“Tabang, Hon! Tabangi ko! Nabukog ko!” Naghilak akong nagsiyagit nga naggunit sa akong liog.
“Giunsa man nimo pagkaon? Unsay nakabukog nimo?” sunod-sunod nga pangutana sa akong bana sa tonong alanganing suko ug taranta. “Nagdalo-dalo tingali ka,” dugang pa niya.
May katinuoran ang gisulti sa akong bana. Sa bus pa lang daan gigutom na ko. Gikan ko sa pag-eskwela sa summer class ug usa ka oras ug tunga ang akong biyahe. Wala na nako mapilian og bukog ang bulad nga akong gisud-an. Basta kay mikaon ko nga nagkinamot. Mao na lay akong nabatyagan sa akong pagtulon nga dunay hait misangit sa akong tutunlan, dako ug lig-on nga bukog.
“Ayaw na pangutana diha. Tabangi ko! Mamatay na ko ani!” matod ko nga naghilak ug nataranta.
“Kadiyot lang,” matod niya.
Migula siya sa balay. Misulod siyag balik ug may gibitbit nang iring. “Ambi, hangad kay atong ipahikap sa iring,” ingon niya.
Gigunitan niya ang pangunahang tuong tiil sa balahiboong hayop ug gipadapat sa akong liog. Sa tanang hayop sa panimalay, ang iring maoy akong pinakakontra, apan karon, ania nagdapat sa akong panit.Wala akoy mahimo gawas sa paghangad. Nabati ko ang mahait nga agi sa kuko sa akong panit, apan mas labi kong nabatyagan ang kasakit sa tusok sa bukog sulod sa akong tilaok. Namatngonan kong nawala ang kahait nga kawras sa akong liog apan mibalhin ang hait nga tusok sa akong ulo. Gibutangan diay niyag bukog sa bulad!
“Naunsa na ko ani. Inay tambalan, gidugangan na hinuon,” reklamo nako.
“Kon gusto mong makuha nang bukog, antosa lang,” tubag niya.
“Di na ko kaantos ani. Sakit kaayo. Moadto tag ospital!” miinsistir ko nga naghilak gihapon.
“Apan madak-an tag gasto didto. Hulata lang, basin mawala ra na,” ingon pa niya.
Ang mga panghitabo nga sama niini maoy sagad awayan namo sa akong bana. Mga kahimtang nga angay hatagan ug medikal nga pagtagad, iya lang ipaagi sa inato. Ambot, di ko kasabot niya. Mahadlok moadtog ospital, morag mangurog makakitag nakaputi. Mas palabihon pa niya ang tayhop-tayhop nga panambal kaysa moadtog klaro nga doktor. Tingali tungod kini sa iyang namat-an ug nadak-ang kahimtang sa bukid. Magmantinir lag hampol-hampol sa dahon. Hulaton nga mograbe ang sakit una pa ipaospital.
“Mamatay ko ani. Di na ko kabuntagan ani,” matod ko nga naglagot na.
Gikuha nako ang bukog nga naa sa akong ulo ug gisawilik kini. Gibira nako ang bag diha ra sa bangko ug migawas ko sa balay. Gipara nako ang trisikad nga milabay.
“Hon, asa ka, uy! Gabii na!” Nagdagang miapas ang akong bana.
“Kon di ka mouban, ako na lay mopatambal nako!” Matod ko sa hinay apan suko nga tingog. Nagsagol na ang akong gibating kalagot ug kasakit.
“Na, hala, kanaog diha kay adto tag mananambal,” niya pa nga daw nakonsensiya.
Samtang naglawig mi sa dalan, gubot kaayo ang akong pangisip. Naguol ko sa akong pito ka tuig nga anak nga akong gibilin sa silingan, sa nagsumbagay nga mga plato sa kan-anan, ug sa unsay mahitabo kanako didto sa ospital.
“Diyos ko, tabangi ko! Basin maoperahan ko!” Ampo nako sa hilom samtang nagbiyahe.
Hapsay na ang haywey ug wala na kaayoy mga sakyanan kay gabii na man. Nawala na ang akong kagutom. Taudtaod sab ang among biyahe. Unya natingala ko tungod kay kalit lang miliko ang motor gikan sa sementadong dalan ug misubay sa batoon ug ngitnigt nga agianan. Misulod mig kakahoyan.
“Asa ta paingon? Nganong mitipas tag dalan?” pangutana nako.
Wala siya motubag ug nagpadayon sa pagmaneho. Diyes minutos pa ang biyahe hangtod mihunong ang motor.
“Mohapit sa ta diri ila Inse Barang. Maayo ni siya nga mananambal. Daghan na siyag naayo,” matod niya.
Milakaw siya paingon sa tugkaran sa barungbarong nga among gihunongan. Giunsa man niya pagkabalo ug nganong nakaila man siya niining manambalan? Kanaogon-dili ko sa motor. Nia na sad mi sa iyang pagtuong kinaraan. Imbes nga makiglalis ug mosupak, ako na lang siyang gipaundayonan. Miabli ang pultahan sa barungbarong human siya mangayog katahoran. Gisugat mi sa duha ka babaye, ang usa edad-edaran na, samtang ang usa mga 80 anyos na tingali ang edad.
“Maayong gabii, Inse,” timbaya niya sa tiguwang.
Ang mitubag mao ang edarang babaye sa pinulongang wala koy masabtan.
“Mga netibo ni sila, Hon. Si Inse Barang maoy motambal nimo. Kaila ni sila ni Nanay. Eksperto siya sa pagtambal sa nabukog.”
Nasayod siya nga di ko motuo sa binisayang pagpanambal. Sa iyang gipanulti, nasabtan kong kabisado na niya kining mga tawhana ug mituo gayod siya sa paagi sa ilang pagtambal. Bantog ra di siya moadtog ospital kon dunay bation, di magpatan-aw ug doktor kay aduna diay siyay mananambal nga gisaligan. Hangtod ako iyang iunong!
“Dili na mosalir nako. Dako ug li-on nga bukog sa isda ang nag-ungot karon sa akong tilaok. Doktor lang ang makakuha ini!”
Naggunit ko sa akong liog samtang nagsulti kay matag buka sa akong baba matandog ang bukog ug motusok kini sa unod sa akong tutunlan.
Ingon sa way nadunggan, miduol kanako ang tiguwang ug mihapuhap sa akong
tutunlan. Misenyas siya sa edarang babaye sa pagkuha og tubig. Dali kining miadto sa kusina ug nagsalod og tubig sa banga. Giyamyaman sa tiguwang ang kabong may tubig ug gitunol kini nako.
“Inoma da, Iday” matod pa sa tiguwang.
“Imna daw ang tubig, Hon” hubad sa akong bana.
Wala nako dawata ang kabo, hinuon mitutok ko sa akong bana. Mahadlok kong motulon bisag unsa tungod kay matandog ug motusok na sad ang bukog. Sakit man gani itulon sa laway, tubig pa kaha! Usa pa, di ko segurado asa sila nagakuha og tubig imnonon. Natabok-tabok ang mga mata sa akong bana gikan nako ug sa kabo. Nga buot pasabot ipainom niya nako ang tubig. Supak man sa akong buot, gitumanan ko gihapon siya. Gikuha ko ang kabo ug giyarok og pugos dungan ang panghinaot nga maanod unta ang dakong bukog. Apan lahi ang akong gibati. Miutong ako sa tumang kangutngot ug kasakit samtang mibanlas sa akong tilaok ang kataposang lad-ok sa tubig. Wala ko kapugngi ang pagtulo sa akong mga luha.
“Iday, sa tanan kong gihikap, ikaw ray naglisod ko.”
Kabalo man diay mobisaya ang tigulang, lamang adunay tono ang iyang sinultihan.
“Naglisod man gani ka, Inse, nga nagtambal ra ka, ako pa nga akoy nagdala-dala ning bukoga ni!” matod ko taliwala sa bakho ug luha. Gilingi nako ang akong bana, “Tana, Hon, modiretso na ta sa ospital.”
“Ayaw una. Ikatog da usa na. Sunod buntag na ka pahikap sa doktor. Tagai lang mi dosyentos sa tambal,” sulti sa edarang babye nga samag tono sa iyang inahan.
Daw miulbo ang akong kaspa sa kalagot. Miawas na ang akong pasensiya. “Hain may tambal adto, ang tubig?” pangutana nako.
Dali akong gigunitan sa akong bana ug gidala sa gawas human niya binlig tibuok dosyentos nga papel ang edarang babaye ug nagpasalamat.
“Nganong gisingkahan mo sila? Nagminaldita ka man!” mitaas iyang tingog.
“Unsa? Mosugot lang ka nga maghulat pa sunod adlaw usa ko magpakonsultag doktor? Kon misalig ka nila, labaw na unta sa tinuod nga mananambal!” masuk-anon nakong tubag.
Samtang nag-angkas ko sa motor, nagsige kog yawyaw. “Nganong mahadlok man ka? Naa man koy kwarta nga ikabayad. Ayaw ko mantiniri ilabi na kon panglawas na ang hisgotan. Ayaw ipareha ang karon sa una nimong naandan. Naa koy trabaho ug makabayad sa doktor basta maayo lang ko. Kaniadto ra mi nimo gimantinir sa imong anak. Masakit gani ang bata masuko kag dalaon sa doktor kay puyde ra nga tayhop-tayhopan. Karon dili na ko mosugot. Bisag mamatay ko basta nabuhat ko ang angayng buhaton, kaysa mamatay tang nagpabilin sa kagahapon!”
Alas 9:30 na ang oras sa akong relo. Nahayagan kini sa suga sa mga poste nga naglaray sa haywey. Misamot og kamingaw ang dalan. Nabatyagan ko na ang yamog sa akong panit. Gipandongan ko ang akong ulo ug nawong sa dala kong purong nga akong nahabwa sa bag gikan sa eskwelahan.
Nasayod kong medyo nalain akong bana sa akong gipanulti. Apan wala ko kini mahayi. Ang hinungdanon nabungat ko niya ang gusto kong isulti nga ako lang giluom dugay na. Hilom kaayo ang among biyahe. Andar lang sa makina ang nagtingog. Wala ko kabalo unsay iyang gihunahuna. Mamauli na ba lang kaha mi? Bahala siya. Siya may nagmaneho. Gikapoy na ko, apan gaan kaayo ang akong paminaw. Gibati kong may kabahin kanako nga nakalingkawas gikan sa pagkabilanggo, nga karon gawasnong mipasundayag sa iyang kaugalingon sa way pagduhaduha ug kahadlok.
Dili nako makita ang dalan kay nagtabon ko sa akong ulo ug nawong. Apan sayod
kong miabot na kami sa siyudad kay misaba man ang palibot. Nabatyagan kong mohinay ug mokusog ang dagan sa motor depende sa sakyanan nga among masugat ug masundan. Miliko na usab kini ug mihunong. Gikuha ko ang purong sa akong ulo ug maoy misugat kanako ang hayag nga mga letra nga nagpormag pulong Ospital. Usa ka pribadong ospital nga may 24 oras nga nagduty nga doktor sa EENT.
Mikanaog ming duha sa motor ug wa ko kapugngi ang akong kaugalingon. Mipahiyom ko sa akong bana nga nagtulo ang mga luha. Gitubag niya akog agbay ug giganoy paingon sa sulod sa ospital. Sa pultahan pa lang gibati ko na ang kahupayan sa akong sakit. Gibati kong naibtan ko og dili lang gamay kondi dakong bukog.
—-
Si Rosalia Gajo usa ka magtutudlo sa ikatulong tuig sa hayiskol sa Carmen National High School, Carmen, Davao. Kining iyang sinulat produkto sa kursong Malikhaing Pagsulat nga kabahin sa Certificate Program for Teaching Filipino nga gipasiugdahan sa Dep-Ed ug Ateneo de Davao University.