Kining maong sugilanon mananaog sa Ikaduhang Ganti sa 2007 Don Carlos Palanca Memorial Awards for Literature—Cebuano Short Story
DIHANG nasayod kong panawgon na ni Ma’am Fuentes ang mosunod nga mga ngalan, ako na lang giatubang ang akong dagway sa wala pa mahuman nga bungbong sa among classroom.
“Buhay, Daisy…?”
“Absent, Ma’am.”
“Buhay, Rose…?”
“Absent, Ma’am.”
Niining bahina, milapos na gyod ang akong panan-aw sa wala pa mabungbongi nga bahin sa classroom. Ang pagpangataktak ra sa bukbok sa kawayang bahin sa bungbong ang mopahinumdom nakong di gyod ko kalikay sa mosunod nga pangutana.
“Again, it has been two days. Do you know where they are?”
“Sick, Ma’am.” Sus, ako ra gyoy makalitok niining tubaga. Naanad na intawon kog balik-balik niini, sama sab sa pagsulat og “I’m sorry for being absent today because I am sick.” Bitaw, akoy tigtabang nilang Rose nga mosulat sa ilang excuse letters, apan wala na mi kasulat alang sa uban pa nilang mga pag-absent kay nahutdan na mig mga katarongan. Matingala na hinuon si Ma’m nganong sigeg “because I am sick” silang Rose.
Apan mao lagi, “Sick, Ma’am” ra gyod ang akong matubag aron makalikay sab ko nga mag-iningles! Puyde man pod gyod nakong matubag si Ma’m sa tinuod nga hinungdan sa pag-absent nilang Rose apan “speak English” man pod lagi. Mouk-ok gyod ang akong dila niining pinulongana, panington kog bugnaw nga mora bag usa ka dakong mata ang kalibotan nga nagtan-aw nako kon mag-iningles ko.
“Sick again? Rose has already had seven absences and Daisy, six. And the reason is always sick. Lani, aren’t they your neighbors? What’s happening to them?”
Pastilan! Ambot nganong “speak English” man gyod ni si Ma’m nga Math teacher man unta!
“Ma’am, they buys… bought (past tense man diay ni), buys (ay, singular man diay ni), buy shoes today in the town.” Hayyy, Ma’am, stop asking na, uy.
Mayna lang kay wala na mangutana pag-usab si Ma’m. Kasabot gyod nganong absent silang Rose kay wala ra ba niya pasudla sa klase si Rose kay nagtsinelas ra. School policy daw. Ambot ba ning eskuylahana, public man unta, naa pa gyod dinhi sa kabukiran, apan nganong estrikto man gyod sa mga yuniporm, ID, sapatos, ug uban pa. Nagpuli-puli na man gani silang Rose ug Daisy sa sapatos sa ulahi pero puli-puli pod lagi og absent.
Sa pagkatinuod lang, miabsent baya ko kas-a kay gipahulam nako si Rose og sapatos, total, wala pa man koy absent-absent. Amiga gyod nako si Rose kay kaedad-edad ra nako, kinse anyos. Katarongan nako, unsa pa diay, “for being sick today”. Gipal-otan intawon si Rose kay medyo gamay ang akong sapatos alang sa lapad niyang mga tiil, aw, unsa pa man diay ang dahomon sa tiil namong mga mag-uuma!
“Lani, I would like to talk to you after the class.”
Talk, estorya, makig-estorya si Ma’m? Ginoo ko, Iningles na sab ni! Apan human man kaha sa klase, di na ni mag-iningles no! Nindot ra ba maminaw kang Ma’m kon magbinisaya siya kay mogawas ang tono sa iyang pagka Bol-anon.
Tuod man, nakig-estorya siya nako human sa klase. Gihangyo ko niya nga among adtoon ang balay nilang Rose inigpaniudto.
Medyo layo sa amoa, singko pesos ang plete sa habalhabal matag tawo. Apan ginalakaw ra ni namo padulong sa eskuylahan sa kapin o kulang traynta minutos kay wala man intawon miy ikaplete. Mao nga magabalon na lang mig paniudto. Ang dili makabalon (kay unsaon man, kulang pa ang kasagarang pamahaw nga bulad), mouli gyod sa ilang lagyong mga balay ug lagmit dili na kabalik sa hapon labi na kon mobundak ang kusog nga ulan kay mobaha ang sapa nga labangonon padulong sa eskuylahan.
Pag-abot sa dalan, baryo lagi, basketball court ra nga donated by sa mayor ang sementado. Puwerte gyod nakong kapyot kang Ma’m. Apan si Ma’m, morag wala lang, anad na man god sa sakay-sakay. Apan malingaw ko niya kon mountol ang habalhabal kay maka-“ay, kabadyo!” siya.
Tungod kay sudlonon pa ang amoa, dili na makalahos ang habalhabal ug kinahanglang molakaw pa mi. Naagian namong naniudto ang mga nanghurnal sa pagtanom og kamatis sa usa ka luna. Giagda mi nilag paniudto. Kini si Ma’m, suod ni sa mga tawo mao nga nakigpaniudto na sab ug amo na lang gipagawas ang among mga balon nga adto man unta namo kaonon sa ilang Rose. Bulad ug sardinas amoa, piniritong isda kang Ma’m, apan nag-isig dalitay gyod matag usa.
Nagsugod nag estorya samtang nagkaon. Sus, kini si Ma’m, modalikyat gyog hapit sa mga tapok-tapok sa tindahan inig human sa klase. Usahay, hunahuna nako, mora pog nakaeskuyla ang mga mulupyo kay maghisgot sila og bayanihan ug mga kasulbaran sa mga suliran sa mga mag-uuma. Pananglit, makig-atubang daw sila sa mga tag-iya sa dagkong yuta bahin sa pagpataas sa suhol sa paghurnal. Motabang daw si Ma’m sa pagkuwenta sa angayang madawat nga suhol.
Gipalingkod mi ni Noy Junior sa bag-o niyang gipanday nga lingkoranan nga kawayan. Pagkabut-an gyod niya, uy. Tiaw mo, dili na daw siya maminyo kay siyay nagbuhi sa unom pa ka manghod. Baynte tres pa man unta pero morag trayntahon na ang dagway. Naa pay nagsunod niya nga duha ka manghod nga babaye ayha silang Rose ug Daisy apan nanimpalad sa lungsod isip mga katabang. Ang kamanghoran siyete anyos ug wala nay namat-an nga inahan kay nagtalinugo sa pagpanganak ug wala na kaabot sa ospital kay puwerteng layoa. Mga silingan ug paryente na lang ang napuli-pulig atiman sa bata.
Ang ilang papa namatay sab usa ka tuig human mipanaw ang ilang mama. Gipatay, maoy saktong pulong. Gabii kadto dihang dunay miabot nga duha ka tawo nga nagbonete. Gigaid si Noy Junior sa punoan sa ilang nag-inusarang duryan samtang pugos nga gikuha ug gipasakay sa motor ang ilang amahan. Nadunggan gyod nako ang mga siyagit nilang Rose ug ang pagtiyabaw sa ilang kamanghoran nga giduyogan sab sa pagpaghot sa ilang iro.
Daw naamang ang mga silingan niadtong tungora; mga iro ray nagkinambiyohay og paghot nga puwerte nang alingugngoga. Apan taudtaod, nag-isigtagboay na ang mga siga sa mga plaslayt sa balay nilang Rose, ang mga tambag sa mga silingan morag nagpakalma sa nagkalawom ug daw ginahuyop sa tugnaw nga hangin sa kagabhion. Naglisod kog katulog niadtong tungora, daw makabungog ang mipuling kahilom nga matugaw lang sa mga nanaglumbaay nga huni sa mga mananap.
Nakit-an na lang sunod adlaw ang patayng lawas sa ilang papa daplin sa national higway padulong sa lungsod. Dako ang pagduda sa mga molupyo nga gisalbeyds kini tungod kay nabantog nga lider sa mga mag-uuma nga nagpetisyon batok sa pagsulod sa dakong kompaniya sa logging sa ilang lugar kay makahatag daw og dakong kadaot sa kinaiyahan ug mga umahan. Napugngan ang maong kompaniya apan dunay hungihong nga duna na poy laing kompaniya sa saging nga nagplanong mosulod.
“Ma’m, sus, nangabsent ra ba gyod silang Rose kay namalit og sapatos,” sulting Noy Junior bisan wala pa kapangutana si Ma’m nganong wala nay sulod-sulod sa klase ang iyang mga igsoon.
“Sus, morag ako man tingali ang angayng basolon kay wala nako sila pasudla,” pahayag ni Ma’m.
“Makasabot man mi sa kahimtang ninyong mga titser, Ma’m. Napugos ra man pod mog patuman sa balaod.”
“Sus, mao nga duol gyod ang akong kasingkasing ninyo, uy, kay taas mog salabotan.”
“Kon makaeskuyla ra unta ang tanang kabos, Ma’m, daghang makaonor!” pasiaw ni Noy Junior.
“Ug daghan mig palitong mga medal!” pasiaw sab ni Ma’m.
Giagda mig paniudto ni Noy Junior apan sayod mi nga nahutdan na silag pagkaon.
“Giandam na diay namo ang mga kahoy alang sa pagrepir sa eskuylahan, Ma’m,” pahibalo niya.
“Sus, kinsa may di maulaw ninyo, uy, nga kamo na man gyod ang nagtukod sa eskuylahan,” sulting Ma’m.
“Kita gyoy mopanday sa atong kaugmaon, Ma’m.”
Taudtaod, nanamilit na mis Ma’m. Gipadad-an siyag mga dahon sa gabon ni Noy Junior alang kuno sa iyang UTI. Granyulon untang Noy Junior apan wala pa kuno siya kapalit og asukal. Si Ma’m na lang kuno ang mobuhat.
Naagian gihapon namo ang mga manghurnalay nga nagpadayon na sa pagpananom.
“Lakaw na mo, Ma’m?!” siyagit sa usa.
“O, lakaw na mi!” siyagit sab ni Ma’m.
Tinahod gyod ni si Ma’m sa katawhan, uy. Pinangga gyod kay tiaw nimo, gitukoran siya sa mga mulupyo og gamayng balay. Taga lungsod ni siya ug mouli-uli ra kada Sabado.
Samtang naghulat mig masakyan, taudtaod naay miabot, si Uncle Yoyong. Uncle ang tahod namo niya bisan dili namo paryente kay inila nga tig-atiman sa mga problema sa mga mag-uuma.
“Maayong hapon, Ma’m. Nakabalita na ba ka?” pangutana niya.
“Maayong hapon sab. Unsa man diay ang balita?”
Gitan-aw ko ni Uncle Yoyong. Buot pasabot, dili ko niya padunggon sa ilang panag-estoryahan. Nagpalayo sila si Ma’m.
Gipauna na lang ko ni Ma’m sa eskuylahan kay mobalik daw sila ilang Noy Junior. Gikulbaan ko, morag dunay kabalaka sa tingog ni Ma’m.
Sa mga estorya-estorya sa mga mulupyo nga akong naagian, nasayran nako ang tanan. Wala na ko molahos sa eskuylahan. Mora kog naglutaw pabalik sa amoa. Sama sa among naandan kon lapokon ang dalan, gibitbit nako ang akong sapatos.
Daw gigukod ko sa akong nadunggan ug gusto nakong biyaan kini sa akong pagdagan. Halos magkadagma-dagma na ko hinungdan nga nahulog sa tunaan sa kabaw ang paresan sa akong sapatos. Sus, mitulo na gyod sa tunaan ang nagsagol nakong singot ug luha!
Gihugasan nako sa sapa ang akong sapatos ug didto ra nako masayri nga hapit na kini magnga-nga. Nakahinumdom hinuon ko sa pagpaanod-anod ni Rose sa iyang nagnga-nga sab nga sapatos niining sapaa nga mora na dawg halwan nga katukbonon sa paon. Na, unsa bang hitaboa, naanod hinuon kay nabuhian man niya! Among gigukod pero wala na namo maapsi tungod sa kapaspas sa pagkaanod niini. “Da, uy, pulihan na lang natog bag-o,” ang walay bisan unsa mang pagmahay nga sulting Daisy dihang nahibaloan kini. Kon nasayod lang si Rose, gigakos gyog maayo sa iyang Ate ang maong sapatos sa paglabang sa maong sapa dihang siya ang migamit niini.
Wala na nako maagii ang mga manghurnalay apan duna pay mga semilya sa kamatis nga wala pa matanom ug daw nagdanguyngoy na kay nabiyaang nainitan sa Adlaw. Tua diay sila ilang Noy Junior, kuyog silang Ma’m ug Uncle Yoyong. Naabtan nakong naglingkod si Noy Junior sa yuta atubangan sa ilang gamayng luna nga bag-o pa niyang gilimpisahan, nagsigeg sikma, hilak, ug bira sa iyang buhok samtang gihapuhap ni Uncle Yoyong ang iyang abaga. Sige sab siyag kuniskunis sa iyang mga kalunggo sa palad nga halos magdugo na.
Mas natataw ang awaaw niadtong hapona sa himalatyong pagtingog sa radyo nilang Noy Junior. “Kini Ang Akong Suliran” na diay. Ambot ba nga bisan naminaw sa paborito nilang programa ang mga manghurnalay apan makita man sa ilang panagway nga naghunahuna gyod sila, labi na silang Uncle Yoyong ug Ma’m nga nagsigeg masahe sa iyang ulo, kon unsaon pagtabang kang Noy Junior.
Taudtaod, nanamilit na ang mga manghurnalay kay ipadayon pa daw nila ang pagtanom samtang nagpabilin pa silang Uncle Yoyong ug Ma’m.
Mitindog si Noy Junior, daw gilatas-latasan sa iyang panan-aw ang halapad nga mga umahang gitamnan og mga mais, radis, kentaki, kamatis, mais, atsal, ug pipila ka rambutan, ug misangko ngadto sa bukirong dapit. Gimingaw hinuon ko sa akong ate, da. Lagmit tua siya sa maong bukid, anaa sa giingong “mga sundalo sa katawhan”.
Ako ra ba tong sigeg pangutana niya nganong mopabukid siya nga makatabang-tabang man unta siya sa among panginabuhian (pero sa pagkatinuod lang, sa akong hunahuna kaniadto, para matabangan kog eskuyla). Tungod sa kapit-os, tungod sa kawalay yuta, tungod sa pagpahimulos— mao kini ang akong mahinumdomang pagpasabot niya. Bata pa kuno ko, maamgohan ra kuno nako diha sa kasinatian ang iyang baroganan.
Pero bisan sa akong mga sulat niya, ako gyong gibalik-balik nga gusto ko katiwas og high school, ug gipaibog pa gyod nakong mo-second year na ko. Na, gibalosan hinuon ko nga bisan elementarya ra siya, mitaas man sab ang iyang kahimatngon. Hinaot kuno nga magamit nako ang akong grado sa pagserbisyo sa mga kabos.
Pila ka adlaw ang milabay…
“Buhay, Daisy…?”
“Present, Ma’am.”
“Bu…”
Kadiyot nga kahilom. Mipatigbabaw hinuon ang akong ubo nga resulta tingali sa pila ka adlaw na nakong pagpulaw.
Ah, unsa pa may Rose Buhay nga tawgon ni Ma’m? Gihatod na sa iyang lubnganan ang patayng lawas sa akong pinanggang amiga. Nabanggaan kini sa usa ka trak sa kompaniya sa logging dihang nalisang kini human sa gipusil-patay sa gibantog nga mga vigilantes ang usa ka gisuspetsahang drug user nga batan-ong lalaki. Namili daw silang Daisy og ukay-ukay nga sapatos niadtong tungora ug midagan kini sa pagkadungog sa mga buto. Nahimuot pa daw gani siyag maayo sa boots nga made in Korea ug unsa kaha daw kon mao na lang ang iyang paliton kay puyde pa pangdaro. “Morag mas taas pa man ang kinabuhi niini kontra nako,” dugang komedya pa daw niya.
“Ayaw gyod mog absent bisan wala moy sapatos, Class, ha?” sulting Ma’m nga midagayday ang luha samtang nagpadayon sa pagtawag sa uban pa nakong mga klasmeyt.
Hala, nakabinisaya si Ma’m. Sa pagkatinuod lang, sa haya ni Rose, nagsige gyod siyag pangayog pasaylo ilang Noy Junior. Puwerte na gyong hubaga sa iyang mga mata sa paghilak. Ang mga gakos ra sa mga mulupyo ang nakapakalma niya. Ikahimuot na lang gyod ni Noy Junior ang iyang balik-balik nga sulting way sala si Ma’m.
Nagduko nga naghilak sab si Daisy samtang nagsikad-sikad sa iyang mga suot nga tsinelas. Sa hayang Rose baya, namatikdan nakong naglikay siya kang Ma’m. Wala hinuon ko niya estoryahi nga gibasol niya si Ma’m pero akong mabati ang iyang pagmahay. Moduko na lang si Ma’m kon agi-agian ra siya ni Daisy. Ug kon mag-uban silag hikay sa mga buluhaton sa haya, walay tingogay ang duha.
Pagkahuman sa klase, wala damha nga giduol niya si Ma’m ug gitunol ang ID ni Rose. “Handomanan nimo, Ma’m,” sulti niyang dunay pahiyom. Gigakos gyod siyag hugot ni Ma’m ug gihalok-halokan ang iyang mga aping. “Makasapatos ra mo, makasapatos ra mo,” sulting Ma’m.
Sa among pag-uli, naagian namong dagko na ang mga semilya sa kamatis nga gitanom sa mga manghurnalay. Sa dihang nakita namo nga dunay nakabuhing baboy nga nagsigeg ungad sa yuta, giabog namo kini ug gigukod-gukod nga nagtiniil ra. Nagpatay mig kinatawa samtang gibalikan namo ang mga tanom nga natumban sa baboy aron ibalik kinig pabarog.
Naabtan namong nagpayl si Noy Junior og mga kahoy sa ilang balay. Nangandam na daw ang mga mulupyo sa pagrepir sa eskuylahan. Mobalik daw siyas bukid pagkaugma aron manguhag dugang itampong mga kahoy kay nagamit ang uban sa lungon ni Rose. Lagmit magkita daw sila sa akong ate ug basin duna daw koy ipadalang mga panginahanglan niya. Gisulatan na lang nako si Ate, nangomosta niya, gisaysay ang nahitabo kang Rose, nga hinaot magkita mi kadugayan. Ug nag-P.S pa gyod ko: Kasabot-sabot na baya ko ron, Te.
Sa misunod nga mga adlaw, absent na pod ming Daisy. Wala intawon mi maghimog excuse letter. Kay ngano pa nga absent man pod si Ma’m. Kuyog mi sa lungsod, miduyog sa lihok-protesta batok sa pagkuyanap sa mga plantasyon sa saging nga moabot daw sa among kabanikanhan ug alang sa pagpangayo na sab og hustisya sa kamatayon ni Rose nga wala lang tagda sa kompaniya sa logging. Ug, uy, nagtsinelas ra si Ma’m! Pero sagdi lang, sulti niya, makasapatos ra ming mga mag-uumang kabos kadugayan ug walay lain kondili kami ang mopasapatos sa among mga kaugalingon.
USA ka tingklase, mibundak ang kusog nga ulan ug puwerteng haguros sa hangin samtang nag-roll call si Ma’m. Pero wala na mi matugaw pa, di sama kaniadtong mangabasa mi sa salibo kay wala pa mahuman ang bungbong ug gibukbok pa gyod ang kawayang bahin niini. Aron madunggan ang among mga tingog taliwala sa tagaktak sa ulan sa sin nga atop, nagpakusganay mig tubag og “Present, Ma’am!”. Puwerte gyod namong kinataw-anay ug nahimuot nga gikusgan na lang pod ni Ma’m ang pagtawag sa among ngalan.
Ferdinand Balino, a development worker, researcher, and former teacher, has won Palanca Awards for Literature four times in two language categories, Cebuano and Hiligaynon. Recently, he also won at the Gawad Bienvenido Lumbera National Literary Contest in 2023. He also writes ad speaks Ilokano since he is a son of migrants from Pangasinan and Zambales.