Mihapdos ang tiyan ni Rafael samtang nagpreparar sa budget sa ilang kompaniya alang sa modason nga tuig. Usa siya ka accountant, ulitawo ug nag-alagad isip budget officer sa Mindanao Foam Corp. nga nahimutang sa sentrong bahin sa dakbayan sa Cagayan de Oro.
Iyang gitan-aw ang relo nga nagbitay sa kilid sa iyang opisina. Alas tres na sa hapon, oras na tingsimasima. Gamay ra ang iyang gipaniudto maong mibati siyag kagutom. Mitindog siya sa gilingkoran og migawas sa iyang opisina aron moadto sa iyang suki nga namaligyag bananakyu. Paggawas niya sa glass door, adunay namay-ongan siyang tawo nga nagtindog atbang sa ilang building. Naka-jacket nig maong ug nagsul-ot ug kalo. Pamilyar kaayo kaniya ang maong tawhana apan morag dugay na niya ning wa nakita.
Iya ning gitutokag tarong. Wa gyod siya nasayop si Dante kadto, ang iyang ig-agaw. Paspas dayon siyang milakaw ug milabang sa dalan aron duolon kini. Nakapahiyom si Rafael sa kalipay sa wa damhang pagduaw sa ig-agaw. Samtang iya ning gilamano, adunay nasimhotan si Rafael. Usa ka matang sa baho nga sagad motapot sa lawas sa tawo nga dugay nang wa makakaligo ug makailis. Nangalisbo ang baho apan wala kini niya gisapayan.
“Komosta ka, Gaw? Dugay man lagi kang wala makabalik?”
Kaniadto sa nagtrabaho pa si Dante sa dakbayan isip ahente og vacuum cleaner, kanunay siyang mohapit sa opisina ni Rafael.
“Didto ra kos bukid sukad ko naminyo, Gaw.”
“Unya, unsa may ato?”
“May problema ko, Gaw.”
“Unsa man?”
“Pinangita kos balaod karon, Gaw.” Hinay ang tingog ni Dante. May pipila ka lusok sa luha nga nahulog gikan sa iyang mga mata ug mitibi ang iyang wait.
“Kay ngano man?” Maukiton si Rafael. Gikusi ang iyang kasingkasing nga nagsud-ong sa iyang ig-agaw nga mipatulo sa mga luha.
“Nakadunggab ko, Gaw.”
“Ayaw ganig binoang, Gaw.” Dihay gaway nga katahap ang mitapot sa hunahuna ni Rafael. Nagdumili siya pagtuo sa gibutyag ni Dante kaniya.
“Tinuod lagi, Gaw. Nakadunggab ko.”
“Unya, patay?”
“Patay.”
Nawagtang ang kagutom nga gibati ni Rafael. Miundang paghapdos ang iyang tiyan. Ug mao karoy mihapdos ang iyang dughan. Gikulbaan siya sa gitug-an kaniya sa iyang ig-agaw. Tungod niana, iyang giagbayan si Dante ug gidala didto sa kilid sa ilang opisina kon asa wala kaayoy tawo didto ang manglabay.
“Kanus-a lang nahitabo?”
“Niadtong Sabado.”
“Sa ato pa, lima na ron ka adlaw sukad pagkahitabo.”
“Oo.”
“Kinsa man diay ang imong napatay?”
“ Ang ig-agaw sa akong asawa.”
“Unsa man diayng hitaboa?”
“Balos lang tong ako, Gaw. Kay kon wa ko makabantay, akoy gimonggosan ron.”
“Kay ngano man?”
“Iya kong gitigbas. Apan nakalikay ko. Maong naniguro ko.”
“Nagsumbagay lang unta mo?”
“Di ko magsilbi. Dako pas ako. Taas pa gyod. Nag-engkwentro na mi kaniadto. Wa koy dag-anan.”
“Unsa man gyoy sinugdanan sa inyong lalis?”
“Paminaw, Gaw, suginlan ta ka.”
Sa dihang naminyo mi ni Rose, nagresign ming duha sa among trabaho ug didto mipuyo sa ilang dapit. Sa bukid sa Lugait. Nagbalay ko didto. May tulo mi ka mga anak nga pulos lalaki, 6 anyos ang kamagulangan, 4 ang ikaduha ug 2 ang ikatulo. Aron mi makakaon, gitikad ko ang yuta sa akong ugangan. Nananom kog mga lagutmon sama sa mais, saging, kamote, luy-a, ug uban pa. Makatugbong lang ko sa dakbayan sa panahon sa tingsanggi sa mais. Dinha ako magbaligyaan sa Granex, sa may Puntod. Apan tungod sa kakulangon sa panahon, di na gyod ko makalugar sa pagpamisita kanimo. Human kog tumod sa mais ug makapangompra sa among mga kinahanglanon, motungas mig balik sa bukid. Ingon niana ang lanat sa akong kinabuhi.
Apan kining akong napatay miingon nga milapas na kuno kos utlanan. Layo ra baya. Siya mismo nasayod nga sulod pas yuta sa akong ugangan ang akong gipangtamnan. Ang iya lang gyod mao ang pagpanghagit. Ilado siya sa iyang pagbintahoso ug pagkamadaogdaogon nianang lugara. Siya permi ang mangitag bikil. Akong gisuginlan ang akong ugangan apan wala silay gihimo. Nahadlok sila. Tungod kay maldito kaayo ang ilang pag-umangkon. Daghan na siyag gipakamang sa yuta ug may dokit na siya sa polisya. Kon magpadayon siya sa iyang pagpanghulga, alaot kami. Busa misulay ko pagsukol.
Nakigsumbagay ko niya apan wa koy dag-anan. Lig-on siyag lawas, anad sa pakusog. Dako siyang tawo, taas pa kanako. Niadtong Sabado, wa na gyod ko makapugong. Ako siyang gidunggab. Naigo siya ilalom sa walang ilok. Human niadto, misutoy kog dagan. Misuot sa kasiotan. Gigukod ko nila. Apan paspas ang akong pagdagan. Wala ko mag-agig dalan, didto ko agi sa kalibonan. Kon asa ko hiabti sa kangitngit, didto ra usab ako magpalabay sa kagabhion.
Wala koy nahot, busa nagbaktas ra ko. Maong ania, nanimaho kong kagwang ron, nakasiguro ko nga nagsige nag pangita kanako ang akong mga anak. Nalooy ko kanila.
“Gaw, self defense ang imong gibuhat. Busa mas maayo kong mo-surrender ka.”
“Dili ko mo-surrender, Gaw. Mao ra gihapon, mapriso ko.”
“ Apan dili kaayo bug-at ang silot.”
“Dili lagi ko mo-surrender, Gaw.”
“Unya, unsa may imong plano ? Mouli kas ato?”
“Dili ko didto. Basin may nagposte na didto nga kapolisan. Adto kos Bohol . Kang Manoy Claudio. Maayo didto kay walay nakaila nako.”
Mibatig kalooy si Rafael kang Dante. Kaniadto sa gagmay pa sila, kanunay sila magkuyog sa pagduladula. Nahunong lang ang ilang panag-uban sa dihang milangyaw si Rafael sa Mindanao aron sa pagtiwas sa kolehiyo. Human niyag eskwela ug sa dihang nakatrabaho na siya, iyang nasayran nga milangyaw sab diay sa Mindanao si Dante. Hangtod nagkatagbo pag-usab ang ilang dalan. Apan sa kalit lang usab, wala na mopatim-aw kaniya ang iyang ig-agaw kay nagpabukid diay ni.
Nabatyag ni Rafael ang hinungdan nganong midangop karon kaniya si Dante. Nagkinahanglan kini sa panabang. Salapianong panabang. Busa gikuot niya ang iyang pitaka ug gikuha ang maomao niyang kwarta. Balor otso siyentos kini.
“Layo pa ang sweldo. Imo na lang ni.”
“Salamat.”
“Unya asa man ka karon?”
“Moadto kos pier. Maayo untag naay barko para Bohol , kay kon wala…”
“Sa sunod biyahe na lang ka kon wala.”
“Dili na ko makahulat, Gaw. Nakahukom na sad kong magpabukid, motipon sa mga dinaogdaog.”
Misamot pagkuba ang dughan ni Rafael niining laing hukom nga nakab-ot sa iyang ig-agaw. Sa kahidladman ni Rafael, dili niya madawat nga magtagotago ang iyang ig-agaw sa sabakan sa kangiob hangtod sa hangtod. Unsay iyang buhaton?
“Ayaw na dugangi ang imong problema.”
“Pamahala na ning ako, Gaw.”
“Na…hala. Mao man kaha nay imong desisyon. Wala koy mahimo.
“Sige, Gaw. Salamat niini.”
Paspas ang mga lakang ni Dante nga mipahilayo. Gipasundan ni Rafael sa iyang panan-aw ang iyang ig-agaw ug iya kining nakita nga mipara ug misakay og jeep nga Pier Liner. Nagdali si Rafael nga mibalik sa iyang opisina. May gi-dial siyang numero sa telepono ug giasoy niya ang tanan mahitungod kang Dante ngadto sa iyang gikaestorya. Wa dangtig usa ka minuto human niyag butang sa awditibo, milanog ang wangwang sa patrol car sa kapolisan.
Ug nabatyag pagbalik ni Rafael ang paghapdos sa iyang tiyan…
—
Raul G. Moldez was a Fellow of the 4th Iligan National Writers Workshop, the 37th U.P. National Writers Workshop and the 2nd Panagsugat: UP Mindanao-UP Visayas Creative Writing Workshop. He is currently the assistant secretary of the Sangguniang Panlungsod of Cagayan de Oro City.