Dako ang kahikurat ni Mrs. Luz Cuevas dihang kalit lang midaus-os gikan sa iyang gilingkoran ang iyang estudyanteng si Lily ug nalup-og sa salog. Sa iyang kahikurat, wala dayon siya makalihok. Ang ubang mga klasmeyt sa dalagita nakuratan usab ug nagduha-duha sa pagduol. Ang unang nakalihok mao si Ariel kinsa misapwang kang Lily.
“Naunsa man ni siya?” pangutana ni Mrs. Cuevas.
“Mikalit ra man ni siya, Ma’am.” tubag ni Ariel.
Gipahigda ni Mrs. Cuevas si Lily sa iyang lamesa ug gisugo ang usa sa estudyante sa pagkuha og tubig. Pagbalik sa gisugo, iyang gipatuloan og white flower ang tasa sa tubig ug gipainom sa dalagita.
“Naunsa diay ka? pangutana ni Mrs. Cuevas dihang naulian ang dalagita.
“Nalipong ko, Ma’am. Lain akong tiyan,” tubag ni Lily.
“Basin naa kay sakit? Maayo pang mopahulay lang una ka karon,” ni Mrs. Cuevas.
“Sige, Ma’am, mouli na lang ko. Salamat, Ma’am,” tubag sa dalagita.
Nakapanlingo si Mrs. Cuevas samtang nagtan-aw kang Lily nga migawas sa klasrum. Karong bag-o iyang namatikdan nga gagmay kaayo og kuha si Lily sa mga test. Bisag nagklase, kanunay ni mag-atubang sa bentana, layo ug taas kaayo ang panan-aw. Na, iya na sab ning bantayan, sa hunahuna pa ni Mrs. Cuevas. Kahago ba mahimong adviser sa mga Fourth Year!
Dihang mubo na usab ang nakuha ni Lily sa misunod nga mga test, iya na gyod ning gipangutana kon naa ba niy problema.
“Wala man koy problema, Ma’am. Daghan lang kog trabaho sa balay, mao nga dili ko maka-study. Dugay pod ko makatulog kay akong bantayan ang akong mga manghod,” tubag ni Lily.
“Gagmay pa diay imong mga manghod?” pag-usisa ni Mrs. Cuevas.
“Dose ug diyes anyos sila, Ma’am.”
“Uy! Kadagko na man nila, imo pa gyong bantayan?
Paningkamot intawon sa sunod test kay basin dili ka maka-graduate,” matod ni Mrs. Cuevas.
Usa ka buntag niana, samtang nagpalimpyo si Mrs. Cuevas sa ilang garden, mireport kaniya ang usa ka estudyante nga si Lily nagpunayg hilak sa likod sa bilding.
“O, ngano na man pod? Nakuyapan na pod?” pangutana ni Mrs. Cuevas.
“Wala, Ma’am, uy! Nagsige ra man siyag hilak.”
“Ambot na lang nianang bataa. Tingali uyab-uyab na, no?”
Walay gihimong aksyon si Mrs. Cuevas tungod kay gihasolan na siya sa sitwasyon. Nag-O.A. lang tingali tong bataa. Imong pangutan-on unsay problema, moingon og wala. Pagkahuman, magpahilak-hilak!
Pagkasunod adlaw, samtang siya nagcheck og mga papel sa faculty room, naghangos-hangos nga nagdagan si Ariel padulong kaniya.
“Tabang! Tabang, Ma’am!” ni Ariel nga nangluspad ang nawong.
“Ngano? Unsay nahitabo?” pangutana ni Mrs. Cuevas nga gibatig kahadlok.
“Tabangi intawon si Lily, Ma’am. Nag-inom siyag usa ka lapad nga gas!”
“Ha? Hain man siya?”
“Sa ilang balay, Ma’am.”
Aron madali sila pag-abot, ila na lang gidagan ang balay ni Lily nga duol ra sa eskuylahan.
“Asa diay iyang amahan?” pangutana ni Mrs. Cuevas kang Ariel samtang sila nagdagan.
“Tua sa trabaho, Ma’am.”
Nasayod si Mrs. Cuevas nga ama-ama na lang ni Lily ang kauban nila sa balay. Duha na ka tuig namatay ang iyang inahan, bughat tingag kuno ang hinungdan.
Daghan na ang tawo nga midugok sa balay nila Lily, apil ang iyang mga klasmeyt ug mga silingan. Pagsulod ni Mrs. Cuevas, mao gyod ang misugat sa iyang mga mata ang walay panimuot nga si Lily. Ang kulba sa iyang dughan nag-ulbo-ulbo. Naglibog siya unsay iyang buhaton.
“Ma’am, dalhon nato siya sa ospital!” singgit ni Ariel nga nagtulo ang mga luha.
Nagpapara si Mrs. Cuevas og jeep ug gidala dayon nila si Lily sa ospital. Dali ra kaayo naasikaso sa mga doktor si Lily. Ilang gisuksokan og hose ang ilong niini diretso sa tiyan aron ang iyang nainom nga gas mogawas. Nagpusut-pusot dayon ang mga reseta ug laboratory request nga gihatag kang Mrs. Cuevas. Dili lang kay kargo de konsyensya niya ang bata, kargo de bulsa pa gyod niya ang mga reseta. Sus, mao ba gyod ni ang papel sa adviser? nakapangutana siya sa iyang kaugalingon. Wala man gyod unta siyay labot ani, nagbagutbot ang hunahuna ni Mrs. Cuevas.
Samtang tua siya sa lobby sa ospital, gitawag siya sa doctor ug giingnang mabdos si Lily segun sa resulta sa laboratory test!
“Aduna ba siyay uyab?” pangutana sa doctor.
“Ambot lang kaha, Dok. Dili ko segurado kon naa ba,” matod niya.
Nagkadako na hinuon ang problema. Nagduha-duha siya sa pagpangutana kang Lily, apan kinahanglan makahibalo siya kay siya ra ba ang nagdala niini sa ospital. Busa mibalik siya sa kwarto. Naulian na si Lily, gibantayan ni Ariel.
“Lily, tug-ani ko sa tinuod. Kinsa ang amahan sa imong gisabak?” direktang pangutana ni Mrs. Cuevas.
Misiga ug milingin ang mga mata ni Ariel. Mibakho si Lily. Dili makaharong og tan-aw kaniya.
“Dili. Dili nako mahimong ibutyag ang matuod,” sulti ni
Lily. “Wala kamo masayod sa kalisod sa akong gibati. Ang akong mga manghod, Ma’am, protektahi ninyo,” dugang ni Lily nga misamot og hilak.
“Ngano man? Unsay kalabotan sa imong mga manghod?”
“Patyon sila. Patyon kaming tanan kon mabutyag ang matuod.”
Misamot ang kalibog ni Mrs. Cuevas. Apan gusto niyang matugkad ang suliran ni Lily aron iya ning matabangan.
“Kon magpabilin kang magpakahilom sa nahitabo kanimo, dili masulbad ang imong problema,” sulti ni Mrs. Cuevas. “Busa, hatagi usab og hustisya ang nahitabo kanimo. Buhata ang angayng buhaton aron masulbad kini. Kondili karon, kanus-a pa? Kondili ikaw, kinsa pa? Busa, hunahunaa gyod sa makadaghan.”
Giusab niyag pangutan si Lily, “Kinsa ang amahan?”
Gigunitan ni Mrs. Cuevas ang bukton ni Lily. Mibalos og gunit si Lily kaniya. Nabati ni Mrs. Cuevas ang pagpangurog sa kamot ni Lily. Nag-uyog ang tibuok lawas sa dalagita sa paghinilak, ang dagkong lusok sa mga luha naglumbaanay og dagayday sa iyang puting aping.
“Kinsa? Lily, Kinsa?”
“Si Papa. Si Papa!” sulti ni Lily nga mitalikod ug nagpanghampak sa iyang kamot sa kilid sa katre. Mora nig batang gamay nga nagkinahanglan og paghupay sa usa ka inahan. Wala kapungngi ni Mrs. Cuevas ang pagtulo sa iyang mga luha samtang nagsud-ong kang Lily. Si Ariel usab mihilak.
“Bantog ra gyod. Nagduda ko niya kay higpit kaayo siya. Halos dili ko pasudlon kon mamisita. Magsige ra og baid sa iyang sundang samtang nag-apong kanato nga nag-estorya,” matod pang Ariel.
Alas sais na sa gabii nakauli si Mrs. Cuevas sa ilang balay. Gisugat siya sa iyang bana og pangutana nganong nadugay siya pag-uli. Iyang gisugilon ang nahitabo kang Lily, ang pagdala nila niini sa ospital, ug ang pait nga kamatuorang ang ama-ama mismo sa dalagita mao ang amahan sa iyang gisabak.
“Haay, kahasol ba aning kahimtanga, uy!” panapos ni Mrs. Cuevas.
“Ayaw baya gyod og apil-apil anang ilang problema, ha? Husto na tong imong gihimo.” sulti sa iyang bana. “Basin magpahero-hero ka. Patay gyod ra ba ang mga hero. Buhatan na lang og estatwa.”
Nianang gabhiona, dili makatulog si Mrs. Cuevas. Nagbalik-balik sa iyang hunahuna ang gikompisal ni Lily. Apan unsa may iyang ikatabang? Una sa tanan, kinahanglan ba gyod niyang motabang? Sa iyang bana pa, dili siya angay manginlabot sa dili nila problema. Misantop tuod sa iyang hunahuna ang posibleng mahitabo kon moapil-apil siya sa kagubot ug kasamok sa kinabuhi ni Lily. Dili ba kaha mabutang sa kuyaw ang iyang kinabuhi? Ang iyang trabaho? Wala ra ba siya masayod sa kaliwat sa ama-ama ni Lily.
Sa laing bahin, naluoy siya ni Lily. Kinsa na man lang kaha ang motabang kaniya? Wala ba siyay himoong aksyon nga siya man ang adviser sa dalagita? Mikompisal pa ra ba kini kaniya, gibutyag ang makauulaw nga sikreto sa iyang pagmabdos. Buot ipasabot, misalig kini kaniya ug naglaom nga tabangan siya. Mahimo ba niya kining talikdan? Nanghupaw og lawom si Mrs. Cuevas. Tibuok gabii siyang wala makatulog, apan nakatibuok na siyag hukom kon unsay iyang buhaton.
Sa pagkabuntag niana, sayong milakaw si Mrs. Cuevas human nakig-estorya sa iyang bana. Daghan siyag giksonsulta sa angay niyang buhaton, hangtod nga miabot siya sa opisina sa DSWD.
Usa ka semana ang milabay, kauban nila Mrs. Cuevas ug Lily ang mga personnel sa Bantay Bata nga sakay sa usa ka kotse nga nagsunod sa usa ka police car. Miadto sila sa balay ni Lily. Gikan sa kotse nga tinted, ilang nakita ang pagdakop sa ama-ama ni Lily. Nagpanglugnot ug nanlimbasog kining makabuhi sa mga kamot sa awtoridad. Wala kiniy hunong sa pagsinggit, “Wala koy sala! Wala koy sala!”
Ang mga mata ni Lilly nga nagtan-aw sa iyang ama-ama makapaso sama sa nagbagang kalayo. Gigunitan ni Mrs. Cuevas ang abaga sa dalagita ug miingon: “Lily, andam na ang tanang papeles. Ikaw ug ang duha nimo ka manghod dalhon karon sa taga Bantay Bata. Sagupon, amumahon, ug hatagan mo sa maayong kaugmaon.”
Nakita niya nga magul-anon si Lily nga nagsud-ong sa ilang panimalay, apan nakita usab niya nga aduna ni gibuhiang pahiyom sa iyang panagway.
—-
Si PERLITA B. NAPALA usa ka magtutudlo sa usa ka publikong tunghaan sa Pantukan, Compostela Valley Province.