(lugit gikan sa sugilanon)
Kinahanglan niyang mopasar bisag unsa pay mahitabo, bisag unsa pay dangatan ug kinahanglang mosunod ang tanan segun sa iyang laraw bisag unsa pay paagi. Kon mahibaw-an siya nga dunay problema sa iyang pag-eskuyla, labinas iyang grado ug sa eskuylahan, dakong katalagman ang gibahad sa mga ginikanang OFW. Usa na niini ang pagputol unya sa buwanang alawans. Simpol kaayong butanga, apan dako na alang niya. Ambot kon tig-absent ba pod sa lain niyang propesor nga maoy iyang buhat sa akong sabdyek. Mao gani segurong nahadlok kay takilid man gyod ang iyang estanding naho. Wa pa man pod ko idungog nga manghagbongay, o teror ba kaha hinuon. Madunggan man dayon ang pedbak mahitungod sa abilidad sa usa ka titser ngadtos mga estudyante labinas paborito ug wa nila ganahing propesor kay mokatap man kinis hungihong sa tibuok kampus morag karangrang nga molating sa tibuok bagtak.
Apan makapatahap gyod ang kanunayng pagteks-teks ni Jen nako.
Nagsugod ang tanan pagkahuman sa prelim eksam. Human ko nagkompyut sa grado, nakita nakong wa siyay eskor sa tanang eksam. Wa lang nako ni panumbalinga. Prelim pa man pod. Di pa kritikal nga hugna sa semestre. Di na nako problema kon sumahon. Wa koy mahimo gawas sa panid-an ang iya unyang sunod nga buhaton. Labing maayo kon magbinuot na siyag su’d sa akong klase, magtuon kon ting-eksam ug mohatag sa tanang asaynment ug resirts nga akong pangayoon.
Samtang nanguli kog papel pagkaugma, nakamatikod kong permi siyag pasiplat sa akong gilingkoran bisag nahibawo siyang wa gyoy papel nga itunol niya kay wa man gyod siyay bisag usa sa tulo nga akong gipangtunol. Pawa ra seguros hilas aron ingnon nga duna siyay gipaabot o lahi ba kaha ang naumol nga diskarteng gimapa sa iyang bagulbagol.
“Sir, naa man ko adtong last quiz nato,” pagduol niya dihang wa nay papel nga nahibilin sa akong kamot.
“19 ganiy eskor nako adto,” dala niyang bag-id gamay nako simpig sa lamesa.
Nasaghid ang iyang bukton sa akong braso. Nanglibawot ang akong balhibo nga nakabati sa kahamis sa iyang panit. Dunay dilaab nga kalit midaaw sa maong saghid nga lisod hukman kon unsa kini ug ngano adtong gutloa.
Akong gibukhad ang akong klas rekord. Miyanghag ko niya dalang lingulingo kay wa gyod koy nasuwat bisag sero. Apan namugos siya nga duna gyod, ug basig nawani lang nako dis-a man kini nabutang. Miatubang kos iyang mga klasmeyt kon duna bay motestigo sa iyang gisulti. Igo ras paglusa ang ilang mga mata. Misantop dayon nako nga normal ra nilang molimod o di motingog agig suporta. Mao niy sagad nahitabo sa mga block-sectioned class sama nila nga Nursing ang kurso. Daghan ni silang ingon ini: Dentistry, Psych, Engineering ug Architecture. Way labot ang Accountancy kay, sa way pabor-pabor ug pagarpar, mga buotan ning mga bataa. Ayroniya kayo sa ila unyang trabaho kay sa bangko man sila mapadpad. Kuwartay ilang gitik-gitikog ugay-ugayon puhon. Ug naa tanang pamakak, pangilad ug hilas basta kuwarta nay estoryahan.
Ambot lagig unsang balaora o kulturaha nga magtinabangay man sila bisan pag nagpasabot nga mamakak ug mangilad sa maestrog maestra. Dunay di makitang kutay nga gihikot nilang tanan o tato nga gipatik sa ilang dila nga awtomatik dayong mogahom kon katungod nas ilang klasmeyt ang nahitaya. Usahay, padungog-dungogon nako sila nga sugdan sa klasrom ang katarong, kamatuoran ug kaligdong. Apan wa gyoy alibyo. Kon ang usa ka sistema migamot nag maayo sa usa ka komunidad o grupo, way diyos o milagro ang makausab niini bisan pag kamatayon.
Tinuod nga di gyod mamakak ang kasaysayan. Ang akong klas rekord ang nakapamatuod ana. Mitutok ko niya. Gusto nakong kapkapon sa iyang panagway ang kamatuoran o bakak. Ug nasuta nako ang laing habig sa reyalidad, sa kalibotan, sa kinabuhi. Tungod kay buwanon ra man tawon ning estudyanteha mosu’d, wa ko kaayo kadipara sa iyang panagway ug bayhon sa mga miaging sesyon. Nakapanakla kos su’d sa akong kahilom.
Sayang ang kandiis sa iyang walang aping nga mibahad samtang nagpahiyom siyang nag-atubang nako. Dayag nga gahatag kinig impresyon sa iyang kaanyag. Ug nabugto ang akong imahinasyon sa mga imahen ug balak nga kalit miturok sa akong balintataw dihang gipasundan niyag sulti nga,
“Si Grace pa gani ang nagtsek adto, sir.” Iyang gilingi ang sitmeyt nga mao kunoy tseker agig ayuda nga gisundan pod niyag tingog nga paluoy-luoy. Miyango ko bisag obyus ra kaayo nga alibay. Tataw kaayo nga atik ra niya apan ako gihapong gisuwat ang 19. Wa man gihapoy kuwenta kay pareho rang hagbonga. Di niya mabaligtad ang kamatuoran, bisag unsaon niyag binutbot, nga 25 ang pasing eskor. Ug usa ra ka quiz ang iyang gipangusgan apan gabuho ang laing duha. Maayo man pod nang dunay nyumerikal nga masiplit didtos akong klas rekord. Apan di gyod ko pabor sa maong pangilad. Kon gusto siyang lubagon ang gibarogan kong prinsipyo, maghimo siyag lakang nga makapausab sa tuyok sa akong utok ug kalibotan.
Mihangad na lang kos kisame. Gipatapot ang akong duha ka kalimutaw sa sabad sa ceiling fan nga kusog kaayong gatuyok, gayango-yangog gapangabkab sa dili makitang utlanan. Ang wirwir sa iyang tuyok nagdugag ka saba ug ka alingugngog sa tibuok klasrom. Mga pulong ni nga gabalik-balik ra. Wa na gani kiniy igong gibug-aton kon modaitol na kini sa dunggan ug molagbas lang sa pikas sama sa way puas nga tuyok-tuyok sa ceiling fan ug hangin. Batasan ba kahang matawag o mao na gyod niy mga modernong estudyante karon. Magtabi ug magsaba-saba kon dunay kaestorya ang titser. Kining maong batasan sukwahi sa gipangtudlo nga etika ug dekorum nga kanunayng balik-balikog pahimangno sulod sa klase bisan pag matematiks pay sabdyek. Samot na segurog Religion Education pa nga di gyod mawa sa tseklist sa tanang estudyanteng moenrol sa usa ka Katolikong eskuylahan.
Nahikurat ko nianang misunod nga gabii. Lawom kaayo ang akong paghanduraw sa gibasa nakong nobelang “The Museum of Innocence” ni Orhan Pamuk. Akong giayog ukoy ang sugilanon sa gugmang kinawat-kawat apan tiunay nilang Kemal ug Fϋsun sa modernong Turkey. Misagunto kog ahat kay mikidlap-kidlap ang akong selpon.
Kon ako lang gyoy pabut-on, kinahanlang ako na gyod ang takna sa kagabhion. Kinahanglang pawngon ang selpon aron motuhoy sa akong gilatid nga buhaton sama pananglit sa pagbasa o pagsuwat o pagtsek sa mga papel ug pagrekord niini. Apan di pod kalikayan nga isumpay gihapon ang akong kinabuhi sa gawas nga kalibotan ug di lang kay kaliton lang nakog putol ang kutay nga nagdugtong nako ug niya. Mao nang ako na lang kining ibutang sa silent mode ug itungtong ibabaw sa lamesa. Mao niy bugtong kinabuhi nga kanunayng mopahinumdom nako unsa kagahob, kamabudhion, kamabulokon ang lugar sikit sa akong imahinasyon.
Si Jen ang miteks. Nagporward siyag dyok nga maoy sagad mahitabo sa mga selpon. Nahimo pod ning paagi aron mopahinumdom o kaha mahinumdoman; o kaha medyum sa pagpadangat sa tanang bayhon ug kiay sa pagbati nga lisod ipadayag sa dila. Sa modernong Tagbilaran, bisan pas kamatuorang gidungog nga konserbatibo pa gihapon ang mga Bol-anon kon ikumpara sa ubang dagkong probinsiya, ang selpon maoy usa lamang ka dapit diin gawasnon kang moyawit sa tanan nimong gustong ipadayag apan nahadlok kang luiban sa kaugalingong emosyon ug mata. Kultura nga mihinayg umol su’d sa bagulbagol sa pahanon dihang mitugsad kini sa kada kamot sa mga talawan ug hadlokan sa kaugalingong pagbati nga mora bag mana kini gikan sa langit.
Mieks akong kilay kay nganong nakateks man siya nako nga di man nako batasan nga mohatag sa akong namber nila. Sa gikaingon ko na, pribado na nakong kalibotan ang takna human sa trabaho. Gusto kong ibilin ang tanang kalapoy, kasakit, kaguol, kahasol ug kahingawa likod sa pultahan. Itaktak kining lapok kun, di ba kaha, abog mga mipilit sa akong lapalapa sa dili ko pa lubagon ang siradora sa giabangan kong pinuy-anan.
Ako na lang gipasagdahan. Human nakog basa, gipahinungdan sag pahiyom ang balik-balik nga gitik-gitik kuno sa teks, “Disturbo!” pataban nakong estorya dayon nakong butang sa selpon diin kini gitungtong ug gisiplit na sad nakog balik ang moderno apan tam-is nga gugmang gipatik, di lang kay sa matag dahon sa gibasa nakong nobela, kondi milama na isip usa ka di malikayang kabag-ohan sa korserbatibong Turkey ug kalibotan; diin ang trayna kapin anyos nga si Kemal nahigugma kang Fϋsun nga manghod niyag kapin sa napu ka tuig.
Ang unang dyok gisundan ug daghan pa nga nagsagol na ang Diniyos, inamaw, siniping pulong gikan sa libro o nakitang lilas, padasig ug uban pa nga wa na ganiy hinungdan ang uban. Matag higayong motig-ik ang akong selpon ug ngalan ni Jen ang molutaw, magbagutbot kong mopislit sa kepad ug moingog, “Unsa na kaha poy atik aning bayhana?”
Maingon tag konsyumerismo nga estratihiya sa mga network aron mas modahunog pa ang kadasig sa mga sabskrayber ug makalimot sila nga matag pislit nila sa kepad nagpasabot kini nga lain na sang piso ang nadisgrasya gikan sa ilang bulsa. Maglagot ko ning maong pag-usik-usik.
Di ko moreplay. Kanunayng molagaak sa akong utok nga, “Ilara ang Diyos ayaw ko. Di mosaler nako ning maong pangilad aron kinta ka mopasar,” nga maoy kagub-an sa akong takna.
Usahay iyang pamiskolan ang akong selpon. Aron seguro pagsuta nga moabot sa rumbo ang tanang niyang pagpadangat sa unsa may ingalan ini. Ug di kay nasangit lang didto sa patay nga kawanangan, o giligaw sa tanang hilit ug awaaw sa atong pagdahom. Bisan pas sa akong kahilom, padayon gihapon siya adlaw man o gabii. Nahimo na kini niyang tulmanon, ug inanay kong nahimong ulipon ning maong pagpasagad kay wa naman kinahangalana ang akong pag-uyon o pagsupak.
Dinhi nako natuhop ang kamatuoran nga ang gasa dili usa ka pagpili. Gasa tungod kay nakita nako nga ang usa ka buhat sa pagpadalag mensahe nagpasabot nga dunay nahinumdom ug naghandom nimo anang taknaa. Ug ang paghandom usa ka gasa.
Sa hilom, ako siyang gihuwat. Nagpaabot kada buntag nga mamukaw siya sa teks ilabinas isukip niyang mensahe nga “Gandang umaga” ug “Ingat lagi.” Usahay, dunay magkumbabit nga “Mwaaah!”
Ako siyang gihatagag tres imbes nga kuwatro nga grado para sa prelim. Tan-aw nako, misaler, sa hinay-hinay, ug nadutlan ko sa iyang gihimo bisag ingon adto ra ka simpol kada adlaw. Mitumaw nako ang way ngalan nga kahadlok. Kahadlok para sa usa ka pagbati. Maingon tag kaluoy, kahingawa, kasilag, higwaos. Apan sa laing bahin, nadungog nako ang hinayng binanda sa kalipay sa matag suok ug kurbada sa gipuy-an nakong studio type nga kuwarto, diin ako lang anino ang molakra ug moaginod sa puting bungbong.
Dungan sa paghilang sa iyang mga teks, mibalik na sad ang iyang kalaki nga panagsa rang mosu’d sa klase. Sa matag MWF nga ablihan nako ang pultahan sa Room 312, ang iyang lingkoranan dayon ang unahon nakog siplit kon naglingkod ba siya didto. Kon bakante kini, mokuyanap dayon sa akong imahinasyon ang iyang bayhon nga maglingkod didto, hilom apan ang mga mata nagpaniplat sa palibot; ang mga dunggan nagpamati sa kagahob sa lawak; ang pahiyom morag alibangbang sa ting-init nga mobatog sa iyang mga ngabil ug mopilhok ang kandiis sa wala niyang aping. Apan, mao lagi na, igo ra kos paghanduraw. Sama sa iyang mga teks, huwaton nako siya hangtod mobagting ang alarm nga natapos na ang usa ka oras nga sesyon.
Sa matag higayon nga absent siya, modalikyat kog pangutana bahin niya human nakog tsek sa atendans. Ap, klos an personal nga pakighinabi nila su’d sa klase. Ako lang ipaagi nga di obyus nga nangita ko niya ug gusto kong masayod bahin niya tungod sa personal nga rason o tungod kay inanay kong nadani niya sa hilom.
Hipokritikal ang mga estudyante. Dali ra silang makasimhot og kalainan, dali ra silang makahapyod og tilimad-on ilabina sa mga butang nga dunay kalabotan sa gugma ug uwag, sa pagbating personal ug pagbating hinigalag inamahan. Ug ila kong gilantaw sa usa ka pedestal isip amahan ug magtutudlo bisan pa sa kamatuorang maihap ra sa tudlo ang gintang sa among edad.
Hanas ko ning maong taktika sa pangutana sama sa usa ka maayong laking imbestigador. Sa gikaingon ko na, usa ka dayag nga tribo ang usa ka seksiyon. Tanan molimod, tanan magtumutumo, tanan gustong magpakamatay aron lamang panalipdan ang katungod sa ilang igsoon. Apan way solidong kawsa kon makuha nimo ang ilang simpatiyag pagbati. Kahuyang kining tawhanon. Dili na maihap ang mga giilang imperyo ug banggiitang diktador ug mananakop ang biktima niini. Gani, gisimbolo sa hawok ang pagkapukan sa Diyos. Bisan gani ang mga giilang bantayog sa tibuok kalibotan, gipabarog man tungod sa pagbati. Sama pananglit sa Taj Mahal sa India, ang Pyramid sa Ehipto, bisan gani ang Chocolate Hills sa Bohol kon ang alamat maoy subayon.
Kon ang pagbati o gugma maoy kahuyang ug kalig-on sa tawo, gusto kong mobarog sa akong pagkapukan. Ilhon ang kaugalingon nga mananaog sa ngalan sa kaparotan. Tungod ug alang ba kaha sa hustisyag kaangayan? O tungod ba kaha kay, sa sugod pa lang, naparot na ako bisag wa pa sugdi ning maong gera?
Kon ang pagbati usa man ka dakong gera nga nahitabo sulod sa atong kaugalingon. Nagkampat ang ilang sugilanon bahin kang Jen. Kon kuyogan ang mga yawit ug taho sa iyang mga klasmeyt, magsagol ang pagbating mokalit og kuyanap sa imong dughan. Maglisod kag hukom unsa ang saktong bersiyon. Maluoy ba kaha tungod kay usa siya ka kalag nga nangitag pag-amuma sa mga ginikan apan di kini niya makuha tungod kay nagpuyo man siya kauban sa iyang iyaan nga nagpasagad lang sa iyang kalihokan. Iyaan nga bugtong sustento ra sa pag-umangkon ang giagap. O maglagot tungod kay nasaag ang iyang dalan ngadtos mga lugar diin bakak ang pinid-ok sa de kolor nga bumbelya, diin hiwi ang mga pahiyom sa matag dagway ug ang mga bahakhak napusgay sa gahob nga tagingting sa beer ug makabungol nga musika.
The story won first place in Carlos Palanca Memorial Awards for Literature (CPMA) in 2012. Prof. Noel Tuazon is a multi-awarded poet and fictionist from Dauis, Bohol. He is a recipient of multiple awards including CPMA, Carlos P. Garcia, Komisyon sa Wikang Filipino, Gawad Surian Sa Tula-Gantimpalang Antonio Laperal Tamayo, Bathalad-Cebu , Bathalad-Mindanao, Lunsayng Binisaya and Home Life Magazine. He is one of panelists during the Siliman University National Writers Workhop in 2018.