Category: Fiction

Paingon, Pauli (Part Two)

Fiction by | April 12, 2021

Sukad atong nagsugod og pang-hitch si Bernard sa piggery trak, si ‘Nong Boyet mura na pud niyag nahimong amahan. Mangumusta kada buntag, manghimangno samtang ga-drayb padulong eskuylahan, ug usahay manghatag og pagkaon kon adunay maikahatag.

Dako ra ang balay ni ‘Nong Boyet para sa ilang duha sa iyang asawa, apan sakto ra kini kung naa ang anak niya, si Alvin. Sa mga nakasangit nga litrato sa balay ni ‘Nong Boyet ra nakita ni Bernard si Alvin. Maguwang ra kini og usa ka tuig sa iya. Apan wala na niya kini naabtan.

Grade 1 pa si Alvin katong nalumos kini sa sapa dili lang layo sa ilang Sitio. Apan ang storya, ang lawas nga nakaplagan daw sa mga tanod dili gyod kuno kang Alvin. Mao ra gyod daw pormaha, mao ra gyod daw nawnga, apan sa tinuod, punoan ra daw kuno ni sa saging nga gipuli sa usa ka engkanto sa tinuod nga lawas ni Alvin.

Samtang dili mutuo ang asawa ni ‘Nong Boyet niini, samtang nadawat na niya ang kamatayon sa iyang anak, si ‘Nong Boyet, sa pila na ka tuig karon, halos kada semana gihapon muhapit sa sapa aron pangitaon ang anak.

Dala pirme sa tiguwang ang dulaang kotse nga i-regalo unta niya kang Alvin sa iyang birthday. Naghinaot siya nga mubalik iyang anak alang sa dulaang kotse nga dugay na niining gidahom. Dili sama sa dulaang gigama niya gamit ang kahoy og taklob sa botelya, ang dulaang kotse nga iyang gipalit mularga kung birahon paatras, mutingog, musiga. Sa pagkamatay ni Alvin, matandog ra kini sa butanganan kung dal-on ni ‘Nong Boyet sa sapa.

Ang hutoy ni ‘Nong Boyet mutunong ra sab sa agiik sa makina.

“Muundang na guro kog drayb, dong,” sulti ni ‘Nong Boyet.

“Ngano man, kol?”

“Maoy ingon sa doktor. Dapat hagbay ra daw kong niundang kay di daw pwede mahago. Pero ang ako sad, magtungok ra ko sa balay ani?”

“Musugot man kaha ang intsik?”

“Wa siyay mabuhat. Di man siya ang magpa-ospital nako.”

Naa na sila sa highway. Tulo ka kanto na lang og maabot na sila sa eskuylahan. Ang mga tao nga ilang malabyan manap-ong sa kabaho sa piggery trak. Magpahiyom lang si Bernard ug si ‘Nong Boyet.

Nalabyan nila ang mga classmate ni Bernard kauban ilang mga ginikanan, suot na ang mga toga, bitbit na ang mga garlands, ang mga buhok daw gitilapa’g kabaw.

Gipikpik ni ‘Nong Boyet ang abaga ni Bernard ug gitarong ang kwelyo niini.

“Ayawg katulog sa graduation, ha.”

Nagpahiyom ra ang batan-on. Gi-abrihan ni ‘Nong Boyet ang purtahan og ninaog si Bernard, nagpasalamat.

Mulakaw na unta siya apan nanampit si ‘Nong Boyet.

“Kol?”

Sa glove compartment, gikuha ni ‘Nong Boyet ang dulaang kotse nga pirmi niya ginadala sa sapa. Giabot niya kini kang Bernard.

“Wa koy garland, dong. Kini nalang. Padak-a ni. Pasakya dayon ko.”

Gidawat ni Bernard ang dulaan, nisaka og balik sa front seat, ug hugot nga gigakos si ‘Nong Boyet nga gapugong sa iyang luha.

“Sige na. Ma-late na ka.”

Nagpasalamat usab si Bernard bag-o ninaog. Nagbaktas kini padulong sa eskuylahann ug palayo sa trak, bitbit ang toga, ang kalo, ang kodigo sa graduation song, ug ang dulaang kotse.

Bag-o nisulod sa gate, nihunong si Bernard ug nilingi sa piggery trak. Sa front seat, nagpahiyom si ‘Nong Boyet ug nitando.

Naghulat ang tiguwang nga makasulod ang batan-on usa gipaandar ang sakyanan ug nilarga.

 

***

Reil teaches Calculus. He lives in Davao City.

Paingon, Pauli (Part One)

Fiction by | April 5, 2021

Bisan layo pa ang piggery trak ni ‘Nong Boyet, dungog na ni Bernard ang saba niini. Sa halos adlaw-adlaw niyang sakay niini sa upat ka tuig niya sa hayskul, nasayod na siya sa matag detalye sa saba sa trak: ang kagang-kagang ug tayaong makina nga daw gi-asthma, ang agiik sa ligid nga galugos og subida, ang iwik sa mga baboy sa likod sa trak.

Kon madungog na gani kini ni Bernard, dayon siyang mutindog ug mukapkap sa iyang bag aron siguraduong wala siya’y nalimtang gamit: notebook, ID, balonan, cellphone, ug guna nga hangtod karon ginapadala pa gihapon sa ilang maestro sa TLE aron gamiton sa gardening.

Apan karong adlawa, si Bernard wala nagdalag bag.

Iya rang gibitbit ang pinilo nga toga, ang kalo sa graduation, ug ang kodigo sa ilang kantahong graduation song. Mas puti iyang uniporme, mas plantsado ang slacks, ug mas sinaw ang hinirmang itom nga sapatos nga gisudlan pa gyod niyag kinumot nga dyaryo aron muiho ra gyod sa iyang mga tiil.

Nihunong sa iyang tungod ang piggery trak ni ‘Nong Boyet.

Ang katiguwangon ni ‘Nong Boyet daw sama sa gidrayban niining trak: gaubo, pasmado ang kamot, ug lugos makakita kung dili niini ipiyong ang mga mata.

Ang piggery trak dili iyaha. Panag-iya kini sa tiguwang nga intsik nga adunay dakong babuyan sa ilang Sitio. Apan sa pila ka tuig nga pagdrayb ni ‘Nong Boyet niini, nahimo na pud kini niyang personal nga sakyanan. Naniguwang na pud siya dungan ang trak.

“Oy, Bernard!” ni ‘Nong Boyet samtang gi-abrihan ang purtahan sa front seat. “Pagpagi nang lingkuranan dong kay na, maabugan ‘nya nang imong uniporme. Hastang puti-a ra ba.”

Nagkatawa si Bernard samtang gasaka sa sakyanan. “Maayong buntag, ‘kol. Mao na gyud ni ‘kol.”

“Mao na gyud ni, dong.”

Nilarga ang sakyanan.

“Nagdala ka’g pahumot? Basin manimaho kag tae sa graduation.”

Nangatawa silang duha. Ang katawa ni ‘Nong Boyet natapos sa usa ka hutoy.

Sa paglabay sa panahon, naanad na si Bernard sa baho sa mga baboy. Niadtong una, mao gyod ni ang rason nganong dili gusto makisakay si Bernard sa piggery trak bisan pa og ma-late na siya. Dili siya gusto munaog nga manimahog baboy. Apan nihit gyod ang sakyanan nga gaagi paingon sa ilang Sitio. Ang dyip pirme gahunong – bisan kahoy hunungan – hangtod mapuno kini. Ang habal-habal, dili mularga kon dili kini muguot, hangtod sa lubot na lang ang magpabiling gakapyot. Mahal ra sab mupakyaw. Maong napugsan si Bernard usa ka adlaw nga musakay sa piggery trak.

Si ‘Nong Boyet maoy namugos niya. Sa iyang kauwaw, ginapahunong na ni Bernard ang trak wala pa lang kini kaabot sa eskuylahan. Dili siya gustong makita sa iyang mga klasmeyt nga gasakay niini. Apan kinaugmaan, gihinungan na pud siya ni ‘Nong Boyet, ug kinaugmaan pa. Hangtod naanad na lang si Bernard ug anam-anam nga duol sa eskuylahan ipahunong ang trak.

“Mag-speech ka ‘dong? Naa kay honor?” pangutana ni ‘Nong Boyet.

“Wa ‘kol oy. Usa ra’y ribbon nako. Graduate.”

Nihutoy og katawa si ‘Nong Boyet.

“Duha diay. Naa pay ribbon sa parent diri o.”

“Basta nakagradweyt,” ni ‘Nong Boyet. “Muapas ra imong mama?”

“Maoy ingon niya, ‘kol.”

Apan sa tinuod, wala kasiguro si Bernard kung makaapas pa gyud ang iyang mama.

(To be continued…)

***
Reil teaches Calculus. He lives in Davao City.

My Last Prayer

Fiction by | February 22, 2021

 It was just a little after lunch and the sun was high up but the forest around felt colder as we ventured deeper, the trees felt as though they had eyes, looking directly at us from all directions, above, the tree branches served as a canopy for the whole area, casting grotesque shadows on the ground and in the river parallel to our path, each step we took wearied us down as though the very earth had little hands that gripped our feet. The wind howled and moved through the plants around, making them dance, I felt as though I was in the middle of some kind of strange ritual, no words were spoken among the three of us since the trip started. I wanted to rest, I wanted to stop, I wanted to turn back. But I couldn’t. I was the one who suggested this, I was the one who invited them, I was the one who asked for this.

A shadow, a sound, a movement in the thick bushes around, the forest seemed to play tricks on us. JC stopped abruptly halting the movement of the whole group. We stood there for what felt like ten seconds or a whole eternity. “Maybe we should rest here for a while,” Irene said. “No, I feel like there’s something bad here. Let’s rest when we get there,” JC replied. It was only two in the afternoon but the forest felt really cold, and my wet clothes gave me chills whenever the wind howled. My head was spinning and I felt like throwing up. I felt like there were chains attached to my feet, and it was the forest holding the handle at the other end of it. We have been walking for two hours but I had a feeling we weren’t any closer to our destination.

 A fork in the road appeared upon us. JC took a minute before deciding which way to go. The path we took went outside the forest and up a slope that was filled with jagged rocks, pain for my exposed foot. The skies opened before us but it was slowly turning gray, signaling rain. The road continued to a narrow path on the side of a mountain where we had to walk in single file, to the right was the face of the mountain, and to the left was a steep downward slope. We kept looking at the sky, praying that the rain wouldn’t come.  The path went down and into the forest again. It was the same forest but this part felt totally different. I felt like it was another world; I felt like it was from a different time, a time long past and forgotten. The trees were bigger, and there was a feel to them that made it seem like they moved every time we weren’t looking, their roots intertwined with everything on the ground, covering everything.

It was dark and I was sure it was close to dusk. Just a little further we walked, and there it was, the tree with the red stripe painted around its trunk, and to its right was the spring, it was dim but the water sparkled, we climbed upwards through the spring rocks, one little slip to what would be a dangerous fall but onwards we climbed, carefully planning each step. It should have been getting lighter because we were climbing upwards into the open space but the light remained the same; it seemed that the rain would pour any minute. My body felt so exhausted, every flex and contraction of my muscles caused me searing pain, and my feet felt like they had needles pinned to them but at last, we were there. Atop the spring rocks was a small cave, the darkness inside of which was a totally different kind of darkness and the light from our matches only managed to illuminate our hands. I felt for something in the darkness with my feet, a rock with a depression in its center that made it look like a moon crater. Beside the rock, was our destination.

“How long has it been, since we last saw you, John?” The words echoed in the cave and sounded like they were not words. The wooden cross beside the rock illuminated by the weak firelight had no words engraved in it, a marker with no name, it lay motionless and dead, like the person buried under the rocks beneath it, but I felt it calling out to me.  My knees finally gave out, maybe it was fitting for me to kneel before it, emotions and memories ran wild in my thoughts, JC and Irene stood there behind me, silent. In the quiet dark I kneeled, In the quiet dark I remembered. In the quiet dark, I started to pray.

__________________

 

Jose Francis R. Sycip is from Bukidnon. He is a 1st year Creative Writing major from the University of the Philippines Mindanao.

Maria Al Qibtiyya

Fiction by | February 1, 2021

(For All The Sitties And Josephs)

Forgive me, Mother, for I may have sinned. I am with someone.

You taught me to cover my head, which I followed all through my adult life. But one morning I grew impatient. I discovered it was less stifling to let loose some strands of hair. The wind was cold, so I let it through.

Sinned, in the language of Baba. But you, you did not teach me to guard my heart. You encouraged me, in your silence, to find happiness as long as I kept my virtue, especially my faith. I am keeping my word. Would sin then include welcoming into the fold a man who has willingly embraced our beliefs and customs? That he and I shall serve the Almighty together. I am always to remember that Jannah1 is beneath a husband’s feet.

[Photo by Jhoanna Lynn B. Cruz]

Forgive me, Mother, for I may have failed you. I chose someone for myself.

I know the story of Umm Sulaym and Abu Talhah2. I learned how she was told it was better for her that Allah guided one person to Islam through her. I followed the honorable woman of the past like a dutiful daughter. I know the standards, beginning with a man’s religious commitment, seconded by his attitude and then physical attributes and financial ability. Most importantly, I am empowered by our faith to choose my own husband.

I chose well, I must say. Would you still think me as a failure when he has passed the test?

You made sure I was wrapped with royalty. I assure you the sound of the kulintang follows me everywhere. Once, when I visited his home to meet everyone, I thought I heard an agong cheering me on.

They too are royalty. They talked casually about their jobs at topmost government offices and trips to Europe. I saw attractive wood carvings and fine china. The decorations on that particular December night were so refined I invoked Astagfirullah3 for yet again appreciating the season. I invoked Astagfirullah many times as I let myself hum along Christmas carols that danced around me.

How sophisticated they are and well-mannered, the crowd in Montiya would surely be mesmerized. They said my hijablooked delicate and beautiful as my skin. Would you feel betrayed if I say I like them better than some of our inquisitive relatives?

Mother, I wear my dignity like a crown. He has committed himself to Allah so that he can marry me.

Would you dispute the holy words now and blindly call me a sinful woman or a failure of a daughter?

Hear me. Hear this verse as it was constantly recited in the halls of matrimony, “And among His Signs is this, that He created for you mates from among yourselves, that you may dwell in tranquility with them, and He has put love and mercy between your hearts.”

Mother, I have already made up my mind. Please bless us with your consent and acceptance.

 

 

Notes:

1 Paradise. Islam says a woman who prays her 5 obligatory prayers, fasts during Ramadan, and honors and respects her husband may enter Paradise by any of its gates she wishes. Islam likewise teaches the equal obligation of men to live with their wives in kindness and devotion—“the best among you are those who treat their wives well.”

2 One of the finest men in Madeenah during Prophet Muhammad’s time. He converted to Islam to marry Umm Sulaym.

3 Invocation for repentance

Arifah Macacua Jamil was raised in Lanao del Sur. She graduated from the BA English program of UP Mindanao. Currently based in Manila, she likes to talk to children.

 

Dili Nato Pugson Atong Kaugalingon sa mga Butang nga Dili para sa Atoa

Fiction by | January 18, 2021

 

I. Quirino Avenue

Dumarating ang oras na iyon, hindi mo kailanman inanyayahan, ngunit dumarating. Tulad, halimbawa, isang gabi noong Enero 2015 habang nag-aabang ka ng masasakyang jeep mula Quirino Avenue patungong Mintal matapos makipagkita sa dalawang kaibigan. Sadyang mahaba ang paghihintay at sadyang punum-puno ang trapiko sa lungsod – maging sa sariling utak, sintindo, at kamalayan.

Inilabas mo ang iyong cellphone, sinubukan kung makakaya ng kamera nitong bihagin ang sandali sa espasyo ng lungsod kung saan nagdidigmaan ang dilim at panglaw. Malugod mong tatanggapin ang mumunting liwanag ng anino ng mga nagdaraang sasakyan kahit na pilit mong itinatago ang iyong mukha. At saka mo sasabihin sa sariling, “Ngayong gabi, maalinsangan, pinalalaya na kita.”

 

II. Bago Oshiro-Mulig-Manambulan-Calinan

Ipinapalagay ng isang historyador at mananaliksik na Hapones na ang kalawakan ng Bago Oshiro, Mulig, Manambulan, at Calinan ang siyang sinaunang pinaglagakan ng abaca sa dalawang bugso ng pananakop ng mga Amerikano at Hapones sa Mindanaw. Ang plantasyon ang isa sa mga itinuturong dahilan sa tuluyang pagkatiwalag ng mga Bagobo sa kanilang yutang kabilin.

Kung sakaling babaybayin ang ruta ng Bago Oshiro, Mulig, Manambulan, at Calinan gamit ang bisikleta, malalantad ka sa isang daigdig na hiwalay sa kung ano ang nahahagip ng mata sa sentrong bahagi ng lungsod. Malayo sa nagtataasang gusali, maingay na busina ng sasakyan sa trapiko, at epidemya ng sibilisasyon na sa halip na maging makatao ay higit na nagdudulot ng karahasan.

Magsisimula ka sa pagbibisikleta sa Bago Oshiro, babagtasin ang lagusan mula Mintal patungong Toril at saka liliko sa daanan patungong Mulig. Masyadong mahaba ang kinakailangang tahakin na daanan sa bahaging ito. May mga sandaling mapapatigil ka na lang, uupo sa lilim ng puno ng aratilis na humahangos at tumatagaktak ang pawis, at mumultuhin ng realisasyong hindi ka sapat. Hindi ka sapat. Sa pananaliksik, pagtuturo, pangangarap, at pangingibig, hindi lahat ay nananatiling sapat. Patuloy kang tinitimbang ngunit lagi’t lagi, nagkukulang.

Matapos makapahinga, magpapatuloy ang iyong pagpadyak sa bisikleta hanggang Manambulan. Matatarik ang bangin at daanan, walang pangalan ang mga kalye, at tila walang hanggan pa ang babaybayin. Halos isang oras pa na pagpadyak bago mo marating ang Calinan, ngunit hindi mo iindahin ang pakiramdam ng pagod. Sa buhay at pagpadyak sa pedal ng bisikleta, mahaba at pasikot-sikot ang daanang nagbibigay imbitasyon at kumikiling sa pagiging manhid.

Minsan ay dadalawin ka ng isang panaginip: Nasa isang hindi pamilyar at lumang silid ka sa Calinan, walang damit, tumakbo ka ng tumakbo paalis ng silid at nagpatuloy hanggang sa marating mo ang highway na siyang nagdurugtong sa Davao at Bukidnon. Walang tao sa paligid, mapanglaw ang langit, tiningnan mo ang iyong katawan, heto sa balikat ang nunal ng pagnanasa, nasa kaliwang hita ang pilat ng paglimot, at nasa talampakan ang marka ng pangungulila. Ilang saglit pa, tatawa ka ng malakas na malakas. At ang tawang iyon ay para sa lahat ng hindi marunong tumawa.

 

III. Bangkerohan

Matingkad sa alaala mo ang sandaling iyon noong Hulyo 2014, unang araw mo sa lungsod, at napatigil ang sinasakyan mong taksi sa Bangkerohan River. Pamilyar ka sa hugis at anyo ng ilog lalo na’t ilang beses na itong itinampok sa mga pelikulang piniling gawing lunan ang marahas na espasyo nito na nagkakanlong sa iba’t ibang kulay ng krimen sa lungsod. Sityo ang ilog ng prostitusyon ng mga maralitang bata na sa murang edad ay nalantad na sa mga usaping seksuwal sa Imburnal habang ito ang altar ng krimen sa Sheika kung saan pinatay ang dalawang magkapatid na naging biktima ng mapaniil na sistema ng droga at kahirapan.

Isang gabi, matapos makipagtalastasan sa harapan ng gintong likido ng alak – animo’y bumubulang luha mula sa pingas na bibig ng bote – nasumpungan mo ang sarili kasama ang ilang kaibigan sa palengke ng Bangkerohan. Bulcachong ang sagot sa mga gabing tanging alak ang iyong kaniig. Bulcachong ang hihigupin sakaling lango ka sa paghahanap ng kahulugan at sagot. Bulcachong ang pupuno sa lahat ng pagkakasala ng lungsod. Bulcachong ang simula at wakas.

 

IV. UP Mindanao

Malaki ang naitulong ng Unibersidad sa iyong paglago bilang tao. Marami kang natutunan sa mga tao na nakasalamuha mo rito – kaibigan, katrabaho, at estudyante. Kung kaya sa tuwing may nagtatanong kung bakit sa UP Mindanao ka nagtuturo, ang sinasagot mo ay bakit nga ba hindi?

Ngunit isang tanong iyon mula sa iyong ina, “Hindi ka pa ba uuwi dito sa atin sa Laguna?”

Isang beses na bumisita ang nanay at kapatid mo sa siyudad, inihatid mo sila sa paliparan pauwi ng Maynila ngunit hanggang sa gate ka lamang ng gusali ng paliparan. At saka mo nadatnan ang sariling nakatayong mag-isa sa paliparan, hindi lilisan o nagbabalik, kundi naghihintay lamang sa paglipad ng eroplano.

 

 V. Roxas

Apat na punto ang maaari sandigan sa pagharaya sa Roxas. Apat ang maaaring maibigay dahil bumubuo ang apat na sulok nito ng isang kahon, iba sa pagiging limitado at panaklong, kundi dahil sa tatag nitong tumayo mula sa pagkakaroon ng apat na dako.

Unang punto:

Maaari mong libutin ang Roxas kasama si J — at papanoorin mo kung papaano niya kikilatisin ang mga paninda sa night market. Maibubulong mo sa iyong sarili, narito sa harapan ko ngayon, ang tao na gusto kong makasama habang buhay. Natagpuan ko na siya. Ngunit ang pinakamasaklap na realisasyon sa lahat, hindi sapat ang pagharaya. Hindi maikukulong ng bibig sa bibig at kamay at ari ang pagsinta.

Pangalawang punto:

Lalakarin mo ang kahabaan ng kalye habang tuliro hinggil sapagdidiskurso sa pinanood na pelikula, at ilang sandali pa ang lilipas, maririnig ang isang malakas na malakas na pagsabog. Uulan ng pulbura mula sa langit, tataghoy ang hangin, at magkukumpulan ang mga katawan sa daanan. Nag-aanyaya ang mga apoy ngunit magpapatuloy ka sa paglalakad ng mabilis, ng mabilis na mabilis. Bumabagsak na ang mga apoy mula sa bulalakaw at hindi sapat ang pananampalataya sa iisang tao.

Pangatlong punto:

Minsan, naisipan mong tumungo sa Roxas ng mag-isa.Umupo sa hagdanan sa entrance ng isang unibersidad doon at saka tanawin ang lahat ng nahahagip ng mata. Nakakalula ang kawalang hanggahan ng lahat.

Pang-apat na punto:

Napapalitan lamang ang pangalan ng mga nakaupo ngunit iisa ang mukha at anyo ng pang-aabuso at paniniil. Hindi titigil ang mga ibon sa pagdapo sa Roxas hangga’t hindi napapawi ang pananamantala. Magpapatuloy ang paghuni ng mga ibon hangga’t hindi naibabalik ang mga nawawala. At walang hanggan ang paglipad ng mga ibon kahit na walang pakpak.

 

VI. Bajada

Hindi lamang minsan ngunit malimit kang makaramdam ng lungkot. At sa tuwing dinadalaw ka nito, pinipili mong magpakaligaw-ligaw sa ibang bahagi ng siyudad. May panahong nagtutungo ka sa coffee shop sa Bajada kasama ang ilang kaibigan at saka kayo mag-iiyakan tungkol sa lahat ng sama ng loob sa isang daigdig na tila hindi ninyo mawari ang galaw at timbang. O kaya ay ang magbasa ng mga lumang libro sa BookSale at saka manood ng sine. O maaari rin naming magpakalasing sa Secret Shop at Laysa’s upang mapawi kahit papaano ang sama ng loob. At pagkatapos ay kakain ng pares sa Comedor.

Ngunit kapag tapos na ang lahat, kapag wala na ang lahat, mararamdaman mong muli ang pag-iisa.

 

VII. Mintal

Paborito mo ang mga gabing payapa kung kailan marahan, banal, at sagradong dumadaloy ang mga sandali. Habang nakahiga sa kama sa iyong nirerentahang silid sa Mintal, iniisip mo ang iba’t ibang posibilidad at pagkakataon ng pamamalagi sa lungsod. Nariyan ang mga plano sa pananaliksik at pagtuturo, ang pagbili ng lupa sa Marilog kung saan maaari kang magtanim, at ang pagtanda sa lugar kasama ang ilang kaibigan at mga iniingatang gamit. Isang tahanan ang Mintal. Isa itong tahanang malayo mula sa pinagmulan.

 

VIII. Francisco Bangoy International Airport

 13 Marso 2020. Bitbit ang isang maliit na bag na mayroong laman na kakaunting gamit, nagtungo ka sa Francisco Bangoy International Airport dahil sa nalalapit na lockdown na ipapataw ng gobyerno bunsod na rin ng lumalalang pandemya ng CoViD-19. Punum-puno ng pangamba at walang katiyakan ang lahat – maging ang nagsasala-salabid na hibla ng buhay at kamatayan.

Sa loob ng eroplano, habang umaakyat na ito sa himpapawid, tanaw sa labas ng bintana ang kalmado na gulpo ng Davao, naaarawang mapunong isla ng Samal, banayad na daloy ng buhay sa siyudad, at saka ka bumuntong-hininga. At sa isang iglap, dahan-dahang maglalaho ang natatanaw sa lawas ng mga ulap. Tulad ng isang alaala.

 

Kasalukoyang nagtuturo sa Unibersidad ng Pilipinas si Jay Jomar F. Quintos. Isa siyang manunulat at filmmaker.

Langub

Fiction by | December 14, 2020

Dili maihap ang mga langub sa Kulaman Plateau, ang lugar sa mga Dulangan Manobo nga naa sulod sa probinsiya sa Sultan Kudarat.  Sa akong pagpuyo didto sa tulo ka tuig, sobra 30 kabuok ang akong nasudlan isip usa ka spelunker (ang English adtong ganahan mo-explore og mga langub).

Pero matud pa sa naila-ila nakong mga Lumad sa maong lugar, sobra pa daw sa gatos ang mga langub, kung ang usa ka spelunker dunay igong panahon ug andam nga mobaklay og mga bakilid kaayo nga bukid aron makasulod aning daghan kaayong langub. Ang uban gani ani naa sulod sa mga lasang ug lisod toltolon kung walay kaubang kahibalo asa kini pangitaon.

Lahi ang  kalibutan sulod sa langub, alang niadtong nakasulod na niini.  Tinuod dulom kaayo, apan kung kumpleto ka lang og gamit – sama sa hayag sa suga parehas sa ginagamit sa mga minero – dili ra man kahadlokan nga mosulod ani. Dunay mga langub sa Kulaman nga daw morag katedral and kahabog ani sa sulod.

Daghang matang nga parte sa langub ang makit-an – ang mga “stalactites ug stalagmites” – kini tong mga nagbitay nga daw corals. Ug kung puti ang kolor sa maong mga stalactites ug stalagmites – daw mora silag snow tungod sa kaputi niini. Naa say mga “lowstones, helictites, soda straws ug columns.”

Naay mga langub nga makasulod ka lang kung imong kamangon ang pultahan ani, naa say angay kang motakilid kay igo rang makalusot ang payat nga lawas. Dunay mga langub nga naay sapa sa sulod, ug usahay mabaw, usahay lalom.  Lahi gayod ang katahum sa sulod sa langub, apan klaro nga kung naa ka sa sulod ani, daw daku kaayo ang misteryo nga imong gi-atubang. Matud pa sa pipila ka mga psychiatrists  ang pagsulod sa langub kuno morag sama nga nibalik ka sa sabakan sa imong inahan.

Daghang mga istorya sa mga Dulangan Manobo bahin sa mga sugilanon nga ilang nadawat gikan sa ilang mga katigulangan. Dunay nag-ingon nga dihay usa ani ka langub diin nagpuyo ang usa ka higante’ng bitin, ug matag karon ug unya magpakita kuno kini.  Pero kasagaran naa ra sulod sa labing suok sa langub, busa wala’y usa kanila nga mangahas mosulod aning maong langub.

Naa say nag-ingon nga kini ang mga pinuy-anan sa mga “dili ingon nato.”  Pero kung mag-ritwal una mosulod sa maong mga langub, wala ra may mahitabo sa mosulod. Kapanginabuhian man god ang pipila aning mga langub kung modagsa sa sulod niini ang mga langgam nga gitawag og  balinsasayaw (swiftlets that resemble the swallows). Kini tong mga langgam nga ang ilang mga salag – nga gikan sa ilang laway (solidified saliva) mahal kaayo, kay mahimong bird’s nest soup. Kinaham kini sa mga Intsik, ug mahal kaayo ning maong sabaw kung order-on sa mga restaurant.

Naa say katingalahan nga istorya sa mga katigulangan nga ang uban aning mga langub magbalhin-balhin kuno.  Kay pas-anon man ang maong langub sa likod sa busaw, ang gitoohan sab sa karaang mga katigulangan nga parte sa mga “dili ingon natu.” Daghang klase sa mga busaw ang ilang gitoohan gawas aning nagpas-an og langub, dunay mga morag kapre o engkanto. Gani sa usa ka lugar sa tapad sa usa ka langub  dunay dagkung puting bato mismo sa tunga sa sapa, magtapok ang mga matahum nga mga diwata ug gakanta sa tunga’ng gabii kung takdol ang bulan.

Apan ang mas taas nga akong i-apil ani nga sugilanon dili katingalahang panghitabo kondili makalagot nga panghitabo. Bahin kini sa usa ka kulturanhong gawi sukad pa sa linibo na nga katuigan sa karaang panahon. Adtong mga panahona, dunay mga lumadnong katilingban nga ang mga patay nilang mga kaparyentihan isulod sa banga ang na-ugdaw nga lawas sa namatay nga paryente. Dayon ang maong banga sulod sa langub nila tipigan.

Ang labing nikaylap ani nga historical narrative ang gihimo sa mga Lumad sa Palawan. Dunay gitawag nga Tabon cave, ug dinhi nadiskobriha ang usa ka dakung banga.  Maayo kaayo nga pagkahimo kining maong matahum nga banga, kay sa taklob niini, dunay usa duha ka tawo nga nisakay og banka. Ang naa sa atubangan maoy nagbugsay, ug nilingkod lang ang naa sa likod. Sumala sa kahulugan nga gibatbat sa mga antropolohista, simbolo kuno kini sa usa ka tawong namatay, ug gi-ubanan sa iyang paryente o ulipon sa iyang panaw padulong sa laing kalibutan.

Sa sulod sa maong banga, dihay mga timaan sa mga bukog sa usa ka tawo, kansang patay nga lawas gipa-ugdaw ug ang nahabilin aning mga bukog gisulod sa banga. Mao nga gitawag pod kini nga burial jar. Ug aron walay magpatamas-tamas sa maong giila nila nga sagradong butang, gitipigan kini sulod sa langub kay lisod sudlon ang langub nga naa sa kilid sa bakilid.  Ang maong banga naa na karon sa National Museum sa Manila.

Duna pay laing mga banga nga gi-exhibit sulod sa National Museum.  Kini ang nakolekta sa taga National Museum sa Maitum, Sarangani Province. Dunay ilang gihimong diorama sa sulod sa langub dihang nakit-an nila ang maong mga banga, ug sobra sila gatos. Ug maayo kaayo ang pagkaporma sa gitawag nga anthrophomorphic  jars o mga banga nga mohulagway sa lawas sa tawo. Kay dunay mga banga nga dunay mga kamot, ug daghan ang taklob mao ang ulo.  Sama sa nakuha sa Tabon cave, kini nga mga banga mao say ilang gisudlan sa nahabilin sa parte sa lawas human kini naugdaw.

Apan naa pay laing mga banga nga gikolekta sa langub ug karon gi-exhibit sa museum sa San Carlos University (USC)  sa Cebu City.  Mga anthrophomorphic jars sab ang nakoleta, pero dili kaayo pino pagkahimo kumparar sa mga banga nga nakuha sa Maitum. Ang maong langub naa kaniadto sa sulod sa  barangay sa Menteng, sa munisipyo sa Senator Ninoy Aquino aning kabukiran sa probinsya sa Sultan Kudarat nga yutang kabilin sa mga Dulangan Manobo.

Adtong tuig 2001-2004, ang among mission team didto ma-destino sa maong lugar. Gi-imbita mi sa mga misyonaryong OMI nga tabangan sila sa ilang mga programa, labina ang kabahin sa pakigduyog-ambit sa pakigbisog sa mga Lumad. Usa sa ila si Padre Miguel Triunfante, usa ka antropohista nga hanas kaayo sa pinulongang Dulangan Manobo kay dugay na sab siyang nagpuyo dire.

Usa ka adlaw iya ming gi-istoryahan sa unsay nahitabo aning langub diin gikuha ang mga banga. Ang maong nangulo sa team nga niabot sa Kulaman aron kolektahon ang mga banga  mao si Marcelino Maceda. Sumala sa gihimong pagsusi kung kanus-a gihimo ang mga banga, mobalik kuno sa late Neolithic (or Early Iron) Age nga possible sa tuig 585 AD (plus or minus 85 years).

Ang nigasto sa maong prohikto ang USC, mao nga naa sa ilang museum sa Cebu ang maong mga banga hangtud karon. Adtong tuig sa 1962 kini nahitabo, nidtong panahon nga wala pay klarong dalan gikan sa patag sa may Isulan-Tacurong pasaka sa bukid hangtud moabot sa Kulaman Plateau. Sa mga 1970s, diha nay mga dalan tungod  nasugdan ang logging sa maong lugar.

Mao nga si Mr. Maceda ug iyang mga kauban didto nisugod sa ilang panaw pasaka sa Kulaman sa pikas bahin aning probinsya. Nanukad sila gikan sa munisipyo sa Lebak. Sumala sa istorya lima ka kabayo kuno ilang gidala ug maoy gisakyan pasaka ngadto sa Kulaman kay daghan pod silang dalang mga butang.

Nahibaloan nilang Mr. Maceda kining maong mga jars, kay diha na may pipila ani nga jars nga niabot sa museum as University of Sto. Tomas adto pang 1954. Dili na mahibaloan kinsay nakakuha niini ug gidala sa Manila. Mao nga na-interes siya ug ang USC nga pangitaon ang langub diin daghan pang mga banga ang ilang makuha og madala sa USC museum.

Sa mubo nga pagka-istorya, dunay naila-ila si Mr. Maceda nga maoy nipahibalo sa iya nga ang maong langub naa sa Kulaman ug pinaagi sa iyang mga kontak sa gobierno, nahibaloan ra niya unsaon pag-abot sa maong lugar. Kahibalo siya daan nga kinahanglan siya og permiso ani gikan sa mga Lumad nga nagpuyo sa maong lugar, busa nakapangita sab siyag paagi nga maila-ila ang datu pag-abot niya didto sa Kulaman.  Nisugot ra man sab ang maong datu nga puede silang mosulod sa langub ug kuhaon ang mga banga.

Unsaon ta man lagi, nga tungod sa kataas sa dagan sa panahon, nalimtan na sa mga kaliwatan sa mga Dulangan Manobo ang dakung kahulugan aning mga banga. Daw wala nay bili kining maong mga banga alang kanila, kay dili na man sab gani nila mahinumduman ang kasaysayan niini. Ug dugay na sab nga naputol ang maong gawi nga manghimo og banga ug sudlan sa nahabiling na-ugdaw sa namatay nga paryente.

(Ang wala pa mawala hinoon – bisan og nagka-anam na sab nio nga wala na kaayo nila buhata karon – mao ang pagsulod sa patay nga lawas sa ilang mga minahal nga namatay sulod sa gibuak nga kahoy ug gihimong morag lungon. Naa man silay mga pamaagi sab nga dili kini manimaho kay ibutang man nila kini sulod sa ilang mga balay. Gani duna koy nabisitahan nga panimalay, diin sa sulod mismo sa balay gipatong ang lima ka mga longon – gikan sa dagku ngadto sa gagmay. Dili pa man god nila ilubong kini, samtang wala pa mahupay ang ilang kaguol. Sa karaang panahon, abrihan nila ang mga longon ug unsay naa na-ugdaw maoy isulod sa banga, ug ibutang sulod sa langub. Apan karon ila na lang ilubong sa yuta).

Duna man say gibaylo nga mga gasa si Mr. Maceda sa datu ug iyang mga sakop busa nalipay ra sab sila sa maong panagtagbo nga duna silay nadawat. Tungod kay limitado ra ang ilang madala, gipilian lang ni Mr. Maceda ang mga banga nga ilang dalhon, pero ubay-ubay sab kini (nga makit-an diha sa USC museum karon). Gibilin nila tong dili na kaayo maayo ug matahum og porma.

Ang problema lang, kay nisaad si Mr. Maceda nga mobalik sa Menteng ug magdala pa siyag dugang nga mga gasa sa mga Lumad nga naghandum sab sa maong pagbalik.  Apan wala na kini nahitabo, ug nasuko daw ang maong datu.  Nisulod kuno sa langub ang maong datu ug pipila ka kauban ug tungod sa ilang kalagot sa wala pagtuman ni Mr. Maceda sa iyang saad, ilang gipang-buak ang nahabilin nga mga banga.

Pagkadungog naku ani nga istorya, na-curious na dayon kaayo ko unsay dagway ani nga langub ug unsa pay nahabilin nga artifacts sa sulod niini. Busa nisakay mig habal-habal hangtud sa masudlan sa maong sakyanan. Dayon  gi-hike namo ni Padre Miguel ang bukid pasaka sa Menteng. Mga tunga sa adlaw sab ang among hike. Dihay mga Dulangan Manobo nga among nahimamat pag-abot namo sa ilang barangay.

Sa gawas lang sa maong barangay, diha ang langub. Pagsulod pa lang nimo daan dunay nasulat sa bongbong sa pultahan sa langub ang ngalan ni Mr. Maceda ug ang petsa sa ilang pag-abot dire. Pagsulod namo sa langub, niguot akong dughan ug kahilakon kaayo ko sa akong nakit-an. Diha tuoy mga nahabilin, pero mga tipik na lang sa maong mga banga, ug mora na lang kining mga gagmay’ng bato, kay gipangbuak lagi kini. Subo kaayo palandongon nga adtong pagsulod nilang Mr. Marcelo ani nga langub, intact pa ang tanan.

Alang kanako usa kini ka tragedy kung pamalandongan ang dakung kahulogan aning maong mga artifacts, kay gamay na lang kaayo ang nahabilin sa atong mga katigulangan sama ani.  Ug daku sila bili sa paghatag og kasayuran unsa ang klase sa ilang kinabuhi niadtong panahona.

Dihang nakit-an ko ni Fr. Miguel nga nasubo kaayo, iyang kung gihonghongan. Matud pa niya, dunay datu sa ilang barangay nga nag-ingon sa iya, nga duna pay laing langub diin intact pa ang mga burial jars. Wala na lang nila ipahibalo kini sa ma taga-gawas kay hadlok sila nga ang nahitabo sa Menteng nga langub, mahitabo na sab. Ug karon mas duna silay kahimatngon unsa diay ka importante kining mga banga alang kanila, busa dili na nila gustong kuhaon pa kini dire sa maong lugar.

 

*

 

Postcript:  Sa usa ka konperensiya sa Philippine Anthropological Association of the Philippines (UGAT) sa USC, akong gipadayag sa mga taga-USC nga nangindahay ang mga taga-Kulaman nga i-uli ning mga banga sa ilang lugar. Apan gitubag ko sa taga-USC nga dili nila kini puedeng himoon samtang ang munisipyo sa Senator Ninoy Aquino o di kaha ang Probinsya sa Sultan Kudarat dunay klarong museum nga mosiguro nga tipigan gyod ang mga banga aron magpabilin nga mahimo kining makit-an sa umaabot pa nga mga henerasyon.  Apan klaro nga ang munisipyo ug Probinsya wala pay giplano nga maong museum – o dili ba kaha nga dili sila interesado? – mao nga lisod ma-pressure ang USC nga ibalik ang mga cultural artifacts asa nila ni kuhaa.

 

Nasulat ni Melchor M. Morante ang mga nobela nga Ugma Puhon, Junjun (1994), Tuburan sa Handurawan (1995), ug Si Menda ug ang Bagani’ng gitahapan nga maong si Mangulayon (2015). Kauban ang “Langub” sa umaabot nga Mga Lumadnong Sigulanon nga Mahinuklogon.

 

 

Pulang Ani

Fiction by | November 2, 2020

Papadilat pa lang ang araw ngunit siya’y gising na gising na. Agad na papasok sa banyo, maliligo para linisin ang duming nakabalot sa katauhang hindi madaling tanggalin kahit pa ng kapangyarihan ng konsensya. Lalabas ng banyo na mabango, mistulang dala-dala pa rin ang dangal ng pagiging isang masunuring magsasaka sa kanyang diyos. Marahil ay mapagpala nga siya. Sa lahat ng mga magsasaka, siya lang ang may piging sa lamesa. Sa lahat ng mga magsasaka, siya lang ang may asukal ang kape. Sa lahat ng mga magsasaka, siya lang ang may pulang ani.

Iniwanan niya ang magarang bahay para magsaka sa kanilang bayan; hindi sa sakahan kundi sa lansangan. Papunta na siya sa kanyang opisina kung saan madadatnan niya ang iba pang katulad niyang mga magsasaka at kanilang mga pananim. Naroon din ang sandamakmak na biktima ng nangangalawang na’ng sistema ng hustisya gaya ng pagkakalawang sa nagkakatandaan na’ng mga rehas. Doon ay maghihintay siyang sumapit ang dilim; para magtanim, para mag-ani.

Natulog ang araw at napalitan ng hindi gaanong maliwanag na nakangising buwan. Dahan-dahang pumalibot ang mga ulap dito, kaya tila rosas sa alapaap ang imaheng maiguguhit sa langit, kasabay ang pagtatago ng mga bituin sa likod ng mga ulap. Dito lumabas ang mga magsasaka, dala-dala ang mga semilyang itatanim sa mismong pinagsasakahan.

Nagsisipag-alulong ang mga aso habang sila’y umaali-aligid sa mga eskinitang masasangsang ang amoy. Dikit-dikit ang mga bahay, kaya ang lahat ay pinagpapawisan sa kanilang nag-aasulang mga uniporme, na puno ng kung ano-anong mga tsapang pangsalsalan lamang ng pagkakapitagan ang gamit. Tahimik na rin ang paligid dahil tulog na ang bayan, at sila na lang ang gising. Madilim din ang buong lugar dahil sa mga power interruption.

Maya-maya pa’y may kumaluskos na kung ano sa bandang kanto ng eskinita. Marahang sila’y dumako roon habang dinig ang mga sariling kabog ng dibdib. Takbuhan sa balat ang pawis mula ulo hanggang leeg. Pagdating sa dulo, tanaw nila ang isang lalaking papaalis, dala ang kanyang pagkaing Jollibee na tila galing pa sa supot na nakatambak sa basurahan. Pagkakita ng lalaki sa kanila, nanlaki ang mga mata nito at agad na kumaripas ng takbo.

Isang putok. Dalawang putok. At balik sa tahimik ang lahat. Kinuha ng magsasaka ang dala-dalang semilya at itinanim sa katawang kasing tahimik at lamig ng eskinitang kinalagyan. Aani siya ngayo’t nagbunga na ng dugo ang kanyang ipinunla.

Bakas pa sa uniporme ang kanyang pulang ani. Uuwi sa tahanan, lalabhan ang uniporme, at matutulog nang mahimbing. Kinabukasan, magigising na para bang walang nangyari. Maliligo para linisin ang duming nakabalot sa katauhang hindi madaling tanggalin kahit pa ng kapangyarihan ng konsensya. Lalabas ng banyo na mabango, mistulang dala-dala pa rin ang dangal ng pagiging isang masunuring magsasaka. At ito’y magpapatuloy pang matagal, sa utos ng panginoon nilang diyos.

 

 

 

***

John Llyod is a third-year student from the University of Southeastern Philippines. He is currently taking up Bachelor of Arts in Literature and Cultural Studies.

Before Sundown

Fiction by | October 26, 2020

It was almost sundown and I was on my way home from Aling Taling’s to get trays of eggs and some chicken meat for the fiesta the following day. My mother was always excited for those kinds of celebrations; she would exhaust all our hard-earned money just to fill our tables with different dishes for other people to eat. I cannot forget how mad my father was one night when he found out that she sold one of our two kalabaws to have a grand celebration for her birthday; my itaydid not say a word to her for a week.

I trod on the dusty road of our little barrio and took a glance at the golden haze of rice field that stretched far in the horizon. At the end of it, I saw the tip of the sun peeking in between the two mountains; the sunset yesterday was golden with screaming orange clouds splattered across the sky, but now it appeared rather pale along with custard-colored sky. I did not notice that I was already watching the sunset far too long until one of the light posts lit up. As much as I loved staying in that place because of the cool breeze from the field, the fear of the stories about the aswang taunted me.

It had been two weeks since our barrio experienced distress over some incidents of frequent knockings on their door, some flapping sounds over roofs, and the death of goats with suspicious teeth marks on their necks. For a boy who stayed in the city for years to study and work, these rumors still had me terrified and anxious.

I walked faster as the light posts ahead of me started to light up as well. I came across little children hurrying home, some being chased by their nagging mothers.

“I told you to be home before sundown! Do you want the aswang to come after you?!” a woman shouted at her little boy as she hit him with a long thin stick.

My chest pounded upon hearing her words; the aswang might be true since it was already the talk of the town and many of the villagers had stepped forward to attest to its existence. I remembered how my inay warned us about these creatures when we were young, and I guess the fear still lived inside of me up until now. It never left me — even when I went away. When I was living in the city, my roommates would always tease me because I easily got scared of ghost stories and horror movies, even if I was already a grown man. The little noises in the kitchen made me stay up all night, wondering if what would happen if a ghost pull my feet and drag me to the abyss of darkness.

“Excuse me.” I heard a voice from behind. It was a girl with long blonde hair and pink nails. “May I know which way I should take to reach Aling Manda’s home?” She took a final chew and spit her bubblegum to the ground.

I was in awe for several seconds; her fragrance smelled like freshly picked fruits and her long wavy hair dangled on her shoulders. Her eyes reminded me of the city lights I used to stare at by the windowsill at night. I could tell how caked her face was with make-up because her cheeks looked like full-bloomed tomatoes.

She must be new here.

“Aling Manda?” I tried to confirm, “The one who sells gayuma?”

She nodded. “Can you show me the way?”

I looked at my watch and it was almost six o’clock; my inay would probably wonder why it took me so long to get home, but my manoy had always reminded me to help other people and always look out for women and children. It was dark and the girl was not familiar with our place; her safety was my responsibility. Even if the thoughts of aswang came rushing to my mind like waves on the shoreline, the words on my manoy weighed heavier than my fear.

I decided to accompany her. As we went our way, the girl couldn’t stop talking. I grew up as a rather shy boy, so I just listened to her telling stories animatedly.

She seemed…bubbly and carefree.

I learned that she was from the city and worked as a cashier; I didn’t mind asking why she wanted to see Aling Manda because there was only one reason why people came to visit Aling Manda — it was her love potion. She was quite famous because of it.

Her house was located at the end of the corn field so I instructed her to be careful with her steps the moment we got through it since it was already getting dark. The haunting beam of moonlight stealthily peeped in between the tall crops of corn which made it easier for me to see the face of the woman. She had thick eyebrows and her mascara started to smudge underneath her eyes; she must have a long and tiring travel just to get here.

While we were exchanging remarks, I suddenly wondered why she needed a potion; she was beautiful and charming, and she spoke nicely — who wouldn’t fall for her?

“Your town shuts down before six, eh?” she said.

“Yes. People are rushing home before sundown because of the aswang,” I answered her. I felt my arms getting numb; the trays of eggs and meat started to weigh heavier; I had been carrying them for almost an an hour now.

“Do you believe in aswang?” she said while smiling sweetly as the moonbeam shone on her eyes. A city girl like her might find it these mythical creatures funny.

I shrugged my shoulders and looked at the sky; the clouds started to dim the light of the moon. I must hurry home after, my inay and itay were probably worried about me.

I heard a rustling sound that made me shift my eyes to look for the girl but she was suddenly gone. I looked around and started calling her out even if I didn’t know her name.

“Do you believe in aswang?” I heard someone whisper in my ear. I held my breath as shivers went down to my spine.

I looked around but suddenly there was no one. My feet were frozen though I wanted to run away and ask for help.

I slowly turned around to run out of the cornfield when I saw her from afar, staring at me. Her once beautiful eyes turned all white, and her brown skin appeared like silver now.

She grimaced and her face became distorted. “That’s why they said you should hurry home before sundown.”

—

Thea Margarette R. Elipio is a teacher at a senior high school and part-time brand manager of an app in development.