Subay sa Tradisyon sa Tagay…. Unang Bahin
Subay sa Tradisyon sa Tagay…. Ikatulong Bahin
KALINGKAWASAN, KATITIKAN, KATILINGBAN
Gina-ingon nga walay balak o’ sugilanon nga maka-usab sa tuyok ug dagan sa katilingban. Tinuod. Katuohan.
Apan ang mga obra sa mga alagad sa arte makatabang paghulma sa public opinion nga usahay makapausab sa panud-ong sa katawhan diha sa mga ordinaryong isyu sa katilingban.
Niining puntoha, tugoti ako sa pagkutlo sa mga pulong ni National Artist for Literature Cirilo F. Bautista. Siya nagkanayon, “To write is to liberate one’s psyche from regular realities without completely being alienated from them. It is a never-ending attempt to escape. For art is a paradox, an illusion, a magical performance by which human experience, of whatever kind is transformed into an aesthetic product. But art is also culturally determined, that is, shaped by the artist’s environment. A poem, for instance, is a manifestation of social dynamics as interpreted by the poet. It is always an artifact of social relationship, a code reflecting human behavior. Its essence is narrative, its purpose commentary. It does not intend to change society—no work of literature can do that—but to change people’s attitude towards society, to make them conscious of the need to improve it. This purpose is embedded in the very nature of poetry because it works through the agency of language, which is a social tool.” [4]
Busa, dili na kinahanglan nga maghimo pa kag lawom nga panguykoy o, kaha, ipalupad ang imong imahinasyon ngadto sa kapunawpunawan alang sa pagpangita og dugokan sa imong suwaton nga balak. Lingi lang sa imong wala. O sa imong tuo. May itom ba nga aso nga mihungaw gikan sa panghaw sa mga pabrika? Nganong mi-awas man ang Cagayan River dihang mibuhagay ang uwan nidtong Disyembre 2011? Nganong kolor tsokolate man ang tubig sa Iponan River? Nganong adunay climate change? Unsay hinungdan sa global warming?
Dili malalis, apektado ang tibuok kalibotan sa nasangpit nga environmental problems. Isip magsusulat, kini nga isyu maoy nakapa-aghat kanako sa pagsulat sa balak nga nag-ulohan, “MGA BANGAW SA BAG-ONG PANAHON”. [5]
Mubo lamang ang maong balak, apan hisok kini sa images nga nagsentro sa pagpasagad sa mga tawo sa kinaiyahan nga maoy hinungdan nga nasinati karon ang daghang suliran sa katilingban. Ania ang balak—
MGA BANGAW SA BAG-ONG PANAHON
Nga ayha ra ka makaaninaw og bangaw
human sa dakong lunop, ayawg tuo.
Hinuon, kaniadtong lunhaw pa
ang kalibotan, ang maong tinuohan
naghambin og kamatuoran. Kahinumdom
ka sa sugilanon ni Noah? Apan karon
nga ang mga gaway sa globalisasyon
nagkawaykaway, uyon sa ritmo
sa presyong gidikta sa OPEC, GATT
ug WTO, makakitag kag bangaw
bisan unsang taknaa. Motuo ka?
Unsaon man? Sayon ra. Pagpalit
og gasolina maski usa ka kutsara,
apan ayaw imna basin mokirig ka.
Pagkuhag planggana, sudlig tubig
ayaw pun-a. Ihuwad ang gasolina.
Tan-awa unsay molakra? Tutoki
sa imong kalimutaw. Di ba bangaw?
Ug kini ang di matuis nga kamatuoran:
Ang mga buslot sa oil depots wa gipilot.
Busa may nakalusot, midagayday. Karon,
ang kasubaan ug kadagatan sa mga bangaw
gikuninitan. Way duda, ang kinaiyahan
napanamastamasan. Hahay Pastilan!
Si Stanley Kunitz, usa ka Amerkanong magbabalak ug usa sa akong gi-idolo, nagkanayon, “You cannot know completely what your obligation is in writing the poem. The primary responsibility is to speak the true word and to distill the complexity of sensitivity that enters into any human experience.” [6]
Kon atong palawman ang mga pulong ni Kunitz, atong matuhog nga ang kaakohan sa magsusulat mao ang pagsulat mahitungod sa mga hitabo sa iyang katilingban. Sabton nga sa imong pagsulat sa mga hitabo sa katilingban, wala ka nagsangyaw og kausaban kun dili nagmantala kag hagit sa matag usa sa paghimo sa balanse nga panud-ong. Ug sa maong paagi, ang katawhan makabalay sa iyang kaugalingong panahom nga maoy iyang himoong sukaranan kon moabot ang panahon nga pangayoan sila sa ilang hukom mahitungod sa maong isyu. Gawas sa balak, nagsulat usab akog mga sugilanon nga nagtukbil sa mga hitabo sa katilingban—mga hitabo nga lisod kalawaton diha-diha dayon. Sa dihang miulbo ang balita nga ang kanhi Obispo Maximo sa usa ka sekta sa Kristiyanismo dinhi sa Pilipinas ang gipatay diha mismo sa iyang kombento, nakapanakla ko. Akong nasayran nga ang maong Obispo usa lamang sa mga alagad sa simbahan nga mi-embrace sa Theology of Struggle. Ang Theology of Struggle, nga maoy Pinoy version sa nabantog nga Liberation Theology didto sa Latin America, nagsangyaw sa tinguha alang sa kalingkawasan sa mga dinaogdaog ug linupigan, pagpakaon sa mga gigutom, pagpainom sa mga giuhaw. Sa laktod, usa ka (w)holistic ministry ang gisangyaw sa Theology of Struggle.
Ang akong sugilanon nga nag-ulohan “UG MINGIOB ANG KALIBOTAN” [7] akong gibase sa nahitabo sa maong Obispo. Ug gitapos ko ang maong sugilanon, binilin ang dakong panganti sa sinaligan sa Obispo alang sa pagkab-ot sa hustisya. Sa laktod, nagbitay ang panawagan alang sa hustisya sa kamatayon sa maong Obispo. Ug alang kanako, igo na kining makahagit sa katawhan nga adunay pagpakabana sa katilingban nga moduyog sa panawagan alang sa hustisya.
Aniay pipila ka linya sa hinapos nga bahin sa maong sugilanon:
“Wala ko kapugngi ang pagkuba sa akong dughan samtang nag-andam sa mga dad-onon alang sa misa ni Monsinyor Sarmiento.
“Sukad masukad, karon pa ako mibati niini nga matang sa kakulba. Daw dawugdog ang pinitik sa akong kasingkasing nga midahunog sa akong dughan…misubay kini sa akong kaugatan ug mipakurog sa akong kaunoran. Nalisang ako. Ug nabatyagan ko ang mga tunok sa kabalaka nga nanuyhakaw sa akong panit.
“Hugot kong nakumo ang akong mga kamot… Midangoyngoy ang akong dughan… Nakahangad ako sa langit… Milugmaw sa akong mga mata ang mga luha nga gitukmod sa nag-ul-ol kong kasingkasing… Ug nabatyagan kong mingitngit ang akong panan-aw samtang inanay nga mingiob ang kalibotan…”
Kon ang imong uyoan nga si Shakespeare nakasulat sa mga way kamatayong balak, ang atong mga bantogang magbabalak sa dilang Bisaya may mga garay usab nga mopawagtang sa atong kalaay ug kabudlay.
(Padayon…)
NOTES:
[4] Gikan sa Poetry and the Human Experience nga maoy Introduction ni Cirilo F. Baustista sa poetry collection sa tagsulat nga A Day in a Poet’s Life and Other Poems (NCCA, 2005)
[5] Kini nga balak maoy mananaog sa Unang Ganti sa tigi sa sinulatay og balak nga gipasiugdahan sa Bathalad-Mindanao niadtong 2006.
[6] Gikan sa The Wild Braid: A Poet Reflects on a Century in the Garden by Stanley Kunitz with Genine Lentine (W.W. Norton, 2005)
[7] Kini nga sugilanon maoy mananaog sa Unang Ganti sa tigi sa sinulatay og sugilanon nga gipasiugdahan sa Davao Writers Guild niadtong 2009.
—
Raul G. Moldez writes from Cagayan de Oro City. Author of two poetry collections: A Day in a Poet’s Life (2005) and Mga Taho Gikan sa Akong Uniberso (2012). He was a fellow to the 4th Iligan NWW, 37th UP National Writers Workshop; 53rd UP National Writers Workshop and 2nd Panagsugat-UP-Mindanao UP Visayas Creative Writing Workshop. He won awards in various writing competitions for his poetry and fiction in English and Cebuano.
This keynote lecture was delivered for the opening of the 1st Cagayan de Oro Writers Workshop on April 1, 2016 at Xavier University, Cagayan de Oro City, organized by Nagkahiusang Magsusulat sa Cagayan de Oro and the Department of English and Literature of Xavier University.