Subay sa Tradisyon sa Tagay…. Unang Bahin
Subay sa Tradisyon sa Tagay…. Ikaduhang Bahin
Kon ang imong uyoan nga si Shakespeare nakasulat sa mga way kamatayong balak, ang atong mga bantogang magbabalak sa dilang Bisaya may mga garay usab nga mopawagtang sa atong kalaay ug kabudlay.
Atong tilawan kining balak ni anhing Rene Estella Amper, usa ka doctor sa medisina ug kanhi mayor sa Boljoon, Cebu, nga nag-ulohan SA BABAYE NGA NAGHUBO DIDTO SA BAYBAYON SA OBONG [8]:
Nahitimbakuwas ang akong panan-aw
sa kalit nga pagdailos
sa imong patadyong
daw ang labtik sa pasol
tadlas nianang nag-ugdo nga kabilin
diha sa puti mong dughan.
Kaayong pagkaladlad
sa duha ka biyoos, nanuyhakaw
diha sa kabuntagon.
Kaayong ikinto ibabaw sa akong balikhaw!
Kaayong isinggit paghinay!
Kaayong ikapakapa sa hilom!
Kay samtang nagpanglingi ka
kon wa bay nakaambit sa imong pagpabaya,
nagbingkil ang mga dahon,
gitukmod sa lunhaw ang laya
aron motipon sa yuta;
nasaag ang huyohoy,
miong-ong ang akong mga mata
ilalom sa gamot sa kahoy;
midailos pagsamot ang patadyong
napasapasa ang imong kanindot,
gisapnay ka sa mga balud,
gisapupo ka sa tinubdan
sa kahayag ug anino,
gitinguha ka sa mga lusay
aron himoong gapasan
sa ilang alimungaw,
gihulad kang way kaindig
sa mga tinguha sa daman ug damgo,
ang imong pusod garbo sa Ludabi,
ang imong kiaykiay lunsayng Sugboanon;
gipasangil ko sa langit
ang akong himaya
kay sa paghagtos sa pasol,
gibinlan mog taga ang akong kasingkasing.
Kinsay dili makadayeg sa maong balak? Lain nakong paboritong balak Binisaya mao ang “Akoy Hawod sa Lumbag Langoy” ni Arcadio “Dodong” Jumamoy nga taga-Surigao City. Niini nga balak, Jumamoy skillfully handles his images in manifesting that every child in the womb is a champion of a “swimming competition.” But the irony of it all, however, is that while the baby is victorious, he yells when he joins with the mortals on earth. Tamdi ang iyang mga linya:
“Kadaghang salmot pormag X ug Y morag UFO
…. Ako kay himsogbaskog sa lumbalangoy
hawod. Gilumloman dayon sa tabunok yuta
….Ang kampiyon nangadlawon—apan nganong
Samagawhapdos man sa mga mata
Ang timbayasulaw sa kahayag—ngano?
…Akoy mihilak sa hilabihan
Uhaaaaa! uhaaaaa! uhaaaaa!” [9]
Mario Batausa, on the other hand, laments the inevitable transformation of life, from being young and vibrant to old, weak and frail in his balak nga nag-ulohan “Lubas sa Gabok nga Sungkod”. It opens with the strong desire of the flesh:
“Gibuga ko ang lawom nga pangagho
dihang ang akong lawas midumili
pagtuman sa mando sa nagdilaab
kong kahinam nga gipitik sa
nagpanikad kong kasingkasing.”
Ug ang maong balak gitapos pinaagi sa mga linya nga nagpalutaw sa kamatuoran:
“Mituyhad ako apan wa na motul-id
Bukubuko inanayng mibawog.
Mga kamot nagpugong sa hawak.
…ug mipuli sa nagkaawop nga kahinam
ang kahimatngon. [10]
Si Ernesto “Erning” Lariosa may mga balak usab nga dili nako ebaylo sa mga balak nga gisulat sa langyaw nga lengwahe. Atong tilawan ang kining iyang balak nga AWHAG SA GUGMA NGA DI MAHADLOK SA LINOG [11]:
Gunit nako paghugot, ayaw kahadlok.
Gitug-an ko na nimo ang akong tinagoan,
Sa sinugdanan pa wa koy gilimod.
Bisan ang tunob sa akong kasingkasing
Akong gipaihap nimo makadaghan
Aron imong madungog ang linugan-ob
Sa gugma kong di mahadlok sa linog.
Gani nahiram mo ang tugot sa akong mga damgo
Kay ako mang gipalagdas sa imong kiliran
Aron imong mahimamat ang dahunog
Sa akong kadaogan ug kapakyasan.
Wa koy gililong sa mga kahulogan
Akong nasabtan sa basahon sa kinaiyahan
Labi na sa mga kabuntagon nga mosiak
Sa mga eklipse nga motabon sa buwan
Nahibawo ka gyod nga dungan tang
Mobahakhak ingon man sa paghilak
Sa higayon mopatim-aw ang dag-om,
Inig panalingsing sa mga ulan
Nga mobunok taliwa sa atong paglakaw.
ANG DAKONG HAGIT
Sama sa mga panelista sa 1997 INWW, maoy akong hagit kaninyong mga batan-ong magsusulat ang pagsulat sa balak ug sugilanon sa dilang Binisaya. Make yourself a bilingual writer. Kay lahi ra gyod ang imong bation kon makasulat kag mga obra ginamit ang atong kaugalingong pinulongan.
In the long list of Nobel Prize winners for literature, literary laureates coming from non-English speaking countries are writing in their own languages. So why concentrate on a borrowed tongue?
So suwata ang labing nindot nga balak o sugilanon ginamit ang Binisaya. Ug basin ugma damlag, usa kaninyo ang sab-ongan ug purongpurongan sa prestihiyosong pasidungog nga Noble Prize for Literarure!
Kausa, si kanhi Unang Ginang Imelda Marcos gipangutana sa kabililhon sa mga magbabalak. Pintok siyang mitubag: “kon wa ang mga magbabalak, kinsa na may moawit sa atong damgo ug pangandoy?” Way duda, uga ang pagpakabuhi kon wa ang mga magbabalak. [12]
In this workshop, we can’t teach you how to write… but we can teach you how to revise… and it is a big business. Sadly, no work in Cebuano is included in this workshop! I hope in the next edition of this workshop, works in Cebuano will be included.
Towards this end, I would like to stress that Binisaya Literature will not be silenced; it will carry on the search for its own soul, that soul—as Whitman wrote—that possesses a “measureless pride which revolts from any lesson but its own.” [13]
Akong taposon ang akong lecture pinaagi sa sugilanon sa usa ka tawo nga nasaag sulod sa high-end subdivision samtang nagmaneho sa iyang auto. Wala siya makatultol sa iyang paga-adtoan. Mihunong siya sa kanto ug gipangutana ang usa ka tawo nga nagtindog.
“Sir, do you know where I am now?”
Naghunahuna ang tawo nga gipangutana ug taudtaud mitubag.
“Hmm…Right now, you are inside your car!”
Natulala ang nasaag sa maong tubag ug abtik nga mibalos sa pag-ingon.
“Sir, are you a theologian?
“How did you know that I am a theologian?”
“Because your answer is profound but not helpful!” [14]
Sa akong taas-taas nga nasulti karong buntaga, I hope I was both profound and helpful.
Daghang salamat sa pagpaminaw. Mabuhay ang Binisaya literature!
(Katapusan)
NOTES:
[8] Gikan sa Kabisdak
[9] Kini nga nga balak napatik sa librong Kawit sa Buntagon, usa ka antolohiya nga gi-edit ni Edgar S. Godin
[10] Gikan gihapon sa Kawit sa Buntagon
[11] Gikan sa Kabisdak
[12] Gikan sa lindog ni Ernesto Lariosa, “Basalak” SuperBalita Cebu, April 14, 2015 http://www.sunstar.com.ph/superbalita-cebu/opinyon/2015/04/14/lariosa-basalak-402414
[13] Gikan sa librong So Ask: Essays, Conversations and Interviews ni Philip Levine (The University of Michigan Press, 2002)
[14] Gikan sa sermon ni Rev. Dr. Eleazar Fernandez
—
Raul G. Moldez writes from Cagayan de Oro City. Author of two poetry collections: A Day in a Poet’s Life (2005) and Mga Taho Gikan sa Akong Uniberso (2012). He was a fellow to the 4th Iligan NWW, 37th UP National Writers Workshop; 53rd UP National Writers Workshop and 2nd Panagsugat-UP-Mindanao UP Visayas Creative Writing Workshop. He won awards in various writing competitions for his poetry and fiction in English and Cebuano.
This keynote lecture was delivered for the opening of the 1st Cagayan de Oro Writers Workshop on April 1, 2016 at Xavier University, Cagayan de Oro City, organized by Nagkahiusang Magsusulat sa Cagayan de Oro and the Department of English and Literature of Xavier University.