Tag: Alvin Larida

Pag-abot sa siyudad sang Koronadal, ginbaligya anay sang mag-amay ang ila mga bitbit nga produkto para makabakal sang bugas, kape, kag kalamay pabalik sa ila puluy-an sa Sitio Kibul. Ginsulay sang mag-amay ang tagiti sang udto adlaw kag ang nagakinaran-karan nga mga traysikel kag salakyan sa siyudad. Kag nagdesisyon magsulod sa capitolyo. Daw indi pa gani sila pasudlon sang guwardiya bangod sa daw indi maayo ang ila panapton, pug-is ang shorts, daan ang t-shirt, kag upud ang tsinelas.

Namilit gid ang amay kon paano maestorya ang gobernador nahanungod sang ila lupa sa Ned. Wala siya gintugutan sang guwardiya nga makaestorya ang gobernador, bangod kinahanglan pa ini sang booking. Didto siya ginpalakat sa Assessor’s office sang probinsya, gindaho-daho ini sang mga empleyado didto, kag wala man lang nakahangop sang maayo nga proseso sa iya transaksiyon. Buot hambalanon, wala sing may nahuman ang mal-am.

“Nong, didto ka anay balik sa inyo barangay, pangayo ka sang certificate kag valid ID para ma-proseso ang imo transaction balik ka didto anay sa Lake Sebu,” siling sang isa ka empleyado nga gintulok pa ang mga kubos babaw-dalom bangod sang ila panapton.

Nag-gwa na lamang ang makalolooy nga mag-amay sa kapitolyo. Naglibug ang iya ulo, wala man gani ini birth certificate, valid ID pa ayhan? Wala man lang may nakuha nga impormasiyon nahanungod sa ila lupa. Nagngulo-ngulo ang mal-am kag naglumaw-lumaw ang mata sa iya nadantan. Wala lang gihapon nakahangop sang nagakalatabo ang iya subang, nalingaw lang ini gihapon sa mga nagasinumbali nga salakyan sa gwa sang kapitolyo sa Alunan Avenue. Bitbit ang duwa ka kilo nga bugas, diutay nga kalamay sa ila sako bag, nagdiretso na lamang ang mag-amay sa paradahan sang van.

“Dali na, to, mauli nalang kita. Sa sunod nalang naton ini padayonon,” pangagda ni Nato sa iya subang nga daw sa indi magbulag ang mata sa mga salakyan nga bag-o niya lang nakita.

Samtang nagabyahe ang mag-amay, gina-isip ni Nato ngaa kabudlay gid maestorya si governor. Nagbalik sa iya hunahuna nga sang-una sang nagapapili pa ini, nagsaka man gani ini sa Sitio Kibul kag nangape pa kaupod ang iban pa nga miyembro sang tribu.

Pero karon nga ara na sila sa posisyon daw sa indi na sila matandog sang mga katawhan nga kubos. Ginsabak na lamang ni Nato si Olaw upod ang duwa ka kilo nga bugas para indi na masakop sang pagpanukot sang pamilete.

Galain sa gihapon ang buot sang mal-am.

Kag sang pag-abot sini sa paradahan sang van, nakibot ini nga gindapit ini sang duwa ka lalaki nga nakaitom. Ginkarga sa kotse kag ginbulag ini sa iya subang nga si Olaw. Daw nadulaan sang animo ang mal-am, daw naglubog ang iya isip angay sang suba nga lutakon sa Ned. Ngaa gindakop siya kag ginposasan sang duwa ka lalaki? Ano ang rason? Madalom katama ang palaligban sa iya angay sang madalom nga buho sang minahan lapit sa ila puluy-an.

Mangin si Olaw daw nakibot sa natabo sa iya amay, wala na ini nakapauli kaupod niya. Gindala na lamang siya sang iya Ninong Francis sa ila puluy-an bibit ang duwa ka kilo nga bugas, kalamay, kag kape.

Wala niya nahangpan ang mga nagakalatabo. Ngaa daw may libtong sa ila lugar? Ngaa malubog ang suba? Diin na ang lasang sang mga kasapatan kag kakahoyan? Kag ngaa wala kauli ang ila amay?

Samtang gapungko ini kag nagapanampuay sa ila panalgan, naurungan ang iya mata sa nagakarab-karab nga kalayo kag nagaindakal nga tubi sa takuri. Bisan wala ini tinulugan, nadula ang iya katuyuhon. Ang iya kahapon nga masaku nga mata sa dalagku nga bulldozer – naglumaw-lumaw na.

---

Alvin Larida is a teacher at Libertad National High School in Surallah, South Cotabato. He studied Education, majored in Chemistry and Physics at Notre Dame of Marbel University in Koronadal City. He finished his master’s degree in Science Teaching at Mindanao State University in General Santos City. He was the third prize winner of Malip-ot nga Sugilanon in South Cotabato (2019) and honorable mention during the Balay Sulat Sox: Play Writing competition (2021). He was awarded as third prize winner in Children’s Literature in Peter’s Prize 2021. Recently, he got honorable mention at Bantugan sa Panulatan Kinaray-a on his play.

Wala pa ka sirak ang adlaw sang ginpukaw ni Nato ang iya subang nga bata – si Olaw. Natuyo pa ini kontani sa pagpulaw ka pamutos sang uga nga tilapya nga ipagalibod sa siyudad sang Koronadal pagkaaga. Wala mahimo si Olaw, wala pa ka pamalu ang sulog, na-una pa sa pagpamalu ang mainit nga tubi sa takuri. Nagbangon na ini.

“To, kinahanglan ta mangin aga paadto sa siudad subong,” kuon ni Nato sa gapanghimuta nga bata.

Nagtango lamang si Olaw kay tuman pa ini katuyo. Tayuyon nga nagdiretso sa wala pa nahuman nga pulutson nga uga.

“Naglakat diri kagab-i si Ninong mo Francis, to, nahanungod sa lupa ta diri sa Kibul.”

“Ano ang buot mo silingon, má,” pagpahangup ni Olaw sa iya amay.

“Nadumduman mo pa atong lupa ta sa Sitio Kibul? Ginbakal na daw kuno ato sang sang-una anay nga gobernador,” saad sini sa iya subang samtang ginabak-it ang naga-indakal nga ininit.

“Ti, ano nalang ang aton maisan, má? Indi bala ginhatag na ina sa aton ni teme sang siya nadula?”

“Amo ina ang aton asikasuhon karon. Mangin ako man, to, nabudlayan hangpon kon ngaa nabaligya ato sa gobernadora.” Naglungo-lungo na lamang si Berto kay bisan siya indi makahangop sa mensahe nga gindala sang iya kumpare.

Mga 58-anyos na nga nagapuyo sanday Nato sa Sitio Kibul, patay na ang iya una anay nga asawa sang ginbun-ag ang ila subang nga si Olaw. Bilang parte sang Tboli nga tuluohan, nakapangasawa pa si Nato sang duwa pa ka bes. Kag ginlumon ang duwa sa isa ka puluy-an. Bangud man sang kapigaduhon nagdesisyon nga mag-abroad sa pungsod Kuwait ang iya duwa ka asawa. Tatlo ang mga kabataan nga yara sa iya poder, lunsay mga bataon kag aratipanon.

Dali-dali ginpreparar sang mag-amay ang ila mga produkto nga ipagabaligya sa merkado: uga nga tilapya, ginrara nga abaka, kag siklat nga kawayan. Kinarga nila ini sang ila kabayo para mapanaog ang mga produkto kag makarga sa skylab paadto sa banwa sang Lake Sebu.

Daw indi maestorya si Nato samtang nagabyahe sila sa lutakon nga dalan, daw wala man lang kabatyag sang undag nga daw ginaayag ang iya huna-huna. Madalom katama ang nagadalagan sa iya utok. Naghipus na lamang si Olaw, samtang ginasabak ang iya mga pinutos nga uga nga tilapya.

Sa ila pagpanaog sakay sa skylab, daw galumaw-lumaw ang mata sang mal-am sang makita niya ang dalagku nga dump truck, back hoe, bull dozers nga nagakutkut sang mga pula nga bato sa idalom nga Sitio. Ang sadto anay nga matin-aw nga suba Alah, daw turugban na ini sang karbaw kag daw gindumugan sang mga mapintas nga sapat. Lutakon ang naga-ilig nga tubi kag tuman man kapilit ang lutak. Dala man sang dapya sa mayami nga hangin ang mabaho nga agwasa sang lutak halin sa suba.

Ayawan man ang drayber kapugong para lang indi makadalin-as sa lutakon nga dalanon.

“Grabe nagid gali ang pagpamina diri sa aton, to, no?” didto lamang nagwa ang limug ni Nato mag-isa na ka oras sang ila byahe.

“Oo, Nong Nato, ginsulod na kita diri sang Bulawan Mining. Sang pagsugod sang tuig, Nong, gintugutan na ni governor ang pagpamina diri sa aton Sitio,” sabat sang drayber nga hanas katama sa iya paglusot-lusot sa mga bangagon nga dalan.

“Copper kuno kag bulawan ang ara diri sa aton, Nong. Mga baynte anyos daw ang ila kontrata sa pagkali sang lupa,” dugang pa sang batan-on nga drayber.

Gapamati lamang si Olaw sa panambiton sang iya amay kag drayber, wala niya pa nahangpan kon ngaa nagabaratsi ang mga trak. Nalingaw siya sa pagtan-aw sang mga dalagko nga equipment nga naga-ayag sang mga bato kag lutak, kag padayon sa gihapon ang iya pagtulok sa malubog nga suba. Sa iya edad nga nuybe anyos, wala pa ini kahangop kon paano ginagama ang mina kag kon paano ini makabag-o sang kinaiya.

“Bati ko pa, Nong, magpalapad daw sila sang ila area pati didto sa inyo sa Sitio Kibul,” siling sang drayber.

“Oo, amo man gani ina ang i-transaction ko karon sa kapitolyo kon ngaa may titulo na sang duta namon si Governor Tan nga kami man ang nagapanguma sina panahon pa ni Tatay halin sang 1968,” esplikar sang mal-am bisan magahod ang wawaw sang habal sa maundag nga dalan.

“Oo, Nong, tama ina, halos abi sa aton mga duta diri sa Ned, indi pa titulado. Posible nga napabangonan ang mga duta ta diri sang titulo sang mga manggaranon nga pangayaw,” nagngulo-ngulo na lamang ang drayber nga isa man ka tumandok sang Sitio Kibul.

Sa ila tayuyon nga pagbaybay paadto sa banwa, tuman kasaku ang dalan, paadto-pakari ang mga dalagko nga dump truck sang probinsya sang South Cotabato kag Bulawan Mining Corporation. Halos tanan nga naga-agi sa ila kilid puno sang lupa kag dalagko nga bato. Magahod, masabad, kag daw nagpadugang sa kagin-ot sang tagiti sang adlaw.

Sa taas nga bahin sang pukatod, nakita ni Olaw ang madalom na nga kinutkutan sang bulldozer. Daw sa libtong na ini kalapad angay sang Mt. Melibengoy ukon Mt. Parker sa Tboli, South Cotabato. Madamo katama ang nakita niya nga salakyan kag heavy equipment. May diutay naman nga building nga ginatukod sa mataas nga bahin sang pukatod. Ini kuno ang tarambakan sang merkuryo nga ginagamit para masupot ang mga gagmay nga bahin sang bulawan sa bato, lutak, kag balas. Apang siling sang pagpanalawsaw, makaguba sang nervous system sang mga tao kag kasapatan ang amalgam nga halin sa merkuryo nga maglakot sa tubi kag kadutaan. Mangin ang mga heavy metals nga makaon sang mga isda, makadala man sang di-maayo nga epekto sa lawasnon nga kinamatarong.

Magahod ang inayagay sang lupa kag bato, kag may nilukpanay man sa dinamita sa idalom pa nga bahin sang buho. Ang sadto anay nga lasang nga balay sang mga dalagko anay nga Molave, Katmon, Talisay, kag Sablot nga sa Lake Sebu lamang ginapatubo, wala na. Inubos na ka pang-utod kag pangluk-ad para makakali lamang sa mga bulawan kag copper. Ang mataas sang-una nga pukatod, malapad na nga lutakon kon tig-tingulan kag tuman man kayab-okon kon tig-tinginit. Nahanaw naman ang mga bugnaw nga mga busay nga puluy-an sang bag-o natukiban nga species sang kagang nga diri lamang sa Lake Sebu, South Cotabato makita – ang Isolapotamon mindanaoense. Indi naman gani siguro makita ang mga amu sa kahoyan, kalaw, bukaw, baboy-talunon, kag iban pa nga kasapatan.

Magtatlo na ka bulan sang gintugutan sang Sangguniang Panlalawigan ang pinanday nga Environmental Code sang probinsya. Tuig 2010 pa sang una ginpapag-on ang layi pinaagi sa Ordinance No. 4. May mga probisyon nga ginbag-o ang konseho sa pagpatuman sang pag-usar sang kinaiya kag kalupaan sang probinsya para sa pagmina. Diri gindula ang mga small-scale mining kag gintugutan lamang ang MIM Gold Corp. sa Tampakan, South Cotabato kag sadto anay nga Tribal Mining Corporation sa T’boli, South Cotabato.

Sa pagbag-o sang administrasyon, halos sa mga miyembro subong sang sanggunian nagtugot sa pag-operar sang mina sa pipila nga kabukidan sang South Cotabato, kag mapatigayon ang pag-operar ang Bulawan Mining Corporation. Madako ang proyekto nga ini nga nagpromisa sang madamo nga obra kag proyekto para sa probinsya.

Tuman kadamo sang reklamo kag rally ang naagyan sang amo nga proyekto halin sa pagpangindi sang Diocese of Marbel, sang kaparian, mga alyansa sa simbahan, manunudlo kag environmentalists. Ini tanan wala nahangpan sang pipila nga miyembro sang tribu Tboli nga una maapektuhan sa pagpangali sang bulawan sa ila kinaiyahan. Nakita man sang iban nga pagtuon nga ang mga banwa sa idalom nga bahin sang probinsya ang dako nga maapektuhan kon hinali mabuhang ang buho sang mina.

Gintulok na lamang ni Nato ang daw libtong nga buho samtang nalingaw man ang iya subang sa pagsinumbali sang mga magahod nga makina sa bug-os nga Ned, Lake Sebu. Wala kahangop, ang ara lamang sa hunahuna sang bata ang makalilingaw nga equipment sa binuhuan sang mina.

(to be continued)

---

Alvin Larida is a teacher at Libertad National High School in Surallah, South Cotabato. He studied Education, majored in Chemistry and Physics at Notre Dame of Marbel University in Koronadal City. He finished his master’s degree in Science Teaching at Mindanao State University in General Santos City. He was the third prize winner of Malip-ot nga Sugilanon in South Cotabato (2019) and honorable mention during the Balay Sulat Sox: Play Writing competition (2021). He was awarded as third prize winner in Children’s Literature in Peter’s Prize 2021. Recently, he got honorable mention at Bantugan sa Panulatan Kinaray-a on his play

Bag-o nagsugod ang lockdown: Paalinton

Hinay-hinay nga ginpudyot ni Lumin ang iya naga-ring nga cellphone. Gintrapuhan anay ang nagabukal nga kamot sa iya apron halin sa pagpanghugas sang kaldero. 

Text halin kay Berto: “Hello Lumin, si Berto ini. Kumusta na ikaw? Kumusta kamo ni Atty. Benjamin? Gusto ko lang tani ipabalo sa imo nga nagamasakit ako subong stage four prostate cancer.’’ 

Daw naurungan si Lumin sa iya nabasahan. Gintulok sang malawig ang nagabukal nga kaldero kag nagaagwasa nga gripo. Madugay-dugay ini nga nakahulag bag-o ginbanlawan ang ginahugasan.

Ikaduwa na nga semana sang mag-abot sa singkwenta y kwatro nga kaso sang COVID 19 sa Pilipinas. Nag-anunsyo naman ang gobyerno nga ginadilian na ang pag-gwa sa panimalay kag kung sarang mamakal na sang mga kinahanglanun para sa malawig nga lockdown. Sunod nga ginlingling ni Lumin ang kalendaryo. Sa ikabaynte dos sang Marso, dos mil baynte ang opisyal nga lockdown sang probinsya, bawal na ang pagpasulod kag papagwa sang mga tawo sa bilog nga South Cotabato. Ginkuha sini ang ballpen kag ginbilugan ang petsa baynte.

Sa pagdangat sang alas-6, tiempo nga napreparar na ni Lumin ang panyapon. Nag-abot naman si Ben. Ginkuha ni Lumin ang suksok sini nga coat kag bitbit nga bag.

“Dali na diri, Ben, manyapon na kita. Nagpreparar ako sang paborito mo nga caldereta”.

“Abaw daw nahangpan mo gid ga ang ginapanumdum ko kaina sa opisina nga uyon ko kan-on,” sabay hakus kag haluk sa agtang ni Lumin.

Nagyuhom lamang si Lumin kag ginsukadan sang kan-on si Ben.

Wala pa ka timo si Ben nagbungat higayon si Lumin. “Nag-text si Berto, Ben”.

Nagginhawa sang madalom si Ben kag nagtangu. “Padayuna lang, ga,” kag ginsundan ini sang yuhom nga may kabalaka.

“Ga, may ara kuno siya sang stage 4 prostate cancer.”

“Ti, ano ang plano mo subong?” pagpasikto ni Ben.

“Uyon ko tani nga bisitahon siya sa sunod semana, petsa baynte. Ensakto ina bag-o ipasara sang South Cotabato ang border sa baynte y dos. Siguro makasulod pa kita sina sa Gensan.” Kag nag-galu ini sang sabaw sang kaldereta.

Nagtangu lamang si Ben. “Sige, ga, kung ina ang luyag mo. Updan ta ikaw.”

Ika-baynte sang Marso, Dos Mil Baynte: Hangpanay

Sa sulod sang ila auto, madalom ang ginahunahuna ni Lumin. Malayo ang iya panulok sa bintana sang salakyan. Nagabulubaliswa nga daw nabudlayan makapangita sang paaliwansan. Nagkambya si Ben kag sunod gin-uyatan ang kamot ni Lumin.

“Ano ang ginahunahuna mo, ga? Nagakabalaka bala ikaw?” bungat ni Ben.

“Wala, ga, nalipay lang ako. Indi man nangin maayo ang pag-upod namon ni Berto, apang nagpalangga-anay man kami sang malawig nga panahon. Kinse anyos kami nga nag-upod, malipayon kami. Labi na sang nag-abot sa amon kabuhi si Bernardo. Apang, wala gid gintigayon sang panahon nga magpadayon,” ang malawig nga pamulongpulong ni Lumin sang ginapanumdum ang nanligad.

“Nahangpan ko, ga, kinahanglan niya man ang presensiya mo sa subong nga mga tinion,” sabat ni Ben.

Padayon lang sa pag-drive si Ben. Makita na sa kalsada nga nagapinarikparik ang mga salakyan pasulod kag paggwa sa syudad. Puno ang mga palengke kag mall. Masaku na sa pagpamakal para sa ginahulat nga lockdown sa petsa baynte y dos.

Ang hulubaton sang duwa ginsundan sang kalinong. Sang mas malawig nga kalinong.

Pag-abot sang duwa sa Calumpang. Una nanaog si Lumin, gintulok ang ila daan nga balay halin sa gate. Madamo sang laya nga dahon sang paho, mala ang lupa, laya na ang sadto anay nga mga maambong kag may sinahisahi nga duag kag bayhon sang orchids, santan, kag mga tapulanga sa ila ugsaran. Puno sang kamingaw ang balay. Daw nauna pa ini sa ginapaabot nga lockdown. Ang nabilin lamang ang mga manok panabong sa ila ugsaran. Sila lang ang naga-wawaw sa bilog nga compound. Indi mahangpan ni Lumin kon wawaw ato sang kagutom ukon kapung-aw.

“Balikan ta ikaw diri karon, ga”, siling ni Ben sang ginpapanaog ang mga dala nga mga pagkaon kag grocery ni Lumin.

“Sige, ga, matawag lang ako karon sa imo. Kaya ko na diri,” sabat ni Lumin samtang ginatulok ang uhaw nga sulog nga ginagaid.

Hinay-hinay nga nagsulod si Lumin. Nagsukob anay ini sang isa ka kabo nga tubi halin sa balde nga natipon sa tubig ulan. Ginbubuan ang lata nga pan-an sang mga manok. Daw namuhaw-muhaw ang mga ini sa tubi nga ginbubo ni Lumin.

Kag nangatok ini dayun. “Berto?” kag ginsulit ini sang ikapila. Daw indi makabungat ang iya baba tungod daw kinse anyos niya na nga wala mahambal ang pangalan ni Berto. Tungod wala man natarangkahan ang puertahan, nagdiretso ini sulod. Kung ano kapung-aw ang sa ugsaran, doble ang kapung-aw nga nagkalop sa balatyagon ni Lumin. Ang sadto anay nga masadya nga panimalay, yab-ok, lawa kag guba nga bintana ang nag-abiabi sa iya pag-abot. Gintulok ang ila sadto anay nga malapad nga sala.

Nagbalik sa iya hunahuna ang mga nanligad. Kon san-o madamo pa ang mga dalagko nga tawo ang nagalagaw sa ila panimalay. Halin sa presidente, senador, gobernador, kag alkalde. Sang panahon nga nagapungko pa si Berto bilang deputy speaker sang Mindanao kag representate sang una nga distrito sang South Cotabato sa kamara de representate sa sulod sang baynte ka tuig halin sang 1991 asta 2011. Madamo man siya sang napanday nga layi, ilabi na ang Local Governance Code of 1991 nga ginagamit lang gihapon sang lokal nga pang-gobyerno asta karon. Dako man ang nabulig sang Region XII Economic Zone Program nga iya ginpangunahan. Diri natukod kag napalambo ang Dole Philippines Inc., bilang pinakadaku nga kompanya sang pinya sa bilog nga Asya. Diri matilawan ang pinakamatam-is nga pinya nga ginpatubo halin sa lupa sang Bulkan Matutum. Mangin ang General Santos City Fish Port Authority nga dulungkaan sang mga presko kag dalagku nga tuna halin sa Sarangani Bay ukon pungsod Timor Leste. Kag ang bag-o lang nga Alcantara Coal Power Plant nga natukod sa probinsya sang Sarangani halin sa iya initiyatibo. Iya man napasulod ang pinaka-una nga SM Mall sa SOCCSKSARGEN. Naghatag ini sang madamo nga trabaho kag daku nga kita pang- ekonomiya sa bilog nga rehiyon.

Uyon man sang una ni Kong. Berto ang pagpalambu sang turismo, gani isa man sya sa nagpanday sang layi sang pinakamalawig nga Zipline sa bilog nga Asya nga ara sa Seven Falls sang Lake Sebu, South Cotabato kag ang pagbansag sa bilog nga banwa bilang “Summer Capital of South Central Mindanao.” Bangud sa mayami nga hangin sini, nagdugang sa kaambong kag kaanyag diri ang tatlo ka libtong: Lake Lahit, Lake Sebu, kag Lake Seloton nga nangin puluy-an sang mga T’boli nga famoso sa paglala sang T’nalak halin sa abaka kag pagpamintay sang tilapya. Iya man ginbansagan nga “Jewel of the South” ang misteryoso, kag makakulutoy sakaon apang matahum nga libtong sa bilog nga Mindanao – ang Lake Holon sa T’boli, South Cotabato. Ini ang baba sang bulkan Melibengoy ukon Mt. Parker, halin sa pangalan sang nakatukib sini nga si Heneral Frank Parker nga isa ka amerikano nga piloto nga aksidente nga nasid-ingan ang libtong halin sa panganod sang mil noybesyentos trenta y kwatro. Isa man ini sa makahaladlok nga bulkan nga nagbuhang sang mil noybesyentos nobentay kwatro kag nagpatay sang singkwentay tres ka tawo. Ini man nga libtong ang rason sang pagguba sang balor dos syentos setentay otso nga ektarya nga kaumahan kag puluy-an sa banwa sang T’boli, Surallah, kag Sto. Niño.

Bantog, gung-an kag ginataha gid ang bilog nila nga pamilya sa patag sang politika kag pang-gobyerno. Ini gani siguro ang rason nga halos bilog nga probinsiya ihado kag ihada nila ni Berto sa kasal kag bunyag. Bisan wala na ini sa serbisyo palangga gid siya sang mga katawhan asta karon.

Wala gid makadipara si Lumin nga ara lang si Berto nagapanilag sa iya. Masaku si Lumin nga nagalili sang iya daan nga makina panahi. Kay bag-o nga nangin asawa ini sang kongresista, dungganon ini nga sastre nga nagapanghimu sang Barong kag Filipiniana sang sadto anay nga first lady Imelda Marcos. Mangin ang mga artista parehas nanday Susan Roces, Nida Blanca, kag Gloria Romero, nakasuksok na sang mga bistida nga gintahi niya.

Nag-igham si Berto para madiparahan ni Lumin. Nakasinggit man si Lumin sa kakibot.

“Kaina pa ikaw, Lumin?” pamangkot ni Berto.

“Ginkibot mo gid ako, Berto.” Nagtangu ini. “Oo, mga kinse minutos na ang naglabay sang pag-abot ko.” Kag ginsundan ini sang pagyuhom

Hinay-hinay nagpalapit si Berto para magkuha sang tubig sa kusina. Hinali ang gin-unahan ni Lumin.

“Mainom ka sang imo bulong? Ako na,” panging-agaw ni Lumin.

“Indi,” sabat ni Berto kag nagngulo-ngulo ini. “Kuhaan ta ikaw sang tubig kay basi nakapoy ikaw sang biyahe paadto diri,” sugpon sini.

“Berto, ikaw ang may sakit sa aton duwa. Pungko ka,” gindaho dayun ni Lumin ang tubig sa sadto anay nga bana.

“Salamat kay ginlaktan mo ako. Salamat kay nakahangup ka. Salamat man kay nagsugot si Atty Benjamin.” Siling ni Berto kag gin-uyatan ang wala nga kamot ni Lumin.

Kag ginsampaw man ni Lumin ang iya tuo nga kamot sa babaw sang kamot ni Berto.

“Berto, wala kita nagtapos sang maayo apang indi ko man maagwanta nga indi ikaw pagpalapitan diri,” balus sini.

Gulpi dayun ini nagtindog kag nagpalapit sa guba nga bintana kag nangusisa. “Ano na ang plano mo diri sa balay? Daw halos wala na bilin nga mga gamit diri ah. Ang sadto anay nga narra nga sala, wala na. Ang mga aparador nga gin-gama sa molave, nadula naman. Mangin ang mga antigo nga kubyertos, nagkalabuong man.”

“A, ato? Ginapamaligya ko na ato tanan, Lumin. Tutal duwa ka bulan na manlang ang akon taning. Terminal stage prostate cancer. Indi nagid ako mabuhi sang malawig, Lumin,” sabat ni Berto.

“Ngaa wala ka nagpabulong?” malip-ot nga pamangkot ni Lumin. Nagngulo-ngulo lamang si Berto. “Wala na, indi na kinahanglan.”

Nagtulon lang sang laway si Lumin kag nagtango. “Matinir kami diri ni Ben, Berto, updan ka namon.”

“Indi na kinahanglan, tuman ka saku si Atty Ben. Ginpalakat ta lang ikaw diri Lumin para mangayo ako sang pasaylo sa tanan-tanan ko nga sala sa imo. Nagahinulsol ako sa akon kakulangan bilang amay kag bana sa inyo ni Bernardo” nagtulo ang luha ni Berto sang ginpalapitan ang nagatalikod nga dati nga asawa.

Ginsunod sang panulok ni Lumin ang dapya sang hangin nga nagahampak sa dahon sang paho sa ugsaran. Hinay-hinay man nga nagtulo ang iya luha.

“Madugay na ato nga panahon, Berto, madamo na ang natabo. Magpanday naman si Bernardo sang iya nga pamilya didto sa Marbel,” padayon nga sabat ni Lumin samtang naga-agay ang iya luha.

Nagpalapit si Lumin sa dalapugan para magkuha sang lapat para trapuhan ang mga yab-ukon nga mga baso, tasa, kag plato. Ginalagas lang sang panulok ni Berto ang iya dati nga asawa. Ginkuha ang mga kubyertos, gintungtong sa lamesa kag nagpungko tupad kay Berto.

“Lumin, bal-an mo bala ang rason kon ngaa ginbayaan ta ikaw?” gulpyada nga pamangkot ni Berto.

“Oo, siling mo sa akon sang una, nagbugtaw ka nalang nga nadula ang imo paghigugma sa akon,” sabat ni Lumin samtang padayon ang pagpangnusnos sa mga yab-ukon nga kubyertos.

“Nagpati ka man?” pasikto ni Berto.

Gintulok lamang ni Lumin ang iya nanligad nga bana.

“Paano ayhan kon nagbutig ako sa imo, Lumin? Wala ko ginhambal ang matood? Paano kon naghambal ako nga may kabit ako ukon bata sa luwas? Mahalin ka pa ayhan sa puder ko?” Mga sunod-sunod nga pamangkutanon ni Berto nga wala nasabat ni Lumin, apang gintulok niya lang gihapon ini.

“Bal-an ko madamo ako kasayupan sa imo. Nasakit ko gid ang imo buot, ang imo hunahuna, kag ang imo handum. Apang sang nagkasakit ako, ikaw ang una ko ginpamaan. Gin-amligan mo gid ako sang akon balatian kag sang akon pag-antos. Siling ko, kon magpalapit ka, buot singganun, may pagpalangga lang gihapon halin sa imo. May paghigugma lang gihapon nga nabilin sa imo kasingkasing para sa akon.” Malawig nga eksplikar ni Berto.

Gintungtong ni Lumin ang ulihi nga tasa. “Sang adlaw nga ginhambal mo sa ako nga nadula na ang imo paghigugma. Wala ko ato nahangpan, Berto. Indi ako magpati nga madasig madula ang gugma sa tanan ta nga naagyan. Indi mahuyang ang gugma. Apang, kon ang paghalin ko ang makapalipay sa imo, ngaa indi, Berto? Nagpalapit ako diri sa imo kay… tungod ikaw ang nanligad ko nga bana, ikaw ang nangin kaupod ko sang una. Amu lang ato. Sarang ta ikaw tampadun subong tungod nadula na ang paghigugma ko sa imo.” Ginhikap ni Lumin sa guya si Berto kag nagtindog ini palapit sa makina sa tahi.

“Nahangpan ko na subong Berto nga ang paghigugma gali kaya madula kag kaya makuha. Ang makasulubo, nahangpan ta lang sa indi parehas nga tinakna kag panahon. Kag amu ato ang nagpasubo sa aton,” dugang pa ni Lumin.

“Salamat sa paghangup, Lumin. Salamat.”

Ika-baynte dos sang Marso, Dos Mil Baynte: Pagpasaylo

Opisyal na nga ginsugdan sang provincial government ang pagsira sang mga borders halin sa probinsya sang Davao, Sultan Kudarat, kag Sarangani. Nangin ulo ini sang balita sa mga local radio stations sa bilog nga probinsya. Mangin ang biyahe sang eroplano, ginsuspendi man sang gobyerno. Nagtinir na ang tanan nga pamilya sa ila tagsa-tagsa ka mga panimalay. Bawal naman mag-gwa ang mga bata nga wala pa baynte anyos kag mga senior citizens.

“Buot silingon sini, ga, magpasugo lang gid kita sang aton mga kinahanglanon diri sa balay,” siling ni Ben. Samtang gahigop sang kape si Lumin kag gabasa sang newspaper si Atty Ben sa ila veranda. Gulpi lang nga may nanawag sa cellphone ni Lumin.

Madugay ang nangin sugilanon ni Lumin kag ka-estorya sa cellphone.

Pagkatapos, naghigop anay ini sa iya mabugnaw na nga kape kag nagsiling.

“Ga, wala na si Berto,” napun-an sang kapung-aw kag pagtangis si Lumin, ginpalapitan ni Ben ginahakus sang himpit.

 

FILIPINO TRANSLATION

Bago magsimula ang lockdown: Paalala

Dahan-dahang kinuha ni Lumin ang ang kanyang tumutunog na cellphone. Pinunas muna ang bumubulang kamay sa kanyang apron mula sa hinuhugasang kaldero. Text galing kay Berto, “Hello, Lumin, si Berto ito. Kumusta ka na? Kumusta kayo ni Atty Benjamin? Nais ko lang sanang ipaalam na meron akong stage four prostate cancer.” Hindi nakakibo si Lumin sa kanyang nabasa. Napatingin na lamang ito nang matagal sa bumubulang kaldero at sa pagdaloy ng tubig sa gripo. Matagal-tagal rin itong nakagalaw bago pa tuluyang binanlawan ang hinuhugasan.

Mga ikalawang linggo na nang umabot sa 54 ang kaso ng Covid-19 sa Pilipinas. Nag-anunsiyo na rin ang gobyerno ng paglilimita sa paglabas-pasok ng mga tao sa kanikanilang mga bahay at kung kakayanin mamili na rin ng mga pangangailangan sa inaasahang mahaba-habang lockdown. Sunod namang sinilip ni Lumin ang kaldero. Sa ika-22 ng Marso, 2020 ang opisyal na lockdown ng buong probinsiya, bawal na ang pagpapasok at pagpapalabas ng mga mamamayan sa buong South Cotabato. Kinuha nito ang ballpen at binilugan ang ika-20 ng Marso.

Pagdating ng alas-sais, naghanda na si Lumin ng hapunan. Tiempong dumating na rin si Ben. Kinuha ni Lumin ang suot-suot nitong coat at binitbit ang bag.

“Halika na, Ben, kumain na tayo. Nagluto ako ng paborito mong kaldereta”.

“Parang nahulaan mo naman ang iniisip ko kaninang kainin sa opisina,” sabay yakap at halik sa noo ni Lumin.

Napangiti na lamang ito sabay kuha ng kanin para kay Ben.

Hindi pa nakaumpisang kumain si Ben, nagsalita agad ito, “nag-text si Berto, Ben”.

Napabuntong-hininga si Ben at tumango, “sige, ga, ituloy mo” at sinundan ito ng ngiti na may pag-alala.

“Ga, mayroon daw siyang stage four prostate cancer.”

“Ano ngayon ang plano mo?” tanong ni Ben.

“Gusto ko sanang bisitahin siya sa susunod na linggo, sa ika-20. Tamang-tama bago ipasara ang South Cotabato borders sa ika-22. Marahil makakapasok pa tayo sa GenSan,” At kumuha ito ng sabaw ng kaldereta.

Tumango na lamang si Ben, “sige, ga, kung ‘yan ang nais mo. Sasamahan kita.”

Ika-dalawampu ng Marso, 2020: Pag-unawa

Sa loob ng kanilang kotse, malalim ang iniisip Ni Lumin. Malayo ang kanyang tingin mula sa bintana ng sasakyan. Maya’t maya ang pagahahanap ng komportableng pwesto sa kanyang kinauupuan. Kumambya si Ben at sunod nitong hinawakan ang kamay ni Lumin.

“Ang ang iniisip mo, ga? Nag-aalala ka ba?” tanong ni Ben.

“Wala, ga, nalipay lang ako. Hindi man naging maayos ang pagsasama namin ni Berto, ngunit nagmahalan din naman kami sa mahabang panahon. Mga labing-limang taon din kaming nagsama. Lalo na nung dumating sa amin si Bernardo. Ngunit hindi siguro kami pinagbigyan ng panahon na magtagal.” Ang mahabang nasabi ni lumin habang inaalala ang mga nakaraan nila ni Berto.

“Naintindihan ko, ga, kailangan niya rin ang presensiya mo lalo na sa ngayon,” tugon ni Ben.

Patuloy lamang sa pagmamaneho si Ben. Makikita na rin sa kalsada ang pagkukumahog ng mga sasakyan na labas-masok sa siyudad. Punuan ang mga palengke at mall. Halos lahat namimili bilang paghahanda sa lockdown sa ika-22.

Ang kaninang pag-uusap ng dalawa ay sinundan ng katahimikan. At ng mas mahaba pang katahimikan.

Pagdating nilang dalawa sa Calumpang. Unang bumaba si Lumin, pinagmasdan nito ang kanilang lumang bahay mula sa gate. Maraming tuyong dahoon ng manga, tuyo rin ang lupa, tuyo na rin ang noong magansda at makukulay na bulaklak ng orkidyas, santan, at tapulanga sa kanilang bakuran. Binalot ng katahimikan ang buong bahay, parang nauna pa ito sa inaasahang lockdown. Ang nabilin lamang ang mga manok-panabong sa kanila noong bakuran. Sila na rin ang nag-iingay sa buong compound. Hindi rin maunawaan ni Lumin kung panaghoy yun ng gutom o kalungkutan.

“Balikan kita dito mamaya, ga,” sabi ni Ben habang binababa nito ang mga daladala nilang pagkain at groceries.

“Sige, ga, tatawagan kita mamaya. Kaya ko na ito,” sambit ni Lumin habang tinitingnan ang uhaw na tandang na nakatali.

Dahan-dahang pumasok si Lumin. Sumalok muna ito ng isang tabo ng tubig mula sa balde ng pinagtipunan ng ulan. Binuhasan ang mga lata ng kainan ng mga manok. Parang uhaw na uhaw nga ang mga ito sa tubig.

At nangatok na ito, “Berto?” at inulit-ulit ito ng ilang beses. Parang hindi makabuka ang kanyang bibig dahil mga labing-limang taon ring hindi niya na nasambit ang pangalan ni Berto. Dahil hindi rin trangkado ang pintuan, dumiretso na lamang ito sa loob. Kung gaano ka lungkot sa labas, doble ang kalungkutan na bumalot sa damdamin ni Lumin. Ang noong masayahing bahay, alikabok, sapot, at sirang bintana na lamang ang bumati sa kanyang pagpasok. Pinagmasdan nito ang kanilang malapad na sala.

Bumalik sa kanyang isipan ang mga nakaraan. Kung kailan marami pang pumupunta sa kanilang malalaking tao, mula sa presidente, senador, gobernador, at mga alkalde. Nung mga panahon na nakaupo pa si Berto bilang deputy speaker ng Mindanao at reresentante ng unang distrito ng South Cotabato sa kamara de representante sa loob ng dalawampung taon mula 1991 hanggang 2011. Marami rin siyang nagawang batas, lalo na ang Local Governance Code of 1991 na ginagamit hanggang sa ngayon ng mga LGU. Malaki rin ang naitulong ng Region XII Economic Zone Program na kanyang sinimulan. Dito nagsimula at mapalaki pa lalo ang Dole Philippines, Inc. bilang pinakamalaking kompanya ng pinya sa buong Asya. Dito matitikman ang matatamis na pinya na pinatubo mula sa lupa ng Bulakang Matutum. Maging ang General Santos City Fish Port Authority na babaan ng mga presko at malalaking tuna galing Sarangani Bay at Timor Leste. At maging ang bagong Alcantara Coal Power Plant na patayo ddahil sa kanyang initiyatibo sa probinsiya ng Sarangani. Napapasok niya rin ang pinaka-unang SM Mall sa SOCCSKSARGEN. Nagbigay ito ng maraming trabaho at malaking kita sa ekonomiya sa buong rehiyon.

Naging bahagi din ng kagustohan ni Kong. Berto ang pagpapalakas ng turismo, isa rin siya sa pumaday ng batas sa pinakamahabang zipline sa buong Asya na makikita sa 7 Falls, Lake Sebu, South Cotabata. At sa kanya din nagmula ang pagbansag sa buong bayan bilang “Summer Capital of South Central Mindanao.” Dahil sa malamig na hangin nito, dinagdagan pa ang ganda dahil sa talong lawa na nakapalibot ditto: Lake Lahit, Lake Sebu, at Lake Seloton na naging tirahan ng mga T’boli. Sila ang tagapaghabi ng pamusong T’nalak gawa sa abaka at pagsasaka ng tilapya. Siya din ang nagbansag ng “Jewel of the South” ang misterioso at nakakapagod akyating lawa sa buong Mindanao – ang Lake Holon sa T’boli, South Cotabato. Ito ang bunganga ng Bulkang Melibengoy o Mt. Parker, mula sa pangalan ng nakadiskubre nito na si Heneral Frank Parker. Isa siyang amerkanong piloto na aksidenteng nakita mula sa himpapawi 1934. Ito rin ang rason ng pagkasira ng halos 178 ektaryang sakahan at kabahayan sa bayan ng T’boli, Surallah, at Sto. Niño.

Kilala, may alam, at nirerespeto ang buong pamilya nina Berto sa politika at pang-gobyerno. Ito rin ang dahilan na halos buong probinsiya at mga inaanak nila ni Berto sa mga kasalan at binyagan. Kaya hanggang ngayon mahal pa rin siya ng mga mamayan niya.

Hindi man lang napansin ni Lumin na nandyan na si Berto sa kanyang likuran at nakaabang lamang sa kanya. Habang si Lumin binubutingting ang kanyang lumang makinang-panahi. Dahil bago ito naging asawa ng kongresista, kilala itongb mananahi ng mga barong at filipiniana ng dating unang-ginang Imelda Marcos. Maging ang mga artistang sina Susan Roces, Nida Blanca, at Glorai Romero, nakasuot na lahat ng mga bistidang gawa niya.

Umubo nang mahina si Berto para mapansin ito ni Lumin. Nagulat si Lumin at napasigaw ito.

“Kanina ka pa, Lumin?” tanong ni Berto.

“Ginulat mo naman ako, Berto,” tumango ito. “Oo, mga labing-limang minuto na siguro simula nong dumating ako,” at ngumiti lamang ito.

Dahan-dahang nagtungo si Berto sa kusina para kumuha ng maiinom na tubog. Sinundan naman ito ni Lumin at inunahan.

“Iinom ka ng gamut mo? Ako na,” pangunguna ni Lumin.

“Hindi,” sagot ni Berto. “Kukunan sana kita ng tubig kasi baka napagod ka sa biyahe patungo ditto,” dagdag nito.

“Berto, ikaw ang may sakit sa ‘ting dalawa. Umupo ka,” binigyan ni Lumin ng tubig ang dating asawa.

“Salamat dahil binisita mo ako. Salamat at nainitindihan mo ako. Salamat din dahil sumang-ayon si Atty. Benjamin,” saad ni Berto at hinawakan ang kaliwang kamay ni Lumin.

At pinatong rin ni Lumin ang kanang kamay sa kamay ni Berto.

“Berto, hindi tayo natapos nang maayos ngunit hindi ko rin maatim na hindi ka puntahan,: sagot nito.

Tumayo agad ito at lumapit sa sirang bintana at nagtanong, “Ano na ang plano mo ditto sa bahay? Parang wala nang naiwan na gamit dito. Ang dating narra na sala, wala na. Ang mga aparador gawa sa Molave, wala na rin. Ang mga antigong kubyertos, halos basag na rin.”

“A, yun? Binenta ko na lahat ng yon, Lumin. Total dalawang buwan na rin naman ang aking taning – terminal state prostate cancer. Hindi na rin ako mabubuhay nang

“Bakit hindi ka nagpagamot?” tanong ni Lumin.

Napalingi na lamang si Berto, “wala na, hindi na kailangan.”

Napalunok na lamang ng laway si Lumin at tumango. “Mananatili kami ditto ni Ben, Berto, sasamahan ka namin.”

“Hindi na kailangan, maraming inaasikaso si Atty Ben. Pinapunta lamang kita dito, Lumin, para humingi ng tawad sa’yo sa lahat ng kasalanan at kakulangan ko. Nagsisisi ako sa aking mga kakulangan bilang ama at asawa sa inyo ni Bernardo,” tumulo na lamang ang luha ni Berto habang lumalapit sa nakatalikod na dating asawa.

Sinunod ng tingin ni Lumin ang daloy ng hangin na humampas sa mga tuyong dahon ng mangga sa kanilang bakuran. Dahan-dahan rin ang pagdaloy ng kanyang luha.

“Matagal na panahon na yon, Berto, at marami na rin ang mga nangyari. Bubuo na rin si Bernardo ng kanyang pamilya dun sa Marbel,” patuloy na sagot ni Lumin habang patuloy rin ang pag-agos ng kanyang mga luha.

Lumapit si Lumin sa lutuan para kumuha ng basahan para punasan ang mga alikabok sa baso, tasa, at plato. Hinabol lamang ng tingin ni Berto ang dating asawa. Kinuha ang mga kubyertso, pinatong sa mesa at umupo sa tabi ni Berto.

“Lumin, alam mo ba ang rason kung bakit iniwan kita?”, tanong ni Berto.

“Oo, sabi mo sa’kin nong una, gumising ka nalang isang araw nawala na ang pagmamahal mo sa akin,” sagot ni Lumin habang patuloy pa rin ang pagpupunas sa mga alikabok ng kubyertos.

“Naniwala ka naman?” pagklaro ni Berto.

Tinitigan lamang ni Lumin ang dating asawa.

“Pa’no kaya kung nagsinungaling ako sa’yo, Lumin? Hindi ko sinabi ang totoo? Pa’no kung sinabi kong may kabit ako o anak sa labas? Aalis ka pa kaya sa puder ko?” mga sunod-sunod na tanong ni Berto na hindi man lang nasagot ni Lumin, ngunit patuloy pa rin ito ni Lumin na tinitigan.

“Alam kong marami akong pagkakasala sa’yo. Nasaktan ko ang damdamin mo, ang isipan mo, at ang mga pangarap mo. Ngunit nong nagkasakit ako, ikaw ang una kong pinaalam. Sinamahan mo ako sa aking pagkakasakit at sa aking parusa. Sabi ko, kung lalapit ka, ibig sabihin may pagmamahal pa rin mula sa’yo. May pagmamahal pa ring naiwan diyan sa puso mom” Mahabang pagpapaliwanag ni Berto.

Pinatong ni Lumin ang huling tasa. “ Nong araw na sinabi mo sa akin na nawala na ang pagmamahal mo. Hindi ko ‘yon naunawaan, Berto. Hindi ako naniniwala na madaling mawala ang pag-ibig sa dami ng ating pinagdaanan. Hindi mahina ang pag-ibig. Ngunit, kung ang pag-alis ko ang makakapagpaligaya sa’yo, bakit hindi, Berto? Nandito ako ngayon sa’yp dahil … ikaw ang dati kong asawa, ikaw ang nakasama ko noon. Yon lang. Kaya pa rin kitang harapin dahil nawala na ang pagmamahal na ‘yon.” Hinawakan ni Lumin ang pisngi si Berto sa at tumayo malapit sa makinang panahi.

“Naunawaan ko na ngayon, Berto, na ang pagmamahal pala ay kayang mawala at burahin. Ang nakalulungkot lang, naunawaan natin ‘yon sa hindi magkatugmang panahon. At ‘yon ang nagpalungkot sa atin,” dagdag pa nito.

“Salamat sa pag-unawa, Lumin, salamat.”

Ika-dalawampu’t dalawa ng Marso, 2020: Pagpatawad

Opisyal ng sinirado ng probinsiya ang mga borders galing sa Davao, Sultan Kudarat, at Sarangani. Naging ulo ito ng balita sa mga local radio stations sa buong probinsiya. Maging ang mga byahe ng eroplano, sinuspende din ng gobyerno. Nanatili na lahat ng pamilya sa kani-kanilang mga tahanan. Bawal na ring lumabas ang mga bata na hindi pa dalawampung taong gulang at mga senior citizens.

“Ibig sabihin nito, ga, magpapautos lang tayo ng ating mga pangangailangan dito sa bahay,” sabi ni Ben. Habang himihigop si Lumin ng kanyang kape at nagbabasa ng newspaper si Atty. Ben sa kanilang veranda. May tumawag sa cellphone ni Lumin.

Matagal ang naging usapan nina Lumin sa cellphone.

Pagkatapos, humigop muna ito ng kanyang malamig na na kape at nagsabing.

“Ga, wala na si Berto,” napuno ng kalungkutan at pagtangis si Lumin, nilapitan ito ni Ben at niyakap nang mahigpit.

---

Alvin Larida is former teacher of Dole Philippines School at Polomolok, South Cotabato. Just recently he transferred to Libertad National High School in Surallah, South Cotabato. He studied Education, majored in Chemistry and Physics at Notre Dame of Marbel University in Koronadal City. He finished his master’s degree in Science Teaching at Mindanao State University in General Santos City. He was the third prize winner of Malip-ot nga Sugilanon in South Cotabato (2019) and honorable mention during the Balay Sulat Sox: Play Writing competition (2021). He was also a fellow of Tahad: Soccsargen Creative Non-Fiction Writing Workshop (2021).