha pa kos high school dihang miturok sa akong kasingkasing ang kagaw sa panuwat. Ug nagsuwat kos pinulongan nga maoy akong gilitok—Binisayang Binol-anon. Nagdako kos baryo Lungsodaan, lungsod sa Padre Burgos, lalawigan sa Southern Leyte. Layo sa sibilisasyon ang maong dapit, busa wa mi laing kalingawan gawas sa pagpaminaw og drama sa radyo.
Sa elementarya pa ko, maoy akong kinaham ang Brando Bandido. Sa high school na ko, ang akong paborito mao ang Handomanan sa Usa ka Awit.
Sa among dapit, duha ka estasyonan sa radyo ang adunay sipa kaayo nga signal—ang dyHP sa Sugbo ug dxSN sa Surigao City. Usa sa mga programa sa dxSN ang naka-agni kanako sa pagsuwat-suwat og mga pulong, gibalay ug gipormang balak. Giulohan og Halamang Pilipinhon ang maong programa gisibya kada gabii, Lunes paingon sa Biernes, gikan sa alas 7:00 ngadto sa alas 8:00 SG. Ang host sa maong programa mao si Joy Monteros. Kon adunay taga-Surigao dinhi, seguro nakapaminaw pod sila sa maong programa.
Ang Halamang Pilipinhon usa ka kulturanhong tulumanon sa kahanginan. Nagdawat kinig mga tampong balak gikan sa mga tigpaminaw. Ug dayon hatagan og kinabuhi ni Joy Monteros ang mga tampong balak. Gikan sa lain-laing dapit nga maabot sa sibya sa dxSN ang mga magtatampo. Samtang magtuon kos ahong mga leksyon, maminaw sab kos maong programa. Ug sa sige nahong kadungog sa lain-laing balak, nakasukot kos ahong kaugalingon, “Mosuway kaha kog suwat og balak?”
Mao kadtoy dakong impluwensya nganong nahimo kong magsusulat. Apan sa dihang milangyaw ko sa yuta sa mga saad—actually, mibalik, maoy tukmang termino kay dinhi man ko matawo sa Mindanao, sa dakbayan sa Iligan—ang lengwahe na ni Ingko Samuel ang akong gigamit. Sa laing pagkasulti, gikalawat ko ang pinulongang langyaw, ug naapektohan ang akong pagkamagsusulat. Misulat kog balak nga Inenglis ug daghan niini ang nangapatik sa mga nasodnong mantalaan ug magasin sama sa Philippines Free Press, HomeLife, Sunday Times Magazine, Ani Literary Journal ug Panorama. Sa laktod, nabihag kos colonial mentality.
Ang akong pagka-fellow sa Iligan National Writers Workshop (INWW) maoy nakapalingkawas kanako gikan sa taas-taas nga pagkabihag sa colonial mentality. Atol sa 1997 INWW, nahagit kos panawagan sa mga panelista nga kinahanglan usab nga ipalambo sa mga batan-ong magsusulat ang regional literature. Human sa 1997 INWW, nagpasakop kos Bathalan-ong Halad sa Dagang, usa ka pundok sa mga magsusulat sa dilang Bisaya ug nakighugoy sa mga tadhang magsusulat. Sa akong pagpakighugoy kanila, akong nasuta nga isip batan-ong magsusulat, aduna koy dakong kaakohan pagpalambo sa dagang Bisaya.
KALINGKAWASAN, KATITIKAN, KATILINGBAN
Gina-ingon nga walay balak o’ sugilanon nga maka-usab sa tuyok ug dagan sa katilingban. Katuohan. Apan ang mga obra sa mga alagad sa arte makatabang paghulma sa public opinion nga usahay makapausab sa panud-ong sa katawhan diha sa mga ordinaryong isyu sa katilingban.
Niining puntoha, tugoti ako sa pagkutlo sa mga pulong ni magsusulat Cirilo F. Bautista. Siya nagkanayon, “TO write is to liberate one’s psyche from regular realities without completely being alienated from them. It is a never-ending attempt to escape. For art is a paradox, an illusion, a magical performance by which human experience, of whatever kind is transformed into an aesthetic product. But art is also culturally determined, that is, shaped by the artist’s environment. A poem, for instance, is a manifestation of social dynamics as interpreted by the poet. It is always an artifact of social relationship, a code reflecting human behavior. Its essence is narrative, its purpose commentary. It does not intend to change society—no work of literature can do that—but to change people’s attitude towards society, to make them conscious of the need to improve it. This purpose is embedded in the very nature of poetry because it works through the agency of language, which is a social tool.” [1]
Busa, dili na kinahanglan nga maghimo pa kag lawom nga panguykoy o, kaha, ipalupad ang imong imahinasyon ngadto sa kapunawpunawan alang sa pagpangita og dugokan sa imong suwaton nga balak. Lingi lang sa imong wala. Sa imong tuo. May itom ba nga aso nga mihungaw gikan sa panghaw sa mga pabrika? Nganong mi-awas man ang Cagayan River dihang mibuhagay ang uwan nidtong Enero 2009? Nganong kolor tsokolate man ang tubig sa Iponan River? Nganong adunay climate change? Unsay hinungdan sa global warming?
Dili malalis, apektado ang tibuok kalibotan sa nasangpit nga environmental problems. Isip magsusulat, kini nga isyu maoy nakapa-aghat kanako sa pagsulat sa balak nga nag-ulohan, “MGA BANGAW SA BAG-ONG PANAHON”. [2]
Mubo lamang ang maong balak, apan hisok kini sa images nga nagsentro sa pagpasagad sa mga tawo sa kinaiyahan nga maoy hinungdan nga nasinati karon ang daghang suliran sa katilingban. Ania ang balak—
MGA BANGAW SA BAG-ONG PANAHON
Nga ayha ra ka makaaninaw og bangaw
human sa dakong lunop, ayawg tuo.
Hinuon, kaniadtong lunhaw pa
ang kalibotan, ang maong tinuohan
naghambin og kamatuoran. Kahinumdom
ka sa sugilanon ni Noah? Apan karonnga ang mga gaway sa globalisasyon
nagkawaykaway, uyon sa ritmo
sa presyong gidikta sa OPEC, GATT
ug WTO, makakitag kag bangaw
bisan unsang taknaa. Motuo ka?
Unsaon man? Sayon ra. Pagpalitog gasolina maski usa ka kutsara,
apan ayaw imna basin mokirig ka.
Pagkuhag planggana, sudlig tubig
ayaw pun-a. Ihuwad ang gasolina.
Tan-awa unsay molakra? Tutoki
sa imong kalimutaw. Di ba bangaw?Ug kini ang di matuis nga kamatuoran:
Ang mga buslot sa oil depots wa gipilot.
Busa may nakalusot, midagayday. Karon,
ang kasubaan ug kadagatan sa mga bangaw
gikuninitan. Way duda, ang kinaiyahan
napanamastamasan. Hahay Pastilan!
Si Stanley Kunitz, usa ka Amerkanong magbabalak ug usa sa akong gi-idolo, nagkanayon, “You cannot know completely what your obligation is in writing the poem. The primary responsibility is to speak the true word and to distill the complexity of sensitivity that enters into any human experience.” [3]
Kon atong palawman ang mga pulong ni Kunitz, atong matuhog nga ang kaakohan sa magsusulat mao ang pagsulat mahitungod sa mga hitabo sa iyang katilingban. Sabton nga sa imong pagsulat sa mga hitabo sa katilingban, wala ka nagsangyaw og kausaban kun dili nagmantala kag hagit sa matag usa sa paghimo sa balanse nga panud-ong. Ug sa maong paagi, ang katawhan makabalay sa iyang kaugalingong panahom nga maoy iyang himoong sukaranan kon moabot ang panahon nga pangayoan sila sa ilang hukom mahitungod sa maong isyu.
Gawas sa balak, nagsulat usab akog mga sugilanon nga nagtukbil sa mga hitabo sa katilingban—mga hitabo nga lisod kalawaton diha-diha dayon. Sa dihang miulbo ang balita nga ang kanhi Obispo Maximo sa usa ka sekta sa Kristiyanismo dinhi sa Pilipinas ang gipatay diha mismo sa iyang kombento, nakapanakla ko. Akong nasayran nga ang maong Obispo usa lamang sa mga alagad sa simbahan nga mi-embrace sa Theology of Struggle. Ang Theology of Struggle, nga maoy Pinoy version sa nabantog nga Liberation Theology didto sa Latin America, nagsangyaw sa tinguha alang sa kalingkawasan sa mga dinaogdaog ug linupigan, pagpakaon sa mga gigutom, pagpainom sa mga giuhaw. Sa laktod, usa ka (w)holistic ministry ang gisangyaw sa Theology of Struggle.
Ang akong sugilanon nga nag-ulohan “UG MINGIOB ANG KALIBOTAN” [4] akong gibase sa nahitabo sa maong Obispo. Ug gitapos ko ang maong sugilanon, binilin ang dakong panganti sa sinaligan sa Obispo alang sa pagkab-ot sa hustisya. Sa laktod, nagbitay ang panawagan alang sa hustisya sa kamatayon sa maong Obispo. Ug alang kanako, igo na kining makahagit sa katawhan nga adunay pagpakabana sa katilingban nga moduyog sa panawagan alang sa hustisya.
Aniay pipila ka linya sa hinapos nga bahin sa maong sugilanon:
“Wala ko kapugngi ang pagkuba sa akong dughan samtang nag-andam sa mga dad-onon alang sa misa ni Monsinyor Sarmiento.
“Sukad masukad, karon pa ako mibati niini nga matang sa kakulba. Daw dawugdog ang pinitik sa akong kasingkasing nga midahunog sa akong dughan…misubay kini sa akong kaugatan ug mipakurog sa akong kaunoran. Nalisang ako. Ug nabatyagan ko ang mga tunok sa kabalaka nga nanuyhakaw sa akong panit.
“Gitan-aw ko ang wall clock nga nagbitay kilid sa confession room. Alas dos na ang takna sa kahaponon. Oras na.
“Binitbit ang mga elemento alang sa misa ni Monsinyor Sarmiento, nagdali kong mipaingon sa sakyanan. Sagol dagan ang akong paglakaw gikan sa altar. Sa paghidangat ko sa ganghaan sa simbahan, tataw nga nasikpaw sa akong panan-aw ang tiyam sa itom nga dag-om nga nagyatyat didto sa kasadpan. Kahilakon na usab ang langit. Sa akong banabana, mobuhagay ang ulan sa dili madugay.
“Milahos ko sa garahe. Ug usa ka mangil-ad nga talan-awon ang nasugat sa akong mga mata. Nakita ko ang usa ka tawo nga nagbuy-od. Sinati ko ang iyang pagkasiya. Nabulit sa dugo ang gisul-ob niyang puting dentro.
“Dili ko makatuo sa akong nakita. Dili ug dili gayod. Busa gidapuwas ko ang gabon sa katahap ug tagimtim sa pagduhaduha nga nangapyot sa akong mga mata.
“Ug nasuta kong wala gayod ako magdamgo. Tinuod ang tanan kong nasaksihan. Gidugkal sa kahingawa ang akong kahiladman. Midagan ako paingon kaniya… Nagtaroy pa gihapon ang kutsilyo sa iyang walang dughan… Ug nakita ko ang iyang panan-aw nga milapos sa naglugitom nga dag-om, ang lapoy niyang mga mata daw nagsud-ong sa usa ka halayong esena.
“Nabuhian ko ang akong mga dala. Nagpasad sa salog ang mga ostiya ug naboak ang botelya nga gisudlan sa bino.
“Gisapwang ko siya. Ug sa hinurot kong tingog, ako misinggit. “Tabanngggg!…Si Monsinyor gidunggab.” Wala ko masayod kon may nakadungog ba kanako…
“Ug bisan sa kangutngot nga gibati sa akong kasingkasing ug sa makusog nga bunok sa ulan, tin-aw kong nakita ang natina nga mga ostiya ug ang nagsagol nga bino ug dugo nga midagayday paingon sa gawas…mitipon sa nagbanaw nga tubig-ulan.
“Hugot kong nakumo ang akong mga kamot… Midangoyngoy ang akong dughan… Nakahangad ako sa langit… Milugmaw sa akong mga mata ang mga luha nga gitukmod sa nag-ul-ol kong kasingkasing… Ug nabatyagan kong mingitngit ang akong panan-aw samtang inanay nga mingiob ang kalibotan…”
ANG DAKONG HAGIT
Ang dakong hagit sa mga magsusulat mao ang pagsulat sa mga hitabo sa iyang palibot. Mga hitabo nga naka-apekto sa iyang pagka siya. Aniay mga sugyot nga angayan tamdan ug mahimong i-develop alang sa usa ka dugokan sa mamugnaong mga obra:
1. Mga problema nga resulta sa pag-abusar sa kinaiyahan. Tipik niini mao ang pasagad nga pagpamutol sa kahoy, pagpasad sa mga basura nga nakaapekto sa agos sa tubig dinha sa mga kanal, mga illegal nga paagi sa pangisda, mga itom nga aso sa pabrika, oil spillage, ug uban pa nga nakadaot sa atong natural resources.
2. Mga linuog nga pagpatay sa mga magsisibya, peryodista ug labor leader. Kini nga mga hitabo angay suwaton sa paagi nga makatabang kita sa pag-umol sa public opinion.
3. Mga dunot nga sistema ug palisiya sa gobyerno. Adunay mga lider sa kagamhanan nga ang personal nila nga interes maoy gi-atiman, ug napasagdan ang katawhan nga maoy nagpalingkod kanila sa katungdanan.
4. Ang dili patas nga pagpatuman sa balaod sa agraryong reporma. Ang maong balaod wala gayod napatuman sa hingpit. Busa nindot kining himoon nga dugokan sa mga mamugnaong obra, labi na sa sugilanon.
Mga sugyot lamang kini. Ingon nga alagad sa arte, nakaseguro ko nga aduna pay mga butang nga inyong namatikdan sa inyong tagsa-tagsa ka katilingan nga angayan himoong dugokan sa sugilanon, balak o’ nobela. Kini ang akong hagit kaninyo.
PANAPOS
Ang pagsulat sa mga hitabo sa iyang katilingban maoy nag-unang kaakohan sa usa ka alagad sa arte. Tungod kay ang panud-ong sa usa ka alagad sa arte nahulma man gumikan sa mga panghitabo sa iyang katilingban, adunay siyay dakong tahas nga mopaambit niini ngadto sa uban pinaagi sa iyang mga mamugnaong obra, uban ang pangaliya, nga sa ginagmay lamang, makatabang kini paghulma sa public opinion.
Sa laing pagkasulti, ang elemento sa social realism diha sa mga balak ug sugilanon usa ka bug-at nga sambog nga dili basta-basta itutho sa mga magbabasa nga adunay kasingkasing nga nahigugma sa kalingkawasan, sa katitikan ug sa katilingban.
Salamat sa pagpaminaw.
Notes:
[1] Gikan sa Poetry and the Human Experience nga maoy Introduction ni Cirilo F. Baustista sa poetry collection sa tagsulat nga A Day in a Poet’s Life and Other Poems (NCCA, 2005)
[2] Gikan sa The Wild Braid: A Poet Reflects on a Century in the Garden by Stanley Kunitz with Genine Lentine (W.W. Norton, 2005)
[3] Kini nga balak maoy mananaog sa Unang Ganti sa tigi sa sinulatay og balak nga gipasiugdahan sa Bathalad-Mindanao niadtong 2006
[4] Kini nga sugilanon maoy mananaog sa Unang Ganti sa tigi sa sinulatay og sugilanon nga gipasiugdahan sa Davao Writers Guild niadtong 2009.