Dili maihap ang mga langub sa Kulaman Plateau, ang lugar sa mga Dulangan Manobo nga naa sulod sa probinsiya sa Sultan Kudarat. Sa akong pagpuyo didto sa tulo ka tuig, sobra 30 kabuok ang akong nasudlan isip usa ka spelunker (ang English adtong ganahan mo-explore og mga langub).
Pero matud pa sa naila-ila nakong mga Lumad sa maong lugar, sobra pa daw sa gatos ang mga langub, kung ang usa ka spelunker dunay igong panahon ug andam nga mobaklay og mga bakilid kaayo nga bukid aron makasulod aning daghan kaayong langub. Ang uban gani ani naa sulod sa mga lasang ug lisod toltolon kung walay kaubang kahibalo asa kini pangitaon.
Lahi ang kalibutan sulod sa langub, alang niadtong nakasulod na niini. Tinuod dulom kaayo, apan kung kumpleto ka lang og gamit – sama sa hayag sa suga parehas sa ginagamit sa mga minero – dili ra man kahadlokan nga mosulod ani. Dunay mga langub sa Kulaman nga daw morag katedral and kahabog ani sa sulod.
Daghang matang nga parte sa langub ang makit-an – ang mga “stalactites ug stalagmites” – kini tong mga nagbitay nga daw corals. Ug kung puti ang kolor sa maong mga stalactites ug stalagmites – daw mora silag snow tungod sa kaputi niini. Naa say mga “lowstones, helictites, soda straws ug columns.”
Naay mga langub nga makasulod ka lang kung imong kamangon ang pultahan ani, naa say angay kang motakilid kay igo rang makalusot ang payat nga lawas. Dunay mga langub nga naay sapa sa sulod, ug usahay mabaw, usahay lalom. Lahi gayod ang katahum sa sulod sa langub, apan klaro nga kung naa ka sa sulod ani, daw daku kaayo ang misteryo nga imong gi-atubang. Matud pa sa pipila ka mga psychiatrists ang pagsulod sa langub kuno morag sama nga nibalik ka sa sabakan sa imong inahan.
Daghang mga istorya sa mga Dulangan Manobo bahin sa mga sugilanon nga ilang nadawat gikan sa ilang mga katigulangan. Dunay nag-ingon nga dihay usa ani ka langub diin nagpuyo ang usa ka higante’ng bitin, ug matag karon ug unya magpakita kuno kini. Pero kasagaran naa ra sulod sa labing suok sa langub, busa wala’y usa kanila nga mangahas mosulod aning maong langub.
Naa say nag-ingon nga kini ang mga pinuy-anan sa mga “dili ingon nato.” Pero kung mag-ritwal una mosulod sa maong mga langub, wala ra may mahitabo sa mosulod. Kapanginabuhian man god ang pipila aning mga langub kung modagsa sa sulod niini ang mga langgam nga gitawag og balinsasayaw (swiftlets that resemble the swallows). Kini tong mga langgam nga ang ilang mga salag – nga gikan sa ilang laway (solidified saliva) mahal kaayo, kay mahimong bird’s nest soup. Kinaham kini sa mga Intsik, ug mahal kaayo ning maong sabaw kung order-on sa mga restaurant.
Naa say katingalahan nga istorya sa mga katigulangan nga ang uban aning mga langub magbalhin-balhin kuno. Kay pas-anon man ang maong langub sa likod sa busaw, ang gitoohan sab sa karaang mga katigulangan nga parte sa mga “dili ingon natu.” Daghang klase sa mga busaw ang ilang gitoohan gawas aning nagpas-an og langub, dunay mga morag kapre o engkanto. Gani sa usa ka lugar sa tapad sa usa ka langub dunay dagkung puting bato mismo sa tunga sa sapa, magtapok ang mga matahum nga mga diwata ug gakanta sa tunga’ng gabii kung takdol ang bulan.
Apan ang mas taas nga akong i-apil ani nga sugilanon dili katingalahang panghitabo kondili makalagot nga panghitabo. Bahin kini sa usa ka kulturanhong gawi sukad pa sa linibo na nga katuigan sa karaang panahon. Adtong mga panahona, dunay mga lumadnong katilingban nga ang mga patay nilang mga kaparyentihan isulod sa banga ang na-ugdaw nga lawas sa namatay nga paryente. Dayon ang maong banga sulod sa langub nila tipigan.
Ang labing nikaylap ani nga historical narrative ang gihimo sa mga Lumad sa Palawan. Dunay gitawag nga Tabon cave, ug dinhi nadiskobriha ang usa ka dakung banga. Maayo kaayo nga pagkahimo kining maong matahum nga banga, kay sa taklob niini, dunay usa duha ka tawo nga nisakay og banka. Ang naa sa atubangan maoy nagbugsay, ug nilingkod lang ang naa sa likod. Sumala sa kahulugan nga gibatbat sa mga antropolohista, simbolo kuno kini sa usa ka tawong namatay, ug gi-ubanan sa iyang paryente o ulipon sa iyang panaw padulong sa laing kalibutan.
Sa sulod sa maong banga, dihay mga timaan sa mga bukog sa usa ka tawo, kansang patay nga lawas gipa-ugdaw ug ang nahabilin aning mga bukog gisulod sa banga. Mao nga gitawag pod kini nga burial jar. Ug aron walay magpatamas-tamas sa maong giila nila nga sagradong butang, gitipigan kini sulod sa langub kay lisod sudlon ang langub nga naa sa kilid sa bakilid. Ang maong banga naa na karon sa National Museum sa Manila.
Duna pay laing mga banga nga gi-exhibit sulod sa National Museum. Kini ang nakolekta sa taga National Museum sa Maitum, Sarangani Province. Dunay ilang gihimong diorama sa sulod sa langub dihang nakit-an nila ang maong mga banga, ug sobra sila gatos. Ug maayo kaayo ang pagkaporma sa gitawag nga anthrophomorphic jars o mga banga nga mohulagway sa lawas sa tawo. Kay dunay mga banga nga dunay mga kamot, ug daghan ang taklob mao ang ulo. Sama sa nakuha sa Tabon cave, kini nga mga banga mao say ilang gisudlan sa nahabilin sa parte sa lawas human kini naugdaw.
Apan naa pay laing mga banga nga gikolekta sa langub ug karon gi-exhibit sa museum sa San Carlos University (USC) sa Cebu City. Mga anthrophomorphic jars sab ang nakoleta, pero dili kaayo pino pagkahimo kumparar sa mga banga nga nakuha sa Maitum. Ang maong langub naa kaniadto sa sulod sa barangay sa Menteng, sa munisipyo sa Senator Ninoy Aquino aning kabukiran sa probinsya sa Sultan Kudarat nga yutang kabilin sa mga Dulangan Manobo.
Adtong tuig 2001-2004, ang among mission team didto ma-destino sa maong lugar. Gi-imbita mi sa mga misyonaryong OMI nga tabangan sila sa ilang mga programa, labina ang kabahin sa pakigduyog-ambit sa pakigbisog sa mga Lumad. Usa sa ila si Padre Miguel Triunfante, usa ka antropohista nga hanas kaayo sa pinulongang Dulangan Manobo kay dugay na sab siyang nagpuyo dire.
Usa ka adlaw iya ming gi-istoryahan sa unsay nahitabo aning langub diin gikuha ang mga banga. Ang maong nangulo sa team nga niabot sa Kulaman aron kolektahon ang mga banga mao si Marcelino Maceda. Sumala sa gihimong pagsusi kung kanus-a gihimo ang mga banga, mobalik kuno sa late Neolithic (or Early Iron) Age nga possible sa tuig 585 AD (plus or minus 85 years).
Ang nigasto sa maong prohikto ang USC, mao nga naa sa ilang museum sa Cebu ang maong mga banga hangtud karon. Adtong tuig sa 1962 kini nahitabo, nidtong panahon nga wala pay klarong dalan gikan sa patag sa may Isulan-Tacurong pasaka sa bukid hangtud moabot sa Kulaman Plateau. Sa mga 1970s, diha nay mga dalan tungod nasugdan ang logging sa maong lugar.
Mao nga si Mr. Maceda ug iyang mga kauban didto nisugod sa ilang panaw pasaka sa Kulaman sa pikas bahin aning probinsya. Nanukad sila gikan sa munisipyo sa Lebak. Sumala sa istorya lima ka kabayo kuno ilang gidala ug maoy gisakyan pasaka ngadto sa Kulaman kay daghan pod silang dalang mga butang.
Nahibaloan nilang Mr. Maceda kining maong mga jars, kay diha na may pipila ani nga jars nga niabot sa museum as University of Sto. Tomas adto pang 1954. Dili na mahibaloan kinsay nakakuha niini ug gidala sa Manila. Mao nga na-interes siya ug ang USC nga pangitaon ang langub diin daghan pang mga banga ang ilang makuha og madala sa USC museum.
Sa mubo nga pagka-istorya, dunay naila-ila si Mr. Maceda nga maoy nipahibalo sa iya nga ang maong langub naa sa Kulaman ug pinaagi sa iyang mga kontak sa gobierno, nahibaloan ra niya unsaon pag-abot sa maong lugar. Kahibalo siya daan nga kinahanglan siya og permiso ani gikan sa mga Lumad nga nagpuyo sa maong lugar, busa nakapangita sab siyag paagi nga maila-ila ang datu pag-abot niya didto sa Kulaman. Nisugot ra man sab ang maong datu nga puede silang mosulod sa langub ug kuhaon ang mga banga.
Unsaon ta man lagi, nga tungod sa kataas sa dagan sa panahon, nalimtan na sa mga kaliwatan sa mga Dulangan Manobo ang dakung kahulugan aning mga banga. Daw wala nay bili kining maong mga banga alang kanila, kay dili na man sab gani nila mahinumduman ang kasaysayan niini. Ug dugay na sab nga naputol ang maong gawi nga manghimo og banga ug sudlan sa nahabiling na-ugdaw sa namatay nga paryente.
(Ang wala pa mawala hinoon – bisan og nagka-anam na sab nio nga wala na kaayo nila buhata karon – mao ang pagsulod sa patay nga lawas sa ilang mga minahal nga namatay sulod sa gibuak nga kahoy ug gihimong morag lungon. Naa man silay mga pamaagi sab nga dili kini manimaho kay ibutang man nila kini sulod sa ilang mga balay. Gani duna koy nabisitahan nga panimalay, diin sa sulod mismo sa balay gipatong ang lima ka mga longon – gikan sa dagku ngadto sa gagmay. Dili pa man god nila ilubong kini, samtang wala pa mahupay ang ilang kaguol. Sa karaang panahon, abrihan nila ang mga longon ug unsay naa na-ugdaw maoy isulod sa banga, ug ibutang sulod sa langub. Apan karon ila na lang ilubong sa yuta).
Duna man say gibaylo nga mga gasa si Mr. Maceda sa datu ug iyang mga sakop busa nalipay ra sab sila sa maong panagtagbo nga duna silay nadawat. Tungod kay limitado ra ang ilang madala, gipilian lang ni Mr. Maceda ang mga banga nga ilang dalhon, pero ubay-ubay sab kini (nga makit-an diha sa USC museum karon). Gibilin nila tong dili na kaayo maayo ug matahum og porma.
Ang problema lang, kay nisaad si Mr. Maceda nga mobalik sa Menteng ug magdala pa siyag dugang nga mga gasa sa mga Lumad nga naghandum sab sa maong pagbalik. Apan wala na kini nahitabo, ug nasuko daw ang maong datu. Nisulod kuno sa langub ang maong datu ug pipila ka kauban ug tungod sa ilang kalagot sa wala pagtuman ni Mr. Maceda sa iyang saad, ilang gipang-buak ang nahabilin nga mga banga.
Pagkadungog naku ani nga istorya, na-curious na dayon kaayo ko unsay dagway ani nga langub ug unsa pay nahabilin nga artifacts sa sulod niini. Busa nisakay mig habal-habal hangtud sa masudlan sa maong sakyanan. Dayon gi-hike namo ni Padre Miguel ang bukid pasaka sa Menteng. Mga tunga sa adlaw sab ang among hike. Dihay mga Dulangan Manobo nga among nahimamat pag-abot namo sa ilang barangay.
Sa gawas lang sa maong barangay, diha ang langub. Pagsulod pa lang nimo daan dunay nasulat sa bongbong sa pultahan sa langub ang ngalan ni Mr. Maceda ug ang petsa sa ilang pag-abot dire. Pagsulod namo sa langub, niguot akong dughan ug kahilakon kaayo ko sa akong nakit-an. Diha tuoy mga nahabilin, pero mga tipik na lang sa maong mga banga, ug mora na lang kining mga gagmay’ng bato, kay gipangbuak lagi kini. Subo kaayo palandongon nga adtong pagsulod nilang Mr. Marcelo ani nga langub, intact pa ang tanan.
Alang kanako usa kini ka tragedy kung pamalandongan ang dakung kahulogan aning maong mga artifacts, kay gamay na lang kaayo ang nahabilin sa atong mga katigulangan sama ani. Ug daku sila bili sa paghatag og kasayuran unsa ang klase sa ilang kinabuhi niadtong panahona.
Dihang nakit-an ko ni Fr. Miguel nga nasubo kaayo, iyang kung gihonghongan. Matud pa niya, dunay datu sa ilang barangay nga nag-ingon sa iya, nga duna pay laing langub diin intact pa ang mga burial jars. Wala na lang nila ipahibalo kini sa ma taga-gawas kay hadlok sila nga ang nahitabo sa Menteng nga langub, mahitabo na sab. Ug karon mas duna silay kahimatngon unsa diay ka importante kining mga banga alang kanila, busa dili na nila gustong kuhaon pa kini dire sa maong lugar.
*
Postcript: Sa usa ka konperensiya sa Philippine Anthropological Association of the Philippines (UGAT) sa USC, akong gipadayag sa mga taga-USC nga nangindahay ang mga taga-Kulaman nga i-uli ning mga banga sa ilang lugar. Apan gitubag ko sa taga-USC nga dili nila kini puedeng himoon samtang ang munisipyo sa Senator Ninoy Aquino o di kaha ang Probinsya sa Sultan Kudarat dunay klarong museum nga mosiguro nga tipigan gyod ang mga banga aron magpabilin nga mahimo kining makit-an sa umaabot pa nga mga henerasyon. Apan klaro nga ang munisipyo ug Probinsya wala pay giplano nga maong museum – o dili ba kaha nga dili sila interesado? – mao nga lisod ma-pressure ang USC nga ibalik ang mga cultural artifacts asa nila ni kuhaa.
Nasulat ni Melchor M. Morante ang mga nobela nga Ugma Puhon, Junjun (1994), Tuburan sa Handurawan (1995), ug Si Menda ug ang Bagani’ng gitahapan nga maong si Mangulayon (2015). Kauban ang “Langub” sa umaabot nga Mga Lumadnong Sigulanon nga Mahinuklogon.