Nilakaw si Mama. Mangumpra daw sya para sa among tindahan. Hurot na ang tsitsaron nga orange. Hurot na pud ang sardinas. Naa pay noodles pero gamay na lang pud.
Gisirad-an sa ni mama ang tindahan. Dili pa daw ko pwede magbantay. Dili pa ko kabalo muihap og kambyo. Katong nipalit og isa ka sigarilyo si Angkol Mario kay gikambyohan nako syag singko. Piso ra diay dapat to. Nalipat ko.
Ana si mama kay mubalik dayon siya. Sa duol ra daw sya mangumpra. Isa lang daw ka sakayan. Magpakyaw ra pud daw sya og tricycle pauli kay basin magbaguod daw sya sa iyang bitbit. Maghulat ra daw ko niya.
“Ayaw og gawas” Mao ni tugon ni mama ganiha bag-o sya nihawa. Kung naa daw manuktok kay dili daw nako abrihan. Pangutan-on sa daw nako kung kinsa. Kung mangita sa iya kay ingnan daw nako na balik lang unyang hapon.
Kung laayon daw ko ko kay magtan-aw lang sa daw ko’g TV. Pero dili daw magsige’g balhin-balhin og channel kay maguba ang lisoan. Kung dili na daw ko ganahan sa salida kay palungon daw nako ug ibuton dayon ang nakapaslak na wire sa TV.
“Ayay sige’g abri sa frigidir.” Mao pud ni ingon ni Mama ganiha. Kalas daw kuryente kung magsige’g abri. Basin maibog pud daw ko sa mga ice kendi sa sulod.
Dili jud daw ko manghilabot sa ice kendi. Dili pa daw kaayo to gahi ug sayang daw ang halin kung ako rang kaonon. Gusto pa naman unta ko atong violet. Tam-is unya naay sagapsap.
Kung gutomon daw ko kay manungkab ra daw ko sa lamesa. Naa pa daw nabilin nga pandesal gikan ganihang buntag. Kung gusto daw ko’g palaman kay naa daw Star margarine tapad sa pandesal. Dili daw ko maglanlan og palaman kay makasakit og tiyan.
Hiposon daw nako ang pan kung dili nako mahurot. Basin man gud almigason. Daghan man jud gud almigas among balay. Katong mga gagmay nga orange na sakit mamahit.
“Ayaw pagtimpla-timpla og Milo.” Isa pud ni sa mga tugon niya ganiha. Bug-at daw ang termos. Basin daw mabuy-an nako pag-alsa dayon mayabo. Basin mapaso ko kay bag-o pang lapwa ang tubig.
Dili sad daw ko magdula og posporo. Kabalo man gud ko asa gibutang ni mama ang posporo. Didto sa kabinet nga naa sa taas sa lababo. Pwede ra nako makuha kung mutungtong ko sa bangko. Pero ingon ni mama kay dili daw ko magtungtong-tungtong kay basin matumba ang bangko dayon mapi-ang ko.
Sa sala ra jud daw ko magdula. Dili daw ko magsige’g adto sa kusina kay naa didto ang gasul. Basin hilabtan daw nako. Dili gusto si mama magdula ko’g kalayo.
Kung gusto daw ko magdrawing-drawing kay gamiton daw nako tong mga scratch paper nga naa sa ilalum sa lamesa.
“Dili ko ganahan magdrawing-drawing ma. Nangabakli na akong krayola.” Mao akong tubag sa iyaha ganiha.
“Palitan tika’g bag-o kung dili ka magpabadlong.”
“Kanang naay carnation pink ma ha. Pudpod naman gud akong carnation pink.” Hangyo nako ganiha sa iyaha. Nitando ra pud si mama.
Dili lang jud daw ko maggunting-gunting. Hait daw ang gunting basin masamad ko. Dili ko ganahan masamad kay hapdos ang alcohol.
“Ayo!” Madunggan nako ang tuktok samtang gayaka ko sa salog nagdula og Jackstone. Dili sa nako tubagon ang nag-ayo.
“Ayo!” Nanuktok na pud. Niundang ko kadali ug nilingi sa purtahan. Gibwian sa nako ang bola ug nitindog. Naghinay-hinay ko’g duol sa purtahan.
“Ayo!” Mas kusog na iyang tuktok ug mas kusog na iyang tingog.
Akong giabrihan gamay ang purtahan ug gigawas ang akong ulo. Nakita nako ang babae nga nagpayong og pula nga naay mga drawing sa bulak. Nakabestida sya og puti nga lapas sa tuhod. Natabunan pud ang iyang tanan bukton. Taas kaayo iyang buhok lapas sa lubot. Nagbitbit sya og mga papel.
“Naa imong mama?” Pangutana niya pagkita niya sa akoa.
“Wala sya. Naay gipalit.” Tubag nako. Gatan-aw ko sa iyang payong nga bulakon.
“Mubalik sya dayon?” Pangutana na pud niya.
“Ingon niya kay mubalik daw sya unyang hapon.Kinsa diay ka?” Wala ko kaila niya.
“Si Judith. Tagasimbahan ko dira sa kanto.”
“Unsa imong tuyo?” Gusto na ko magdula usab sa akong jackstone.
“Pakihatag sa imong mama ning booklet.” Gitunol niya sa akoa ang nipis ug luyat nga libro.
“Sige.” Akong gidawat ug gitan-aw iyang gihatag.Naay picture ni Jesus sa atubangan. Naglingkod sya sa bato. Naay puy mga mananap sa palibot ni Jesus. PangGinoo-ginoo diay ni.
Nihawa na si Ate Judith. Wala pa nako gisirad-an ang purtahan. Samtang gagunit ko sa luyat nga libro kay namatikdan nako akong nalagpot nga tsinelas kilid sa gamay namo nga hagdanan.
Nitikang kog ikatulo panaug ug gibutang sa nako sa ikaduhang lat-ang sa hagdanan ang nipis nga libro.
Gikuhit-kuhit nako sa akong tuo nga tiil ang tsinelas sa kilid ug gisul-ob. Gikuhit na pud nako sa akong wala nga tiil ang pikas nga tsinelas nga naa ra sa tungod sa hagdanan. Ako pud nga gisul-ob.
Nagtindog na ko sa batuhon nga yuta ug hinay-hinay nga nitikang pakalsada nga naa ra kilid sa among balay. Naglingi-lingi ko sa palibot. Sa tuo ug sa wala. Walay mga tao ga-agi. Wala puy mga tao gatambay sa gawas sa mga balay. Asa kaya sila?
Nibaktas ko padulong sa balay nila Samsam. Basin wala sya gipatulog sa iyang mama. Akong hagaron magjackstone.
Duol ra ang balay nila Samsam. Mga baynte ka lakang siguro gikan sa amo. Maagian sa nako ang balay nila Niño bago ilaha.
Pag-abot nako sa ilang balay kay hilom man. Manuktok unta ko pero basin natulog si Ante Sita. Hadlok baya ang mama ni Samsam kay mamunal. Nakakita ko sauna nga gibunalan niya og silhig tukog si Samsam. Gikusi pa jud niya ang tumoy sa dalunggan. Nagpabadlong man gud si Samsam. Nilaag unya wala nananghid.
Manggukod pud og iring si Ante Sita. Kausa kay gitangag s iring ilang sud-an nga isda. Gigukod ni Ante ang iring samtang gadala og termos. Iya dawng lapwahan. Maayo na lang jud kay wala niya naabtan ang iring. Putol na baya ikog ato kay natigbasan daw. Luoy pud.
Gatindog ra ko gawas sa ilang balay ug nagduha-duha kung manuktok ko o dili.
“Pagdali!” Naa koy nadunggan na tingog. Nilingi ko sa akong matag-kilid ug sa akong likod. Wala may tao. Pagtan-aw nako usab sa balay nila Samsam kay hilom man pud.
“Ambak na!” Nadunggan na pud nako. Ay murag naa sa likod sa balay!
Ni-agi ko sa kilid sa balay nila Samsam padulong sa ilang likod. Samtang nagaduol ko kay nagakusog pud ang tingog.
Pag-abot nako sa likod kay tuara si Samsam! Gahangad sya sa punuan sa mansanitas. Nagtungtong si Niño taas sa punuan samtang namupo og bunga. Natabunan ang iyang lawas sa mga dahon-dahon. Niduol dayon ko nila.
“Ganiha ra mo, Sam?” Nilingi sya sa akoa ug gipakita
niya ang mga pungpong sa mansanitas nga nakasalod sa iyang gisuot na T-shirt. Makita na nako iyang pusod kay gasaka iyang T-shirt nga naa nay mga baglis sa yuta. Bulingit na sya.
“Taud-taud lang. Nakakaon na ko og duha.” Tubag niya samtang gausap sya’g mansanitas. Gusto pud ko mokaon og mansanitas.
Nihangad ko sa punuan ug nakita si Niño nagpahuway nga gasandig sa sanga nga puno’g mga dahon.
“Ako na pud dira, Nin.”
“Sige.” Nipungko sya kadyot ug dayon nga niambak sa yuta. Namapha sya sa iyang puti nga t-shirt ug pula nga shorts ug niduol dayon kay Samsam. Nikuha sya’g duha ka mansanitas ug gilamon niya.
Akong dayong gihubo akong tsinelas ug nigunit sa punuan. Hinay-hinay kog katkat ug nikapyot sa pinakaduol na sanga. Maayo na lang kay dili danglog ang punuan pagsaka nako.
Nipatong dayon ko sa pinakaduol na sanga ug nigunit sa sanga dapit akong uluhan. Nikatkat na pud ko kausa ug nipatong sa mas lig-on nga sanga. Sa akong ikaduhang saka kay naa nay green na mansanitas tungod lang jud sa akong mata. Ako dayong gibira sa akong wala nga kamot samtang ang isa kay naghawid sa pikas sanga duol sa akong dalunggan. Akong gitayhopan ang mansanitas ug dayon nga gikaon. Tam-is sya masking green.
Samtang gausap ko kay naniid ko kung naa pa bay duol na mansanitas. Red na pud unta.
Tuara! Naa juy red pero medyo layo-layo sya sa akong lugar. Nihinay-hinay ko’g tamak padulong sa tumoy sa sanga na akong gipatongan. Naga-uyog ang sanga samtang gabalanse ko paduol.
Akong ginainat pag ayo akong tuo nga bukton ug naningkamot na makab-ot ang red nga mansanitas. Ang akong wala nga kamot kay perteng gunit sa pikas nga sanga.
Mura’g huyang na akong gitindogan pero murag kaya pa man siguro ni. Dili man siguro ko bug-at? Nitikang na pud ko isa paabante hantud nakab-ot nako ang mansanitas.
“Hay salamat!” Nakahinga ko og lu-ag pagkagunit nako sa mansanitas.
Igo ra jud nako pagbira kay nabakli’g kalit ang sanga na akong gitungtongan! Nakakapyot pa ko sa sanga sa akong uluhan pero tungod sa kahuyang kay nabakli pud!
“Mahulog ka!!” Syagit ni Niño.
“Halaaaa!” Syagit pud ni Samsam.
Wala na ko kasagang sa dihang nidausdos na ko ug nakaluhod pagkahulog nako sa batuhon nga yuta!
“Aaaagaaay!” Nishaok ko sa kasakit samtang gapiyong pag-ayo. Gipaak nako akong ngabil. Sakit akong pagpaak pero walay makalabaw sa kasakit sa akong tuhod. Nikun-ot akong nawong ug gisuyop nako akong laway sa kahapdos.
Akong mga nagkumkom na kamot kay nagtukod pa sa yuta samtang nagpabilin ko na na nagluhod.
“Aaagaay! Sakita jud oi.” Nikurog na akong tingog ug Nitulo na akong luha sa kasakit. Mas sakit pa sa bunal na bakos ni papa. Ug mas sakit pa sa bunal na hanger ni mama.
Niduol dayon si Nino ug gigunitan akong siko. Gitabangan ko niya nga mutindog. Si Samsam kay niduol pud pero iyang duha ka kamot kay gagunit sa iyang sinina nga gipangsalod sa mansanitas. Pag tindog nako kay hasta jung hapdosa sa akong mga tuhod. Gangulngol na sa kasakit.
Akong mga kumo kay natatyahan og yuta pero walay samad. Maayo na lang kay gagmay na mga garas lang. Akong gibuka akong mga palad. Napislat na ang mansanitas sa akong tuo nga kamot samtang ang wala kay naa ang nipis nga nabakli na sanga na naa pay duha ka dahon.
Ako silang gipambwian ug gipahid nako akong mga palad sa akong sinina. Wala nakoy labot kung mahugawan man akong sul-ob.
Niduko ko ug gitan-aw ang mga tuhod. Naa juy naga-awas nga dugo sa akong tuo nga tuhod! Murag nidulom akong panan-aw maong gikidlap-kidlap nako akong mga mata.
“Hala gadugo!” Murag nataranta si Samsam.
Dghan kaayong dugo. Gibuka nako akong mata ug gitan aw akong gakumo pa na mga kamot. Nagarasan pero wala gadugo. Akong gipambwian ang mga dahon pati ang lata nga na mansanitas. Gipahid nako akong kamot sa akong sinina. Wala nakoy labot kung mahugawan ko. Sakit jud kaayo akong tuhod.
Nagtakiang kog lakaw padulong sa dako nga bato unahan gamay sa punuan. Nilingkod ko ug gisilip usab akong tuhod. Daghan jud kaayo sya dugo gikan sa dakong samad sa tunga sa tuhod. Ang pikas nako nga tuhod kay garas ra. Ang tuo jud ang nagrabehan.
Nadunggan nako ang tingog sa mama ni Samsam.
“Sam! Sam!” Hala nangita na iyang mama. Basin niabot na pud si mama! Nagdali-dali kog tindog. Nibalik ko sa ilalom sa punuan samtang gatakiang ug dali-dali na gisul-ob akong tsinelas. Sakit gihapon pero kinahanglan na nako magdali.
“Muuli na ko!” Pinasinggit nako og ingon ila Samsam ug Nino samtang gasul-ob ko sa akong tuo nga tsinelas. Nitalikod ko nila ug gibyaaan sila. nagkiang-kiang ko’g lakaw pahawa ug pabalik na sa kilid sa ilang balay. Mga tulo pa lang katikang kay naay koy nahinumduman.
Nibalik kog atubang nila. Si Samsam kay nagduko pa ug namunit sa nangahulog na mansanitas gikan sa iyang sinina.
“Nin, naa moy kamunggay? Mangayo unta ko.”
“Naa. Kadali lang.” Nihawa sya ug niadto unahan sa mansanitasan. Naay payat ug mubo na punuan sa kamunggay ug nikab-ot sya og isa ka tangkay.
“Pwede na ning isa?! Singgit niya.
“Okay na na!” Singgit nako’g balik.
Nilakaw sya paduol sa akoa ug gihatag niya ang tangkay sa kamunggay.
“Salamat, Nin.” Nitalikod ko usab ug nipadayon ug lakaw. Gahawid akong wala nga kamot sa pader sa ilang balay samtang akong pikas nga kamot kay gabitbit sa kamunggay. Gusto kaayo ko mudagan pero dili pa nako kaya. Hapdos pa jud kaayo.
Nakaabot na ko sa kalsada ug nagtakiang og baktas padulong sa kasilyas kilid sa among balay. Wala pa unta si mama.
Nisulod sa ko sa kasilyas nga sin ang mga pader pati ang purtahan. Naay dakong goma na drum sa kilid sa purtahan pagsulod. Dako kaayo ang drum na murag masudlan og isa ka nagkulob na tao. Nahinumduman nako ang katong hadlok-hadlok na salida na naay ungo mugawas sa drum pag-gabii. Dili sa nako to huna-hunaon.
Akong gibwian sa ang kamunggay ug gipatong sa nagsandig nga grin nga palangga. Nikabo ko og tubig sa itum ug dako nga drum ug gibasa akong tuhod.
“Agaaay. Sakita oy!!” Mura nakog ginasuyop akong laway sa kasakit sa dihang nabasa nako akong samad. Akong gipatong akong tiil sa lawas sa drum ug nakita ang puti sa tunga sa akong samad! Bukog naman siguro ni? Natapyas jud akong panit!
Kahilakon na jud kaayo ko pero akong ginapaak akong ngabil.
Gilugod nako ang dugo na nipilit sa akong panit sa palibot sa samad. Nakakita kog pahilis na nga sabon sa Safeguard gipatong sa kilid sa drum.
Dili lang guro nako sabonan kay basin musamot kahapdos. Nitindog ko’g tarong og gisusi ang akong bagtak kung naa bay naabot dugo didto. Wala man nuon. Katong tan-aw nako nga limpyo na akong paa kay nanghimasa nako sa akong tiil.
Ni gawas ko sa kasilyas bitbit akong kamunggay. Niduko ko sa yuta ug nangita og bato. Naglingi-lingi ko hantud sa nakakita kog hamison nga bato duol sa tiil sa sampayan. Akong gipunit ang bato. Doble iyang sukat sa bola sa akong jackstone maong gaan-gaan lang sya. Akong gitayhopan ang mga yuta sa iyang palibot ug gipahid sa akong sinina. Pwede na ni.
Sa gawas sa kasilyas kay naay mubo nga kahoy na bangko. Ginalingkuran ni ni mama pag maglaba sya. Nipungko ko kilid sa bango ug nihagpat ug dahon sa kamunggay. Akong ginapatong ang mga hinagpat na kamunggay sa bangko nga mubo. Katong natapok na ang mga hinagpat sa bangko kay gibwian na nako ang bukog sa kamunggay. Gikuha nako akong bato ug gidukdok Ang mga dahon. Gibalik-balik nakog dukdok hantud sa nagbasa na sya. Nagkuha kog kumkom og gipuga duol sa akong samad. Patuluan nakog duga pAra maayo dayon. Nigreen na akong samad og nawala na ang puti.
Nitindog nako samtang gabitbit nKo og kinumkom na basa na kamunggay. Naghinay-hinay kog balik sa kalsada pauli na sa balay. Naghinay-hinay kog tul-id sa akong pagtindog samtang galakaw. Wala pa unta niabot si mama. Murag gapaspas na ang buto sa akong dughan.
Pagkita nako sa balay kay nakita nako ang papel na gipatong nako sa hagdanan. Naa pa ang libro nagpatong sa hagdanan. Wala pa si mama!
Nagdali dali kog hubo sa akong basa nga tsinelas. Gikuha nako ang libro ug nisulod dayon ko og nanarado sa purtahan. Nakita pa nako ang jackstone nagkalat sa salog. Nilingkod dayon ko sa sofa og giitsa ang libro sa lamesita tunga sa sala. Gitan-aw nako akong samad. Gipuga na pud nako ang kamunggay sa samad. Ug gipatong ang nagkumkom na dahon.
Taud-taud kay nakadungog ko na niabri ang purtahan. Ako dayong gitabonan sa akong palad akong tuhod. Murag madunggan na nako ang buto-buto sa akong dughan.
Dili lang unta jud ko masakpan ni Mama.
Ria Bianca R. Caangay is a faculty of Ateneo de Davao University. She is a graduate of Doctor of Philosophy in Education major in Applied Linguistics.