“Kanus-a di–diay mouli si Mama, Pa?” pangutana sa siyete-anyos nga bata.
“Katulog na lagi! Ayaw na og pangutana, Rem. Lili-a ra god ang langit. Talagsaon na lang kaayo moduaw ang ulan. Nag-problema nako. Unsaon na lang ang atong kahumayan. Ako na lang biya usa ang nag-atiman ato.” tubag dala singhag ni Dodong samtang gahapnig sa banig aron higdaan nila sa iyang anak nga si Rem-Rem.
Mabatian sa amahan ang pagkabalaka apan nakita niini nga dili gyod madala og kasaba ang iyang anak matag udto. Ikapila na sad niya mabantayi ang anak nga gahinuktok sa paborito niining ginapongkoan nga bangko.
Dili mapugngan sa amahan nga mabalaka. Ug sa walay pagduha-duha, gihawiran niya sa abaga ang bata ug gidala niya kini padulong sa bintana nga gama sa kawayan. Padayon silang gatan-aw sa dag-om nga nakahatag og rason sa amahan aron mobuhig tam-is nga ngisi.
“Milagaro! Usa ka milagro! Salamat, Ginoo.” ingon sa amhan. Hinay-hinayng mibuhi ang amahan sa abaga sa iyang anak. Nabantayan kini ni Rem-rem ug nahilom siya.
Sukad mibiya ang inahan ni Rem-Rem sa ilang panimalay sa bukid, mao pud ang pagkawala sa iyang gana nga matulog kada udto. Maski si Dodong wala nasayod sa tinuod nga rason nganong kalit kining mibiya. Walay pagpananghid kaniya o kay Rem-rem. Kon buot hunahunaon, kuwatro anyos pa si Ren-ren sa pagbiya sa iyang asawa. Walay rason para layasan ang anak sa iyang pagkapuya.
Usa lang ka rason ang iyang nahunahunaan: posibleng milayas kini sa ila ug miuban sa iyang ka-textmate sa pikas baryo. Ambot lang sad kon unsa ka tinuod ang mga tsismis nga gapanglupad sa ilang lugar. Pero kini ra ang mahunahunaan ni Dodong luyo sa pagkawala sa asawa sama sa usa ka bituon nga hagbay rang mibuto.
Magpangalot na lang si Dodong matag udto kada makita niya ang anak nga gapungko ug gapanghinuktok sa kilid sa kawayan nga pultahan. Wala siya kasabot kon angay ba nga singkahan na ang bata o pasagdan na lang kini kay nakasabot sad siya sa gibati niini. Dugay-dugay na sad nga wala kini kabati sa gugma ug pag-amuma sa usa ka inahan. Dili pud niya maako nga biyaan ang anak kay basin maunsa pa kini¬. Basin mogawas ug mag laroy-laroy hinungdan sa pagkasaag. Maong ginahulat na lang niya nga matulog ang anak sa banig nga gihapnig aron makasugod na siya sa iyang trabaho sa humayan.
“Hapnigi na lang dira ug banig, Rem. Basin makauli to imong inahan. Hulata lang.” pagtugon ni Dodong sa anak.
Nagdali-dali ug sirado si Rem-Rem sa pultahan ug hinay-hinay nga misil-ip sa bintana—gahulat nga makabiya ang amahan para dali kining makaeskapo sa ilang payag. Dugay na siya wala nakagawas sa ilang balay. Ug hagbay ra pod niyang nalimtan ang mga kalipay sa usa ka bata: chinese garter, tumba-lata, tigso, piko plag, ug uban pa.
“Tuara! Si Rem-Rem oh! Ang batang way inahan!” syagit sa usa ka bata nga gahawid ug buslot nga tsinelas.
“Oy, Rem. Ako pa nimo bitaw, uli na lang didto kay basi-iin…”
“Pssstt!” usa ka pagpanitsit. Pamilyar ang tingog.
“Mouli na ko.” Mug-ot nga sambit ni Rem-Rem samtang ginasagyad ang iyang tsinelas sa galubak-lubak nga dalan. Hinay-hinay nga mipauli.
Samtang gabaktas kini, nabantayan niya nga adunay gasunod-sunod. Dili niya masuta sa kaugalingon kon imahinasyon lang ba kini o tungod ba kay nakulangan kini sa matag udto nga pahuway. Naa usa ka higayon nga nakamata siya, gikan sa iyang lami nga pagkatulog, tungod nakadamgo kini og usa ka aninong gagukod niya ngadto sa kalubihan. Pirme siya makapangutana kon asa na ang iyang inahan. O basin damgo ra diay ang tanan.
Pirme ra niya malimtan ug lock ang pertahan. Mao guro nga pirme siya makahunahuna og mga wa diri, wa didto nga mga imahe. Mao pod siguro ang hinungdan nganong siya dili ganahan matulog inig udto. Kay basin dili niya mabantayan ang pag-uli sa iyang inahan. Laing pod nga rason kay igangan siya. Naanad man god siya nga paypayan sa iyang inahan inig matulog na kini.
Pagsulod niya sa ilang panimalay, nakita niya ang usa ka banig nga nakarolyo ug nagsandig na sa kiliran. Mao kini ang banig na gihapnig sa iyang amahan. Iya ra kining gitutokan apan nakuratan siya sa iyang nakita. Wala niya namatikdan nga hinay-hinay nang gapiyong-piyong iyang mata, senyas nga kinahanglan na niyang matulog.
Ala-una nato sa hapon. Walay mabuhat si Rem-Rem. Iyahang gikuha ang banig ug gihapnig sa kawayan nga salog. Iya ra kining gitutokan. Samtang padayon sa paghinuktok, misulod ang iyang amahan nga dala ang usa ka basiyo, sundang, ug tungang sako nga kamote. Midali siya og sugat sa iyang amahan ug gikuha ang sako ug gibutang sa lamesa.
Sa iyang pagbuhi sa sako, wala niya nabantayan nga miinit iyang liog panaog sa iyang tibuok kalawasan. Wala siya kasabot sa iyang gibati. Hain man gikan ning init? Hunahuna niya sa iyang kaugalingon.
“Rem, naabot na imong inahan?” pasumaling ni Dodong.
“Wala pa, tay…” tubag ni Rem-Rem.
“Mayra pud dili na siya mouli. Suma man sa pagmahay. Hagbay rang namatay akong gugma niya, Rem. Hagbay rang namatay.” Padayon sa pag-inom sa tuba nga naa sa sulod sa basiyo.
Katong higayona kahilom sang mikaon sa tibuok panimalay. Bisan ang tingog sa langgam, dili na mabatian—makabungol ang kahilom. Bati ang paglakang ni Rem-Rem ngadto sa likod. Gihipos niya ang banig. Pero gipugngan siya sa usa ka paghawid sa kusgang kamot. Mihinay sa pagginhawa si Rem-Rem kay basin og masinghagan na sab siya sa iyang amahan. Nga basin syagitan na sab siya nga matulog na. Basin hapnigan na sab siyag banig ug pugson nga matulog. Basin biyaan na pud siya ug dili tugotan ng makig dula sa mga bata sa pikas balay. Basin lock-an siya—basin patulgon siya.
“Katulog na!” Syagit ni Dodong.
Wala mitingog si Rem-Rem. Katong higayuna, namatikdan ni Rem-Rem ang lain nga pagtabis sa iyahang amahan. Nakabati siya og kahadlok. Aron dili na niya kini mabatian, gihinay na niyang gihapnig ang banig ug hinay-hinay kining mihigda ug nag atik-atik mga mipiyong sa iyang mga mata aron dili mabantayan sa iyang amahan. Wala siya masayod kon unsa ang mahitabo atong higayona. Iya na lang nabatian ang paghapdos sa iyang liog. Padayon gihapon siya sa pagpiyong sa iyang mga mata. Gihunahuna niya nga basin makalimtan niya ang sakit kon ipiyong ra niya kini; kon iya kining itulog. Pero wala gihapon nahubas ang gatulo nga pula sa gikan sa iyang liog—dili siya kaginhawa. Padayon gihapon si Dodong sa iyang ginabuhat kang Rem-Rem. Mas nikusog pa kini ug kadto ang hinungdan kon nganong wala na nangatik si Rem-Rem sa pagpiyong. Pagkahuman sa gibuhat ni Dodong sa iyang anak, iyang nabuhian ang sundang nga nagpakaligo sa dugo ni Rem-Rem.
Pagkasunod nga adlaw, wala na’y balita ang mga tawo kon asa na kuno ang amahan nga si Dodong. Wala na pud kini gahulam og sundang aron pang-ani sa mga kamote. Bisan katong mga bata nga gadula og tumba-lata, wala na sab nakapansin sa pagsagyad sa tsinelas sa galubak nga dalan—wala na silay kantsawan. Ug gawas niining tanan, sa kinaunhang higayon, sa usa ka payag ngadto sa pikas balay, nakahapnig ang banig kon asa natulog ang usa ka bata nga gikapoy og hulat sa iyang inahan.
Samaira T. Guro is a senior high school HUMSS student from Davao City National High School.