Love makes the time pass. Time makes the love pass.
– Euripides
Naghubo si Marieta unya tapis ang tualya nanaog siya sa silong ug misulod sa pansayan-kaligoanan sa likod sa payag. Lapas sa iyang gitas-on ang nipa nga bungbong sa pansayan nga way atop. Walay baho ang pansayan kay konkreto ang salog ug may inidoro. Puno ang plastik nga kontiner sa tubig nga gisag-ob ni Ramil sayo kaganihang buntag. Iyang gibutang ang tualya sa ibabaw sa bungbong ug naligo. Gamit ang kabong plastik, iyang gibuboan ang iyang ulo ug ang bugnawng tubig nga midailos paubos sa tibuok niyang lawas mihingilin sa kainit nga iyang gibati tungod sa lamigsing nga hangin. Iyang gisabonan ang iyang buhok, nawong ug liog ug nangwaswas. Gisunod niyag sabon ang tibuok niyang lawas sugod sa iyang dughan. Ang danglog nga bula sa sabon ug hapnoy nga hapuhap sa iyang palad nakapagimok sa iyang panit ug kaunoran. Gipaubos niya ang iyang kamot ug nasangit ang iyang palad sa iyang bilahan nga daw nawili sa kaanindot sa iyang gibati samtang naghimashimas sa iyang atubangan. Gitintal ang iyang mga tudlo sa pagpagana sa kaugalingon apan iyang gisanta ang tentasyon ug giundangan ang iyang gibuhat. Kay gusto niyang kasalo si Ramil sa pag-abot sa iyang kinalamian sa panghilawas. Gipaspasan niyag waswas ang sabon ug gitrapohan sa tualya ang iyang tibuok lawas.
Misaka si Marieta sa payag ug nagsuot og pinapuok nga purol ug tisirt nga dakog liab. Nanudlay siya ug gisusi ang iyang panagway diha sa gamayng samin nga gibitay sa bungbong. Ang iyang kabatan-on milutaw diha sa lamorok niyang aping. Manghod siyag usa ka tuig ni Ramil nga kawhaan ug usa ang edad sa ilang pagtaban. Matod pas mga estorya, ang gugma nga giluom usa sa hinungdan nga modagsang ang bugasbugas. Nahimuot siya nga nawala na ang bugasbugas sa iyang nawong gawas sa pipila nga nagpabilin diha sa iyang agtang.
Oras na sa pagluto sa panihapon. Walay dibisyon ang payag apan may gipinig nga duha ka luna, ang katulganan ug ang kosina nga gigamit usab nga kan-anan. Gikuha niya ang kaldero nga gibutang sa lamesa nga hinimo sa kawayan, gisudlan og bugas ang kaldero, gikilisan ang bugas ug gitungtong ang kaldero sug-angan sa abohan nga nagyaka sa daplin sa kosina. Samtang nagbantay sa iyang gilung-ag, nagkagod siyag lubi. Ang tuno iyang iluto sa suso nga iyang gipamunit sa kabakhawan kaganihang buntag. Iyang gipug-an ang iyang kinagod ug gisulod sa kaldero ang sinalang tuno. Gipamutol niya ang tumoy nga bahin suso, gihugasan ug gisulod sa kaldero. Nagbudbod siyag tanglad nga iyang kinuha sa nataran nga uban sa hiniwa nga luy-a, sibuyas ug sili, iyang gipanakot sa tinunoang suso. Iyang gikuhaan sa nagsigang sugnod ang linung-ag nga naitihan nas tubig ug gibalhin sa sug-angan nga gitungtongan sa kaldero nga gilutoan sa sud-an. Gibinlan niyag baga ang kaldero nga gilung-agan sa humay nga hapit na maluto. Dihang naluto na ang tinunoang suso, iyang gipadaplin ang sugnod ug nagsugbag bulad nga tamban sa nahabiling baga.
Nagdako sa kosina nga gasol ang gigamit sa pagluto, sa sinugdan naglisod si Marieta paggamit sa sugnod nga kahoy. Apan human sa daghang mga luha nga miagas tungod sa aso, nakat-on ra siya sa binukid nga pagluto. Nakat-on usab siya sa pag-ayom-ayom kon unsay anaa ug magamit lakip na ang pagdaginot sa tubig nga sag-ubon pa inay ipaagas lang sa gripo.
Nagsingabot na ang salumsom sa pagkahuman ni Marieta sa pagdigamo. Nagkabugnaw ang huyuhoy nga mipakiaykiay sa lukay sa nag-inusarang lubi didto sa tugkaran sa payag. Diha sa bentana, mahinamon si Marieta nga nagpaabot sa pagsalop sa Adlaw ug sa pag-abot sa kagabhion nga moalim sa hapo nga mga lawas ug kalag. Mahinamon siyang nagpaabot ni Ramil. Ang lalaki nga iyang gitugyanan sa iyang kinabuhi ug hinungdan sa dakong pangahas nga iyang nabuhat. Ang pagpangga ni Ramil balsamo nga makahumpay sa kalaay sa tibuok adlaw nga pagbinugtong sa payag ug sa kamingaw sa dapit nga iyang gibiyaan. Si Ramil nga nakahatag kaniyag nag-awas nga kalipay. Makihilawasnong panan-awon ang nagpasundayag sa iyang hunahuna samtang naglantaw sa Adlaw nga nagpaubos didto sa bilahan sa kaluhang bukid sa inahang isla. Sa dakong isla nga tabukon og baruto ug diin didto sila mamalit sa ilang panginahanglan.
Iyang gisugat si Ramil sa pultahan. Gihagkan siya ni Ramil. Mibalos siyag halok.
“Pag-ilis sa imong sinina ug pahulay sa di pa maligo,” ni Marieta pa nga mitabang ni Ramil sa pagpuwas sa kamesita niini nga naumog sa singot. Iyang gihayhay ang kamesita sa kordeso sa bentana. Sa Domingo pa siya manlaba sa sapa busa iyang gipauga ang hinuboan aron dili talumtomon.
Nanihapon sila human makaligo si Ramil. Gasalohan sa magtiayon ang panihapon nga nagyaka sa salog nga kawayan.
“Happy monthsary, Langa,” matod ni Marieta nga ang mga mata kundatan nga mipasiplat kang Ramil.
“Aw, tuod, unom ka bulan na ta dinhi. Sori, Langga, wa koy gasa nimo.”
“No need, Langga. You’re the best gift to me.”
“Lami ning imong tinunoan,” ni Ramil pa nga mihigop sa sabaw sa suso.
“Naa pay mas lami ana unya,” tistis ni Marieta nga makahuloganong misupsop sa suso.
Mitan-aw si Ramil kang Marieta. Walay bra, mihulma ang tuybo nga tutoy niini sa luag ug nipis nga tisirt.
“Ikaw, gyod. Kapoy baya magbasok sa uma.”
“Mawala ra nang imong kakapoy ug pamaol sa akong masahe.”
Sayong nangatulog ang magtiayon. Duol ang payag sa dagat ug madungog ang laylay sa balod nga moatras-abante sa lapyahan. Sadya ang awit sa mga mangloy didto sa kadahonan nga gibanwagan sa Bulan. Palong ang lampara apan nagpaambit sa kahayag ang Bulan sa mga bidlisiw niini nga milusot mga gagmayng gihang sa bungbong sa payag. Ang alum-om nga kahayag nakapadayag sa naglambid nga mga lawas. Duha ka lawas nga nagkausa sa kinaiyanhong paglihok sama sa ritmo sa pagtaob ug paghunas sa dagat ug sa pagsubang ug pagsalop sa Adlaw.
Hayag na sa pagmata ni Ramil. Mibangon siya ug milingkod sa banig. Iyang gianinaw ang natulog niyang kaipon. Gisuhid ang nawong niini. Diha pa ang pagpamula sa mga aping ni Marieta nga bilin sa mainiton nilang pakighilawas. Yano ra ang panagway si Marieta apan nindot ang tambison niining mga ngabil. Ang madanihong kurba sa lawas ni Marieta sobrang ibugti sa yano niining panagway. Wala siya magmahay nga iyang gitaban si Marieta ug nanimuyo sa hilit nga dapit. Tungod sa naghuros-huros nilang gugma ug kahinam sa usa-usag milayas sila sa ilang dapit ug nag-ipon nga walay bendisyon sa ilang mga ginikanan. Hinungdan nga naundang ang ilang pagtungha sa kolehiyo. Dinhi sila nagtago ning gamayng isla diin sila kasamtangan nga kinaugalingnong nanginabuhi. Kay wala maanad sa bug-at nga trabaho, sa sinugdan naglisod si Ramil sa iyang pagbugwal sa yuta nga iyang gitamnan og balanghoy ug ubang lagutmon apan sa kadugayan nakat-on ra siya sa paghago ug pag-antos. Ug sa dili madugay makabaligya na siya sa abot sa yuta nga iyang giabangan. Si Marieta ang iyang inspirasyon aron makasugakod sa kalisod nga iyang gisudlan. Apan bisan pa, dili niya kalikayan ang kahadlok nga basin moabot ang adlaw nga mohupas ang ilang gugma ug uwag sa usag-usa ug magbasol sa ilang pangahas nga magtaban.
Dala ang plastik nga sag-oban sa tubig, sabon panligo, tualya ug ilisan, mibaktas si Raul habig sa amihan diin nag-agos ang sapa. Didto sa sapa siya maligo ug magkawos og tubig sa mabawng atabay nga gikalot sa tiilan sa pangpang. Sa wala pa siya mopadayon pagpaubos ngadtos sapa, milantaw siya sa sidlakan. Taas na ang gintang sa Adlaw gikan sa bukid diin kini mosubang. Nanaghoy si Ramil samtang nagbaklay subay sa dalandalan panaog sa sapa. Nahinanok pa si Marieta sa iyang pagbiya sa payag. Maatrasawo ang ilang pamahaw apan walay angay dalian kay dili siya moadto sa uma karong adlawa. Nakasaad siya ni Marieta nga motabok sila sa dakong isla.
Emeterio S. Sumagang is a retired DILG Provincial Director from Valencia, Bukidnon. He won various literary contests such BATHALAD-Mindanao Tigi sa Sinulatay and Satur P. Apoyon Tigi sa Mubong Sugilanong Binisaya.