In memory of Satur Apoyon (1935-2011), we are publishing the entirety of his short story Ang Gakit ni Noebong. This eponymous short story also bannered his collection of fiction which the Davao Writers Guild published in 2008.
Ang ulan ganinang hapon misamot pagbunok padulong sa tungang gabii. Ang tinabisak sa daw guang-guang nga mga lusok sa ulan maorag molusno sa bubongang kahoy ug kugon sa payag nga nag-umbaw sa tampi sa suba sa Sinuda. Ang kamaot sa panahon nakapabalaka ni Noebong, usa sa mga timawa nga amahan sa panimalay sa nagkapuo nga tribu sa mga Giyangan sa pag-utlan sa Dabaw ug Bukidnon.
Wala gayod mahimutang si Noebong sukad pa ganina sa ilang sayong panihapon. Nahinanok na lang ang bag-ong nanganak niyang asawa ug babayeng puya niini ug sa ilang kamagulangan nga si Kadong sa hagip-ot nga sibay nga binungbongan lamang sa panit sa kahoy ug sinawgan og linipak nga kawayan, apan si Noebong daw gianipay– mohigda ug mobangon matag karon ug unya. Wala siya mabalaka nga mosuyla ang baha sa suba, apan gikahadlokan niya ang buhawi nga simbako mohugpa sa liogan sa bungtod nga gitarokan sa ilang payag. Kon mahitabo kana, nabalaka si Nobeong nga ang iyang kapehan ug kamaisan ug ingon man ang ilang kabawng igdadaro, mga kanding, mga piso, sunoy ug himungaan mabanlas usab ngadto sa walogong bahin ubos sa ilang pinuy-anan.
Sulod ugod sa pangedarong kap-atag tulo, si Noebong nakasinati na sa malumpagong bunok sa ulan ug baha sa ilang namat-ag kahayag nga dapit. Alang kaniya, ang ulan karong gabhiona maisip nga usa sa makusog ug mabug-at sa kasaysayan sa Sinuda. Matag ulan sama niini nga gidugayon ug kabug-aton, nahinumdom si Noeong, aduna gayoy mapagan nga mga kinabuhi ug ingon man sa kadaotan sa mga tanom, kakahoyan ug kahayopan. Dili usab kalikayan nga adunay mga tinumping troso, tinabla ug mga sangang igsusugnod didto sa ilaya nga mangakay-ag ug madagit sa baha paingon ngadto sa ubos-ubos nga bahin sa nagpangahalhag ug himalatyong lasang sa ibabaw. Mosamot gayod ang danyos sa katalagman sa manghinobrang ulan ug baha kon kaluhaan ug buhawi, dalugdog, kilat, liti ug lipak.
Tuod, wala magpalibak ang usa sa gikahadlokan ni Noebong – ang lipak – nga maorag kaliboan ka masinggan nga misinggaak sa naglugitom nga kalangitan. Ang makahadlok nga kasipa niini nakapakugang sa banay ni Noebong – si Dalyang, iyang asawa, daw gialimungawan nga mitimbakuwas gikan sa lawom nga paghinanok; ang tulo pa ka bulang puyang babaye mitig-ik ug wala na mohunong sa pag-uha; ug si Kadong, 4 ka tuig, miduyog upod sa pag-agul-ol human hikurati sa kasuko sa langit.
“Uy, wa pa diay ka mahikatulog, Bong?” sa asawa pa sa dihang naayom na ang panimuot gikan sa kahikugang sa lipak.
“Wa pa lagi kay naniid ko sa panahon,” tubag ni Noebong sa kapikas nga wala gani niya lingia kay didto sa tinakpang bugtong tamboanan sa payag ipuntariya ang lapoy niyang mga mata.
“Gikuyawan na nuon ko ining gidak-ona sa ulan,” ni Dalyang pa nga didto mopatighulog ang mabalak-ong tinan-awan nga natandangan sa anup-op nga siga sa lamparilya sa giubayan nga puya. Unya, mipuno: “Mao na ba kini ang giingon sa mga misyonaryong ugis nga timailhan sa pagkagun-ob sa kalibotan, Bong?”
“Ambot lang.”
“Basin bayag karon nang tungang gabii matapos ang kalibotan, Bong?” Daw gituhopan na gayod si Dalyang sa kalisang.
“Uy, katulog na lang pagbalik. Ayaw palabiha ang pagpalusad sa imong hunahuna sa atong kataposan ining higayona,” badlong sa bana. Unya, mipaagpas: “Pasagdi ako nga magtukaw sa pagbantay ug pagpanalipod kaninyo.”
Nagpatuo si Dalyang sa bana.
Human sa paghitagpilaw sa iyang hataas nga pagpulaw sa gibunokang kagabhion, kalit nahigmata si Noebong sa tumang kakamig sa gigabonang kabuntagon. Bisan maorag ulo sa hubog, gipugos ni Noebong pag-isa ang iyang duha ka abaga aron mobangon ug unya manuhid sa palibot sa ilang payag kon unsay nadaot sa ulahing pagbunok sa ilang balangay. Mao pa ganiy pagtiso sa katunga sa iyang lawas sa daang banig pandan, misantop gilayon sa iyang hunahuna ang iyang igdadarong kabaw nga gitugway sa lubasang tugas dili layo sa tampi sa suba sa ubos nga bahin sa ilang payag.
“Bilanggotanan! Wa kaha madapyasi sa baha ang akong kabaw?” Milumpat si Noebong ug unya nagwandog-wandog nga mikanaog sa tulo ka ang-ang kawayan sa payag. Kon dili pa danglog ang banghilig, hapit na lang daganon ni Noebong ang dalandalan padulong sa gitugwayan sa iyang kabaw sa ubos.
Sa pagpaminaw sa hinugan-ob sa masuk-anong baha nga mipapas na sa mga ngilit sa suba samtang nagpatighulog sa ubos, wala kapugngi ni Noebong ang kabalaka sa daotang kapalaran sa ilang kabaw pagkatapos sa bunok tadlas sa nahiaging gabii.
“Nia ang pisi, apan hain na ang among kabaw?” masub-anong nangutana si Noebong sa kaugalingon.
Ang dinaguok sa nagpadayong bul-og sa baha duol kang Noebong maoy nahimong makantalitahong tubag sa mawilihon niyang pakisusi sa nahanaw nga katimbang nga hayop.
Pagkataudtaod, mibalik si Noebong sa agi nga maorag napus-an sa apdo.
Labi pang naluspad ang iyang katibuk-an sa dihang paghimungtod niya sa tugkaran sa payag, mibiaw ang kadaot sa iyang kamaisan ug kapehan nga kadaghanan nangaluad sanglit nakankanan man sa makusog nga ulan. Ang kape namungingi na unta sa kaliboan ka mga putot sa masaarong ani, samtang ang mga mais nagsugod na usab unta pagsudlot ang bungot sa mga puso.
“Lain pang bunok maintimano na gyod silang tanan,” munumuno dalang lingo-lingo ni Noebong.
SA misunod pang mga adlaw, ingon sa nawad-an nag gana si Noebong nga mangurikuri, ilabi na sa palibot sa ilang payag nga dugay naulian sa tamparos sa katalagman sa ulahing bunok. Ang gihimo niya mao na lamang ang pagpunayg hayang-hayang sa karaang uway nga duyan nga gibitay sa magkaatbang nga sanga sa gulang nga nangka sa kilid sa ilang payag. Makanunayon ug lawom ang panghunahuna niya nga hinanigan sa kawili sa pagkabanlas sa iyang kabaw ug kadaot sa iyang pananom. Sukad-masukad mao kini ang kinaubsang diwa sa kaugalingon ni Noebong human mangapagan ang iyang mga ginikanan ug tulo ka igsoon sa usa usab ka dakong bunok ug baha mga kawhaan ug lima na tingali karon ka tingpamulak.
“Uy, naunsa ka na man, Noebong? Di baya maayo ang kanunayng pagtungok gumikan sa demalas nga imong nahiagoman,” buyag ni Dalyang nga nagkugos sa iyang hilakon nga puya ambo sa bentana sa payag nga gisugdan na upod og gabon sa nagkakamig nga palis. “Higutman baya ta anang kalaki mo, Noebong…” puno sa asawa dayong balik sa dapog nga pipila lang ka lakang tadlas sa gamayng hawanan sa ilang yanong pinuy-anan.
Bisan nakasabot si Noebong sa buot ipasabot sa iyang buotang asawa nga gikan sa tribung Matigsalog sa silingang balangay sa Mapula, dinhay laing butang nga misulod sa iyang kaisipan nga nagkinahanglan og hinanaling paglihok alang sa ilang kaluwasan sa laing bunok sa ilang dapit.
“Ugma sugdan ko ang maong gimbuhaton,” matod pa ni Noebong sa kaugalingon. “Nakita nako sa kristal sa akong hunahuna nga adunay nagsingabot nga katalagman nga lisod ikyasan sa kadaghanan.”
Pagkaugma, sayo kaayo si Noebong nga nagtakin og sundang paingon sa amihanang bahin sa ilang payag aron tultolon ang tulo ka nagsanggaka nga mga hut-ong sa kawayang kabilin sa iyang kugihan nga amahan.
Human makalusot sa sampinitong kalikopan sa maong kawayanan, naghimo gilayon si Noebong og minaomao nga hagdanan aron sugdan ang makutas nga pagbatas sa gikinahanglan nga mga bulos alang sa pagahimoong gakit sa kaluwasan pananglitan mahitabo ang delubyo sa kabag-ohan.
Pag-abot sa ikalimang adlaw, ang tulo ka pundok sa kawayanan daw mangaundol na. Tingali mokabat sa kan-uman na ka bulos ang gipahagba ni Noebong. Miabot usab og tulo ka adlaw niyang hinakot ang maong binatas nga kawayan ngadto sa tampi sa suba nga nahimutang sa sidlakang bahin sa ilang payag.
Human mapundok ang maong mga bulos sa kawayan sikbit lang sa tugwayanang tugas, naggahin na upod si Noebong og duha pa ka adlaw nga mamutol og uway didto sa lasang sa may kasadpang bahin sa ilang payag. Panagkos niya ang uway sa himoon nga higanteng gakit nga kabakwetan sa iyang banay kon simbako mahitabo, pito ka lawod, ang makalilisang pagsuyla sa baha sa suba nga nagtadlas sa ilang duol gikan sa ibabawng bahin sa nagkanipis nga lasang. Tuod man, sa pag-abot sa ikatulong adlaw, nagnawi na si Noebong sa hinagdawan niyang uway sa lasang.
Pagkilab sa mga adlaw, si Noebong mapailobong nagtagik sa tiyan sa gakit ginamit ang mga bulos sa kawayan nga may gitas-ong dul-an kawhaan ka dupa.
Usa niana ka adlaw, dinhay usa sa pipila ka silingan nga mga sakop sa tribung Bagobo sa pikas bungtod sa Sinasa nga wala makapugong sa pagbuyag sa gihimo ni Noebong sa tampi sa suba: “Uy, Noebong, unsa ba kanang imong gihimo?”
“Gakit, Libayao.”
“Pagkadako nga gakit, daw arka!” tuaw sa ikaduhang Bagobo— si Olanyog— nga bag-ohay lang nabihag sa mga misyonerong Baptis didto sa ubos nga kapilya sa Gumitan apan kakumbuya sa usa ka Insek nga tigpuhonan sa supak sa balaod nga panoroso sa ibabaw.
Mitindog si Noebong gikan sa pagniyuko sa pagtakgos sa luwang-luwang sa gakit aron tagdon ang hut-ong sa mga lumad nga inunhan ni Olanyog. “Kinahanglan dako gayod ang himoon kong gakit aron luwanan sa akong pamilya, kabtangan, pagkaon ug kahayopan simbako mahitabo ang malunopong baha sa wa hibaw-ing adlaw.”
Gisugat kadtong mga pulonga ni Noebong sa katawa nila ni Olanyog nga nagpamilt sa biaybiay.
“Wa gyoy kalainan sila sa akong asawa…” sulingat ni Noebong apan wala mahilwas ang maong mga pulong. Didto na lamang ipabiaw ang iyang kahiubos ug kaitok sa iyang mga silingang bukidnon sa iyang tinan-awan nga sulot ug masulingahon nga daw agila nga nasuko sa mangangayam. Kon wala pa manglakaw sila si Olanyog paglabay sa pipila ka gutlo, hayan nakatilaw unta silag mahalang nga mga pulong ni Noebong.
Paglabay sa usa ka bulan, naporma ra gayod ang gakit ni Noebong nga maorag talagsaong pagoda sa Insek. Ang maong gakit gigahinan gayod ni Noebong og pagapaga nga inaptag anahaw alang sa iyang asawa ug duha ka anak umbaw gayod sa liogan sa dulong sa balsahan sa suba nga gihanigan sa gipatong-patong nga kap-atan ka mga bulos sa kawayan. Gisalimbongan pa gayod ni Noebong ang maong pagapaga og amakan aron kabatokan ang kainit ug katugnaw kon madugay-dugay unya ang ilang pag-utaw-utaw kon mahitabo ang iyang gikahadlokang inahan sa mga baha ug lunop.
Gumikan sa paggugol ni Noebong halos sa tanang mga gutlo, mga duha na karon ka bulan sukad sa ulahing pagbaha sa Sinasa, ingon sa nahiklin na ang iyang pag-atiman sa iyang uma ug pagpangayam og osa ug bahoy-ihalas sa lasang.
“Uy, Noebong,” mamahayon si Dalyang sa dayon na nilang katulog usa niana ka gabii, “basig higutman ang atong pamilya sa imong pagkabuang sa kahibulongang gakit nga mao nay sumsomang estorya sa Sinasa.”
“Di kana mahitabo, Yang,” sagbat ni Noebong. “Saligi ako nga di ko kamo kawangon.”
Usa ka panghupaw ang gisumpay ni Dalyang.
“Hatagi usab ako sa kahigayonan nga makapamatuod nga adunay dakoan uyamot nga kapuslanan ang akong gakit tali sa atong pagpakabuhi dinhi sa ilaya nga sabog sungogon sa katalagman sahi sa baha ug lunop”
Mitamihid lamang si Dalyang. Apan wala kadto makita ni Noebong sanglit gawas nga ganina rang napalong ang ilang lamparilya, midungan usab pagtakilid ang iyang asawa paatubang sa bungbong siniklat aron magpadalinghog sa katulogon.
Milabay pa ang laing tulo ka bulan kansang mga adlaw hilabihan kainit ug ang mga gabii tumang katugnaw. Sa ingon nga kahimtang sa panahon, nakahatag kini og kadaot sa mga dapat sa gakit, ilabi na sa mga takgos nga uway nga nangiyukos. Ang tiyan sa gakit maorag gihulga na usab sa lumot ug anay.
Si Noebong nga nagsuling-suling sa mga bahin sa iyang gakit niining palisa nalabyan na upod sa hut-ong ni Olanyog nga tingali gikan pa nagpaaway og kabayo didto sa ubos nga balangay sa Buhi-Patag. Sahi sa naandan, nagbugal-bugal na usab si Olanyog kang Noebong, sa pag-ingon: “Maayo pa, Noebong, himoon mo na lang alad sa baboy ug pugaran sa mga himungaan kining imong gakit. Wa may nakapulos niini sukad, di ba?” Gipaagpasan pa gayod kadtog hugyaw sa upat ka kaubanan ni Olanyog.
“Wa pa ron,” mapaubsanonng tubag ni Noebong nga may pagkamanghod ug mga napulo ka tuig sa kunotog nawong ug upawog ulo nga Olanyog.
Pagtalikod na nila ni Olanyog, nangusmo si Noebong: “Pagkahilabtanon gyong mga tawhana!”
Mipadayon pa ang ting-init og usa pa ka bulan nga nakahinas na gani sa ubay-ubayng bahin sa lasang sa Kitaotao tungod sa nag-ulhos-ulhos nga sunog sa kakahoyan. Bisan sa ingon, wala lang gihapon molugak ang pag-amoma ni Noebong sa iyang gakit, gipunayan niya kinig hulip sa nagpanglugtas nga takgos. Iya pa ganing gihimoag lung-agan dapit sa dulong sa gakit. Sa sunod nga adlaw, nanguha usab si Noebong og bawok sa patikan ug naghimog santik nga kawayan ug duha pa ka batong lag-it. Nagtumpi usab siyag mga pagkaon nga dili dayon madunot. Lakip na ang mga pinutpot nga igsusugnod.
Paghiabot sa laing tingpamulak, namatikdan ni Noebong nga milubad ang panahon. Gikan sa makapasong hulaw, makamig na ang kalikopan sa ilang balangay. Nagmadag-omon na usab ang lasang sa ibabawng bahin sa ilang payag.
Unya nianang pagkagabii, mibundak ang ulan. Gikalipay kadto ni Noebong. Una, mawagtang na ang kaigang sa kagabhion ug makaligo na ang iyang mga tanom.
Apan sa dihang nagpadayon ang ulan, mibalik ang kakulba sa sapsingong dughan ni Noebong. Maorag sumad karong gabhiona sa paglampurnas sa baha sa ilang kabaw ug ubang kabtangan sa palibot.
“Bunok na sab, Bong?” mitimbakuwas si Dalyang sa higdaanan ug gianinaw ang mga mata sa hagip-ot nga hawanan sa ilang payag.
“Oo… unta di kini modako pa sahi sa miaging pagbunok,” tubag ni Noebong dungan ang pagbakod aron maniid usab sa dagan sa panahon sa gawas.
Gumikan sa walay puas nga pagtabisak sa ulan, nagminanok intawon ang magtiayon sa ilang pagkatulog. Salamat na lang nga nahinanok na ang duha nila ka anak. Apan nabalaka si Noebong nga basig makuhaan si Dalyang nga naghambin na usab og tulo-na-ka-bulang taliabot nga saha sa ilang panagtiayon.
Sa pagpanganahag na sa kabuntagon, nagsuka-sukag lapotay nga laway si Dalyang.
“Daan pa ko… maapektohan gyod si Dalyang sa daotang panahon,” ni Noebong pa sa kaugalingon nga masulub-on ug mabalak-ong nagsud-ong sa iyang asawa. Unya, nangukit: “Unsay paminaw mo, Yang?”
“A, dala lang ni sa akong pagsamkon…” tubag ni Dalyang nga nagpamahid sa iyang laway ginamit ang sidsid sa iyang nagkaugpas nga patadyong.
Wala madugay, milurang ang ulan. Unya mikutat sa dayon. Migusod na usab ang kalipay sa dughan ni Noebong. Iya usab gipanghinaot nga mosidlak na ang Adlaw aron abogon ang nagpangumpayot nga katugnaw sa kabuntagon nga giputos pa sa gabon.
Pagkahuman sa ilang pamahaw, maoy unang gisuhid ni Noebong ang kahimtang sa iyang gakit. Misuyla gayod ang suba ug nakapalunop sa gilubgan sa gakit. Hinuon, ang gidaghanon sa lubog nga tubig wala makapalutaw niini.
“Mas kusog pa gyod diay ang bul-og sa baha karon kaysa miaging tuig,” nagkanayon si Noebong sa kaugalingon. “Bunga na kini sa tinonto nila ni Olanyog…”
Sa paghinunahuna niadto, nabatyagan ni Noebong nga dinhay dili maihap nga liso sa kabalaka ug kalisang nga nanurok sa iyang galamhan. Hangtod nga kahilakon siya nga mihapuhap sa usa ka bahin sa gakit ug miingon: “O, Bathala namong Makagagahom, hapit na ba Nimo kini ipagamit?”
Nianang pagkagabii, maoy nahimong ikaduhang kadulog niya sa pagkatulog ang maitom nga sangpotanan sa iyang kabalaka ug kalisang ganina didto sa gilusbogan sa iyang gakit.
Unya, sa takulahaw lang misiak sa tungang gabii ang makalitong lipak. Silang tanan sa payag nakuratan. Mihilak si Kadong ug ang puya sa kalisang sa singgaak sa langit. Una makalitok og mga pulong ang magtiayong Noebong ug Dalyang, midahunog ang dalugdog nga gisundan sa pagbundak sa ulan.
Unya….
Liti.
Dalugdog.
Ug ulan pa gihapon.
Tingali didto sa ubos nagdahunog na usab ang baha ug sa ibabaw niini nagkayamukat ang mga dalid ug uban pang gapnod.
Apan ang milakra sa tumang katin-aw sa kaisipan ni Noebong mao ang iyang gakit. Gipangilogan sa katumanan sa katuyoan sa iyang mugna nga sakayan sa kaluwasan sa iyang banay ug kinsa pa nga mahisakay sa pag-abot sa taknang gikahadlokan.
“Noebong …” daw hagawhaw nga tingog ni Dalyang, “morag wa man motang-on ang ulan?”
“Pag-ampo diha.”
“Kang Hesus nga gitudlo sa paring puti o sa Bathala sa Giyangan?” may sambog sa pagkatarantar ang panuno ni Dalyang.
“Bisan sa unsang Ginoo,” untop nga sumbalik ni Noebong.
Nagpadayon ang paghusa sa ilang duha ka anak.
“Hilom dihag hilak, Kadong. Maayo pay imo akong tabangan pag-ampo nga mohunong na ang bunok!”
Unya mitindog si Noebong. Pagkahuman, gipawos ang sarok nga gisab-it sa karaang sungay sa osa nga gilansang sa gamayng haligi sa kosina.
Paghana niyag kanaog sa tulo ka ang-ang nga hagdan, misangpit si Dalyang: “Asa ka, Bong?”
“Sa gakit.”
Apan wala na siya mogamit og gatosan pa ka lakang aron suhiron ang pinangga niyang gakit. Ang gakit maoy misugat sa nanagko niyang kalimutaw nga nabiaw sa kangitngit.
“Diyos ko! Nagdamgo ba ako? Ang gakit ania sa ngilit sa among pantawan bisan pa sa banghilig nga nahimutangan niini?” Nagliraw-liraw ang mga mata ni Noebong sa katingala samtang nag-asod upod pagtambor ang iyang kalisang.
Inay mohinay, ang ulan misamot hinuon kakusog kansang mga lusok daw nanusok-tusok sa kagabhion.
Unya misapigad na gayod ang dulong sa gakit sa tugkaran sa payag. “Puwerte na gayong pagdako sa lunop niining mga orasa…” ni Noebong pa sa hilom.
Sa sunod nga mga gutling, nagpanawag na si Noebong kanila ni Dalyang ug Kadong nga mangandam sa pagluwan sa gakit. Sa kasamtangan, girumbo ni Noebong ang kanding nga nagtiyabaw sa katugnaw sa palibot sa gihiktan niining nangka. Giduyogan usab kini sa pares nga baye kansang tingog nagbalod-balod sa kalisang. Uban sa pipila ka manok sa pantawan, sila gipahimutang ni Noebong sa tunga-tunga sa gakit nga may gigahin nga luna alang kanila.
Lalang langitnon tingali nga ang ulan mikutat paingon sa kabuntagon. Apan bisan pa sa ingon, wala na mohunong si Noebong sa pagkarga sa tanan nilang kabtangan ug pagkaon (tinipigang ube, apale, humay tapol, uban pa) ngadto sa tinuyong pagapaga alang sa iyang pamilya. Ang ubang bahin sa ilang payag sahi sa sera sa pultahan ug tamboanan gitangtang ni Noebong ug gidugang pagsalimbong sa ilang bag-ong puluy-anan nga nagasugod na paglimba-limba.
“Mao na kini… Mao na kini!” nagmunumuno si Noebong dinuyogan sa wala hisabting lagubo sa iyang dughan.
Sa pagmando ni Noebong nga mamalhin na sila si Dalyang ug duha ka bata ngadto sa pagapaga nga haom gayong mipatungod sa pultahan sa payag, wala na magdaghag langas ang iyang kapikas bisan wala kiniy maayong buot sa gakit niadto.
Pagsulod ni Noebong sa pagapaga, mibalik na usab pagpangatagak ang kaliboang supang nga mga lusok sa ulan nga nakapadugang sa pagtubo sa lunop.
“Bag-o ato balay, Tay?” sukit ni Kadong sa amahan.
“Oo, anak, kay gibahaan ug gilunopan ang atong payag,”
Unya misapaw ang hilak sa gikugmang puya. “Sus, Noebong, gitugnaw ug gigutom na ang bata,” pahibalo ni Dalyang sa bana.
“Agwantaha lang una ninyo. Inighunong sa ulan makainit na kitag tubig sa takuri ug kaha makalung-ag og ube o makalugawg tapol,” maymay ni Noebong sa iyang mga sakop nga wala gihapon mahiluna sa pagpahigayon sa nagkatibuwagsang mga butang nga nahiluwan sa pagapaga sa gakit. “Diyos namong Maluluy-on, luwasa kami sa kadaotan,” matod pa ni Noebong.
“Kasaligan ba kaha ning gakita, Noebong?” Maduhaduhaon si Dalyang.
“Kon wa kay pagsalig sa gakit, mosalig kita sa atong Diyos,” sakgaw ni Noebong nga mipasiklap sa tulo ka tukon ubay sa pagapaga.
Paglabay sa ikatulong adlaw, human biyai ang ilang payag, nagpautaw-utaw na lang sila si Noebong sa ilang gakit nga walay tumong ibabaw sa nangabuni nga kabanghiligan ug kawalogan. Hinuon, wala hugpai sa gutom ang iyang banay kay makamao man siyang mobag-id og lumadnong santik pinaagi sa kawayan nga pinabilohan og bawok sa patikan aron makainit og tubig ug makalung-ag sa dapog nga iyang hinimo sa wala pa ang katalagman. Gawas sa ilang balong mga pagkaon ug kanding, manok ug kape, nakapanumos usab sila sa mga ngilit sa gakit diin daghang nasalay nga mga saging ug nangalipong baboy-ihalas ug osa. Sa sunod nga mga adlaw namandera sa kasahos ang gakit bisan gihamogan sa ulan.
“Nagtagbo na tingali ang dagat ug kasubaan,” gibuak ni Noebong ang kahilom sa ilang panagdulog usa niana ka gabii sulod sa pagapaga sa gakit.
“Mao na ba kini kadtong giingong kagunawan sa wali ni Padre Morgan didto sa piyesta sa Gumitan?” pangukit ni Dalyang.
“Ingna nuon nasubli ang panahon nila ni Noah,” sukli ni Noebong.
“Kon mao, magdugay pa gayod ta nga magpautaw-utaw sa lunop?” mabalak-ong pakisayod sa asawa.
“Hinaot unta di kana mahitabo sa atong panahon,” tubag sa bana kansang hunahuna mipanaw balik sa Sinasa kon nainunsaon na kaha ang ubang mga silingan sa maong balangay ug ingon man sa uban pang mga lumad-bukidnon.
Nianang pagkasunod adlaw, takulahaw lang nakiog ang gakit sa makusog nga pagbangga sa usa ka mabug-at nga gapnod nga nakapahikurat kanila ni Noebong.
Dihadiha, gianinaw ni Noebong ang bahin sa ulin sa gakit diin didto magagikan ang pag-uyog dili pa dugay.
Usa diay ka higanteng lawaan ang mibangga kanila. Bisan sa kadaotan gihapon sa panahon gumikan sa nagpadayon nga bunok, nakita gihapon ni Noebong ang usa ka tawo nga nagkabyon sa tunga-tunga sa batang nga buhi. Sa pagpaduol niya, naaninaw ni Noebong nga mihiyak-hiyak pa ang dakoong tiyan sa upawong lalaki.
“Olanyog? Olanyog?” sunod-sunod nga suna ni Noebong.
Apan walay tubag ang pangukit ni Noebong gikan sa gipadul-ang say-a sa lunop.
Mikuha gilayon si Noebong og pisi nga salin sa nawani nga kabaw ug gihigot niya kini sa mituybo nga sanga sa lawaan aron dili mahimulag ang batang sa gakit. Unya mikuha siyag tag-upat ka dupang bulos sa kawayan aron himoong ligdasanan sa gikutasang tawo nga gituhoan niya nga si Olanyog.
Sa dihang napaligdas na ni Neobong ang upawong banlas ngadto sa pagapagang bulos sa kawayan, nasuta gayod niya nga si Olanyog ang nasay-a sa iyang gakit.
Miliraw ang mga mata ni Noebong nga nasulawan sa daginotong kahayag sa binunokang kinaiyahan. Pagkataudtaod, gibalikan og gamayng panimuot ug nakamay-ong si Olanyog sa nakabangal kaniya. “ Noebong?”
“Oo… si Noebong ko. Komosta ka, Olanyog… maingon usab ang mga kauban mo sa banay?”
“Tingali wala na silang tanan… lakip na ang kadug-ol kong mga silingan. Bag-o lang gani nahimulag si Libayao ining batanga kay wa na makaantos sa kaluya sa pipila na ka adlawng kinabyon ug kawalay kaon…” maluyahong asoy ni Olanyog.
Milingo-lingo si Noebong, timailhan sa iyang pagkasubo sa gidangatan nila ni Olanyog. Unya miingon: “Ngari, balhinon ko ikaw sa gakit.”
“Di na kinahanglan, Noebong. Daghang salamat sa imong pagpakabana. Di na ko magdugay….”
“Ayaw pag-ingon ana, Olanyog. Maluwas ka pa… Aduna miy lanot sa tapol…”
Hinayng naglingo-lingo si Olanyog nga nagpahibalo nga wala na siyay kalaoman nga magpalugway pa sa iyang hinulamang kinabuhi. “Apan una ko mabugtoan sa gininhawa dawata ang tim-os kong pagpangayo kanimog pasaylo sa pangantalita ko kanimo niadto tali sa imong gakit, Noebong…” panamilit pa sa himalatyong silingan ni Noebong.
Maorag diha pa kadtoy idugtong ni Olanyog, apan wala na man mokutib ang iyang mga ngabil. Inanay na usab nga mipiyong ang iyang mga mata, samtang ang iyang mga tudlo mikiwi sa kaluspad.
Mihangad sa langit si Noebong una niya balinglinga ang bug-at nga lawas ni Olanyog ngadto sa ulin sa gakit. Iya kining gihinay og paanod sa sulog.