Subay sa Tradisyon sa Tagay…. Ikaduhang Bahin
Subay sa Tradisyon sa Tagay…. Ikatulong Bahin
GOOD MORNING. MAAYONG BUNTAG.
Una sa tanan, I would like to thank Nagmac and Xavier University Department of English and Literature for giving me the opportunity to deliver a craft lecture on Binisaya Literature.
Sa dihang nadawat ko ang invitation for this event, wa ko kabalibad bisan tuod nga hagip-ot na kaayo ang panahon. Kana tungod kay mao gayoy akong dakong tinguha nga molipang ang writers community dinhi sa atong dapit.
Akong madumdoman nga niadtong naghinapos ang Dekada ’90, pipila lamang gayod ka mga magsusulat ang nagtikawtikaw sa Cagayan de Oro.
Sa HomeLife Magazine ug sa Philippines Free Press, ang regular contributor nga gikan sa Cagayan de Oro maorag si Arlene Yandug lamang ug ako. Ug kining duha ka magazine nga akong gihinganlan pulos na Anhing Wa Na!
Samtang sa Bisaya magasin, morag nag-inusara si Mario Batausa.
Apan kining atong gihimo nga writers workshop karon usa ka testamento nga nagpakita nga milipang ug nagalipang na gayod ang writers community sa Cagayan de Oro.
Ug nalipay ko nga nahimo akong kabahin niini nga katilingban sa mga magsusulat.
Apan sa dili pa ko mopadayon, tugoti ako nga mopaambit kaninyo sa usa ka sugilanon tali sa usa ka bata ug sa magsusulat.
Usa ka higayon, nangutana ang bata sa magsusulat: Di ba lisod ang pagsulat?
Lisod kaayo, tubag sa magsusulat, parehas sa mountain climber nga mokatkat sa bukid.
Tuod, ang mountain climber, nganong gusto man gyong makaabot sa taluktok sa kinatumyang bukid?
Mipahiyom ang magsusulat og miingon: Kay tua didto ang iyang gipangita. [1]
Ang akong Craft Lecture karon akong giulohan og Subay sa Tradisyon sa Tagay: Nganong Gipalabi ko ang pagsulat ginamit ang dila ni Lapulapu.
Sugdan ko ang leture pinaagi sa pagkutlo sa pipila ka pulong ni Richard Hugo, kanhi director sa creative writing program sa University of Montana-Missoula Campus. Matod niya:
“You’ll never be a poet until you realize that everything I say today and this quarter is wrong. It may be right for me, but it is wrong for you. Every moment, I am, without wanting or trying to, telling you to write like me. But I hope you learn to write like you…. At all times, keep your crap detector on. If I say something that helps, good. If what I say is of no help, let it go. Don’t start arguments. They are futile and take us away from our purpose.” [2]
ANG PANAW SA AKONG PANULAT UG ANG IYANG SULAW UG SULIYAW
Diha pa kos high school dihang miturok sa akong kasingkasing ang kagaw sa panuwat. Ug nagsuwat kos pinulongan nga maoy akong gilitok—Binisayang Binol-anon. Nagdako kos baryo Lungsodaan, lungsod sa Padre Burgos, lalawigan sa Southern Leyte. Layo sa sibilisasyon ang maong dapit, busa wa mi laing kalingawan gawas sa pagpaminaw og drama sa radyo.
Sa elementarya pa ko, maoy akong kinaham ang Brando Bandido. Sa high school na ko, ang akong paborito mao ang Handomanan sa Usa ka Awit.
Sa among dapit, duha ka estasyonan sa radyo ang adunay sipa kaayo nga signal—ang dyHP sa Sugbo ug dxSN sa Surigao City. Usa sa mga programa sa dxSN ang naka-agni kanako sa pagsuwat-suwat og mga pulong, gibalay ug gipormang balak. Giulohan og Halamang Pilipinhon, ang maong programa gisibya kada gabii, Lunes paingon sa Biernes, gikan sa alas 7:00 ngadto sa alas 8:00 SG. Ang host niini mao si Joy Monteros. Kon adunay taga-Surigao dinhi, seguro nakapaminaw pod sila sa maong tulomanon sa kahanginan.
Ang Halamang Pilipinhon usa ka kulturanhong tulumanon. Nagdawat kinig mga tampong balak gikan sa mga tigpaminaw. Ug dayon hatagan og kinabuhi ni Joy Monteros ang mga tampong balak. Gikan sa lain-laing dapit nga maabot sa sibya sa dxSN ang mga magtatampo. Samtang magtuon kos ahong mga leksyon, maminaw sab kos maong programa. Ug sa sige nahong kadungog sa lain-laing balak, nakasukot kos ahong kaugalingon, “Mosuway kaha kog suwat og balak?”
Mao kadtoy dakong impluwensya nganong nahimo kong magsusulat. Apan sa dihang milangyaw ko sa yuta sa mga saad—actually, mibalik, maoy tukmang termino kay dinhi man ko matawo sa Mindanao, sa dakbayan sa Iligan—ang lengwahe na ni Ingko Samuel ang akong gigamit.
Sa laing pagkasulti, gikalawat ko ang pinulongang langyaw, ug naapektohan ang akong pagkamagsusulat. Misulat kog balak nga Inenglis ug daghan niini ang nangapatik sa mga nasodnong mantalaan ug magasin sama sa Philippines Free Press, HomeLife, Sunday Times Magazine, Ani Literary Journal ug Panorama.
Sa laktod, nabihag kos colonial mentality.
Ang akong pagka-fellow sa Iligan National Writers Workshop (INWW) maoy nakapalingkawas kanako gikan sa taas-taas nga pagkabihag sa maong mentalidad.
Atol sa 1997 INWW, nahagit kos panawagan sa mga panelista nga kinahanglan usab nga ipalambo sa mga batan-ong magsusulat ang regional literature.
Ug tuod man, human sa 1997 INWW, nagpasakop kos Bathalan-ong Halad sa Dagang, usa ka pundok sa mga magsusulat sa dilang Bisaya ug nakigtagay sa mga tadhang magsusulat. Sa akong pagpakigtagay kanila ni Nyor Tim Adlawan, Pantaleon Auman, Erning Lariosa, Lam Ceballos, Gumer Rafanan, Marcelo Geocallo, ug uban pa, akong nasuta nga isip batan-ong magsusulat, aduna koy dakong kaakohan pagpalambo sa dagang Bisaya nga ilang gitikad.
Ang tradisyon sa tagay nga akong gikalawat ug gidawat gikan sa mga tadhang magsusulat, ako usab nga gipasa ngadto sa laing henerasyon. Ug nagpasalamat ko nga ang grupo nila ni Ton Daposala, Sums Paguia, Mai Santillan, Alton Dapanas ug uban pang mga batan-ong Kagay-anong magsusulat wala magdumili sa pagkalawat sa Binisayang Pagpanulat nga akong gitingal kanila subay sa tradisyon sa tagay.
It has been predicted by no less than the late novelist and National Artist for Literature N.V.M. Gonzalez himself that, sooner than we realize, Philippine Literature in English will die, leaving regional literature (e.g. Iluko, Cebuano, Hiligaynon, etc.) in existence.
His prediction was contained in his handwritten letters to Davao city-based fictionist J. A. Romualdez, the pen name of prolific writer Aurelio Peña, whom the icon of Philippine Literature had kept in touch before he died.
In one of his letters to Romualdez/Peña, Gonzales wrote: “English for the locals is finished. We’re losing our readers. Writers in English are becoming too sophisticated for local readers. The next wave of Philippine literature will be in regional writing. This new literature will be written in the local dialects—something to suit our needs, our temper and our inadequacies.”
He added: “This is the kind of new literature this country will see in the coming years. There is growing readership for this kind of literature.” [3]
The prediction of Gonzales is becoming true these days as far as Cebuano or Binisaya literature is concerned.
Ang nakanindot niini kay ang atong mga banggiitang magbabalak sa dilang English nagsulat na usab karon og mga obra nga Binisaya—sama pananglit kanila ni Merlie Alunan, Marjorie Evasco, Erning Lariosa, Mac Tiu ug bisan ang atong princesa sa pamalak Arlene Yandug. Kaniadto, English poems lamang ang ilang gisulat, apan karon nagsulat na silag balak Binisaya.
Alang kanako ug personal ko kining nasinati: Bation gayod og kahaw-ang sa iyang kaugalingon ang usa ka magsusulat kon siya dili makasulat og balak o’ sugilanon ginamit ang iyang namat-ang pinulongan!
(Padayon…)
NOTES:
[1] Mensahe kini ni Gumer Rafanan alang sa handomanang basahon sa ika-10 nga Kombensyon sa Bathalad-Mindanao, Mayo 20–21, 2006.
[2] Gikan sa libro ni Richard Hugo nga The Triggering Town: Lectures and Essays on Poetry and Writing (W.W. Norton, 1979)
[3] Gikan sa artikulo ni JA Romualdez nga napatik sa Philippines Free Press.
—
Raul G. Moldez writes from Cagayan de Oro City. Author of two poetry collections: A Day in a Poet’s Life (2005) and Mga Taho Gikan sa Akong Uniberso (2012). He was a fellow to the 4th Iligan NWW, 37th UP National Writers Workshop; 53rd UP National Writers Workshop and 2nd Panagsugat-UP-Mindanao UP Visayas Creative Writing Workshop. He won awards in various writing competitions for his poetry and fiction in English and Cebuano.
This keynote lecture was delivered for the opening of the 1st Cagayan de Oro Writers Workshop on April 1, 2016 at Xavier University, Cagayan de Oro City, organized by Nagkahiusang Magsusulat sa Cagayan de Oro and the Department of English and Literature of Xavier University.