Dangoyngoy sa Suba

This story won 1st Prize in the 2010 DWG Fiction Writing in Bisaya. It will run in Dagmay through the rest of November.

Hubog na pod siya karon. Ug sama kaniadtong mga niaging adlaw, pirmi siyang gayawyaw sa iyang pagkatulog. Samtang kaming tanan ginaduyan na diha sa among mga damgo sa kabugnaw sa kadlawon, makamata mi sa iyang siyagit og “Intoy!” Usahay, mokalit lang siyag dangoyngooy diha sa iyang pagkatulog. Ingon ana gyod nang mga hubog, murag walay buot kon matulog. Makahuna-huna ko usahay nga gadamgo siya kang Manoy Intoy o di kaha ga-uromon siya. Apan puydi pod tingali nga diha sa iyang pagkahinanok, iyang gakakit-an ang mga panghitabo kon kanus-a wala siyay nabuhat kay adtong higayona nakiglambigit man siya sa demonyo nga namugna sa bino nga naghari sa iyang pangisip.

Dili to nako malimtan nga takna kay didto nagsugod kining gawi nga akong ginabuhat kada mahubog si Papa . Sabado. Tulo katuig na ang niagi. Kilomkilom tong adlawa, apan si Papa desidido nga moadto mi sa siyudad aron among ibaligya ang kopras nga bag-o lang namo gigang-gang aron kini mauga pagdali. Pipila pod kagabii nga nagbilar si Manoy Intoy ug Papa aron magpadayon ang siga sa kalayo nga gapa-uga sa kopras. Kon adlawan, ako ang gabantay didto sa ganggangan aron ang kalayo dili mahutdan ug sugnod. Gikinahanglan kaayo nga amo dayong humanon ang maong bulohaton. Gasakit si Mama og dili maayo nga iyang ipatutoy si Inday Nika nga pipila pa lang kabuwan. Basin unyag matakdan siya ni Mama. Kinahanglan namo mopalit og tambal didto sa siyudad.

Pagkahuman namog sansan sa mga sako, amo dayon silang gisakwat ug hinayhinay nga gibutang sa likod sa kabaw nga among nahulman gikan sa ilang Nong Ingko. Maayo na lang gani nisugot ang tiguwang kay kon wala pa, kami unta ang nagsakwat sa mga sako paingon sa Kinawi, mga napulo ka kilometro gikan sa among balay. Maayo untag tul-id ang dalan ug semintado, dili ra ba gyod.

“Siguro mohalin ni tanag tres mil. Maayo untag dili ta maabtan sa ulan. Andama ang trapal, Dong,” mao ang sugo ni Papa sa ako.

“Pa, pwede dili na lang ko mouban?”

“Ngano man? Ikaw ha, tapolan ka kaayo! Gusto kag bunal?” iyang hulga sa ako samtang gipasiplatan ko ni Manoy Intoy nga gipaningot og alsa sa mga sako sa kopras. Sa akong timbangtimbang, moabot siguro og sais senta kilos ang sulod sa kada sako. Gasinaw ang bronseng lawas ni Manoy tungod sa singot.

Sa tinood lang, dili gyod ko ganahan mouban kang Papa kada lakaw niya didto sa siyudad. Kasagaran, dugay man god kaayo mi makauli ug dili ko makadula uban sa akong mga amigo. Mas gusto nako sa balay ra kay pag abot sa alas nwebe sa buntag, mangabot man dayon akong mga amigo nga gikan sa Lawis ug manghanggat dayon sila nga mangaligo mi didto sa Linaw kon asa mi manglukso gikan sa mga sanga sa kahoy tugpa paingon sa lunhawng tubig. Matod pa sa mga karaang tao, naa daw daghan dili-ingon-nato nga nagpuyo sa linaw apan galinguglingog lang mi mahitungod niini. Ambot tinood ba kaha apan matod pa sa mga tigulang, naa daw laing kalibotan ilalom sa Linaw. Apan sukadsukad, sa akong kahanas og salum, wala pa man pod hinoon ko kakitag engkanto, okoy, ug uban pang linalang. Ang ako pod nga mga amigo, ug bisan pa gani si Manoy Intoy nga nakatugkad sa pinaka-ilalom niini. Sa akong banabana, buhatbuhat ra kato nga istorya sa mga katigulangan aron ang mga bata mahadlok moadto didtong dapita.

Nindot unta mouban sa siyudad kay makakita kog mga butang nga wala sa among lugar sama sa mga tag-as ug dagko nga mga tindahan apan wala gihapoy pulos kay dili man mi gasuroy didto. Dili man hilig si Papa og laag sa mga dagkong tindahan. Mao nga mas maayo pa nga sa balay ra ko. Mas malingaw pa kay magsige ra mig dula sa akong mga amigo. Usahay kon walay lingaw, mangatkat mig lubi dayon mangaon mig butong. Usahay pod, maghimo mig bola nga gama sa balas. Among bas-on ang balas nga among puyoson sa among kamot ug hinayhinay namong hulmahon og bola. Dayon magkawot mi sa balas daplin sa suba aron among padaganan sa bola. Ipagbangga namo ang mga bola sa tunga sa bangag nga bakilid ang isig kakilid. Ang mabuak, pildi. Ug kon wala na gani koy lain mabuhat, magtago-tago mi nilang Jun-Jun ug uban nakong mga manghod. Kataw-anan kaayo si Niko adtong niagi namong pagtago-tago. Nikatkat man god siya didto sa pugaran sa among himungaan kay didto unta siya motago. Apan nalusno ang gitungtongan niini nga sanga ug nahulog si Niko diretso sa among lung-aganan. Grabe ang iyang pagkamumo sa abo ug imbes mabalaka mi sa iyang kahimtang, grabe na noon namong buhakhak lakip si Mama nga nakalitan sa paglagubo ni Niko.

Kasagaran, human og baligya dayon mabayran na si Papa ni Mr. Tan sa kopras, mohapit mi sa merkado sa Cogon ug mokaon kadyot. Si Papa mopalit pod dayon og usa ka lapad, ug mag-inom samtang kami ni Manoy Intoy magpaabot nga siya mahuman. Kon maglami ang inom, usahay madugay mig balik sa Kinawi kon asa mohapit mi sa among mga paryenti kon asa magtagay na pod si Papa. Sa tinood lang, di ko ganahan sa among mga paryenti kay mga matapobre kaayo. Gasalig sila nga diha sila sa sentro nagpuyo. Usahay, ila ming tawgon og nitibo. Ngano man di ayg nitibo? Mura pod silag kinsa.

Human namog pagpangandam, nagsugod na mig baktas. Pag-abot namo sa daplin sa suba, gadag-om didto dapit sa Liburan diin pirmi gasugod og ulan. Apan swerte mi kay bisan og gadag-om, wala pa ni ulan dapit sa amo. Among nabantayan nga lubog-lubog ang suba nga kinahanglan namo tabokon. Pagtabok namo, among nakit-an silang Esoy ug Bukad ug ang uban namong mga silingan nga nangaligo didto dapit sa pagang kon asa lami kaayo lukso-luksohan. Ila pa gani ming gitawag ni Manoy Intoy samtang sila gabinuang og sayawsayaw dayon lukso sa tubig. Igo ra ko nikapay sa ila. Si Manoy, murag wala nakadungog sa ilang mga singgit. Murag halalom ang iyang gihunahuna.

Paspas ming nagsunod sa kabaw nga hanas na kaayo sa among dalan paingon sa Kinawi kon asa mi mangatang og sakyanan paingon sa siyudad. Niabot mi nga gahangos. Ang akong singot murag tulo sa ulan nga gadagayday sa tumoy sa akong mga buhok. Pag-abot sa sakyanan ni Noy Takyo, nisaka kami sa atop niini. Ganahan man god mi nga sa toplod mosakay kay hangin. Usa pa, makit-an nako ang tanan namong maagian: tag-as nga bilding, lainlaig klase nga sakyanan, mga tao nga nindot og mga sinena, mga babayi nga seksi kaayo. Usahay, gasikohon ko ni Manoy kon naa siya’y makit-an nga babaying gwapa. Mopahiyom dayon siya sa ako ug magdungan mig agik-ik.

Pag-abot namo sa bodega nilang Mr. Tan, gitimbang dayon sa iyang mga tao ang among kopras. Nagngisi ang tambok nga Intsik sa pagkakita niya kang Papa. Sa kadugay, nahimo nang amigo ni Papa si Mr. Tan. Suki na mi niya. Apan usahay madunggan gihapon nako si Papa nga magyawyaw ug magreklamo sa pagkamaromaro daw sa Instik. Humag timbang, gitunol ni Mr. Tan kang Papa ang tulo kalibo og tulo kagatos.

“Mangaon sa ta. Ting paniudto na man pod ron,” ingon ni Papa samtang gisulod niya pagbalik ang karaang pitaka sulod sa bulsa sa iyang pantalon.

“Pa, magpalit ta daan og tambal ni Mama,” maoy sulti ni Manoy Intoy. Akong nabantayan nga bisag kensi anyos lang si Manoy Intoy, naa na siya’y kusog nga mopahinumdom ug musulti kang Papa kon unsa gyod ang buhaton. Hingkod na siya mangisip bisan sa iyang edad. Mao usab kana ang akong nadunggan nga giingon ni Mama samtang naghisgot sila ni Papa usa ka gabii nga dugay nakauli si Manoy Intoy.

“O, naay usa kalibo, palita na tong tambal nga gitugon sa imong mama.”

Gusto unta ko mangutana kon unsang tambala ang among paliton. Apan kabalo ko nga masuko lamang si Papa. Dili siya gusto pangutan-on kon dili siya kabalo sa tubag. Wala man god siya naka-eskwela. Adtong panahuna, si Manoy Intoy pa lang ang nakatungtong sa high school, apan sa unang tuig ra siya kutob. Layo kaayo ang eskwelahan gikan sa amoa ug tungod sa kawad-on, niundang siya. Ako sab nahuna-hunaan nga basin mao ra tingali ang mahitabo sa ako. Inig human nakog elementarya, dili maka-high school kay dili man kaya ni Papa ug Mama ang mga galastohon, gawas nga layo ang among balay sa eskwelehan. Apan karon, sa akong pagpaningkamot second year na ko ug akong paningkamotan nga akong mahuman ang high school bisan pag sigeg bagolbol si Papa nga moundang na lang ko kay wala daw siyay katabang sa umahan ug koprasan.

Gi-ubanan nako si Manoy Intoy sa pagpalit og tambal didto sa pharmacy. Si Papa, niuna na lang didto sa merkado sa among suking tindahan. Gigutom na daw siya. Nakit-an nako nga gisuklian sa tindera si Manoy og syeti sentos kapin. Pagkahuman namog palit, nihapit mig tindahan og nagpalit si Manoy og usa ka kilo nga buwad tamban, gatas nga bear brand, usa kakilong asukar, dako nga pakiti sa kapi, asin, ug bitsin. Nagpalit sab dayon siya og biskwkit nga Mari ug balig baynti sa lainlaing klaseng kendi. Iya kong gihatagan og singko aron paliton ang akong gusto apan ako kining gisuksok sa akong bulsa. Kabalo ko nga malipay gyod silang Niko, Tingting, ug Junjun sa mga biswkit ug kendi nga gipalit ni Manoy alang kanila.

Pag-abot namo sa kan-anan nilang Nang Minda kon asa naghuwat si Papa, amo siyang giabtan nga nagsugod nag inom og usa ka botelyang lapad. Iya ming giingnan nga magkuha lang kon unsay among gusto kan-on. Nag-order si Manoy Intoy og lima ka tasang kan-on og duha ka serve nga humba. Dugaydugay na pod mi wala nakakaon og karne mao nga naglami ang among kaon. Human namog kaon, nag-order mig twelb ons nga kok, ug amo kining gitunga. Pagkahuman namog kaon, nibarog si Papa nga nagngisi.

“Toy, naa man diay tari karon didto sa Bulua. Hapit ta kadyot didto,” iyang giingnan si Manoy Intoy, samtang ako nagpadayon og inom sa akong kok.

Ambot ba? Lahi man ning akong dila ug tutunlan basta kok. Galisod kog inom niini. Dili sama sa tubig nga modigyas rag iya paiingon sa akong tunlan lahos sa akong tungol. Siguro dili lang ko anad. Isog man god ang lasa sa kok o kon dili ba hinoon, ignorante lang gyod ko kay ako ra man sab sa among managsoon ang madugayan og inom basta kok na gani. Si Manoy Intoy, murag giuhaw nga kabayo samtang iyang giyarok ang iyang bahin sa kok.

Wala mi nabuhat. Kay bisan og dili mi gusto, si Papa man ang matuman. Bisan og ang iyan tono murag nananghid sa amo, kini sugo man usab. Nisakay mig jeep paingon sa Bulua kon asa nagtipok ang mga sugarol nga sama ni Papa. Saba kaayo didto. Murag naay garambol nga mga irong buang sa kakusog sa mga singgit sa mga taong galumba sa dalan sa pagpanlangpit ug walay kasiguradohan: “Biniya! Biniya! Inilog! Inilog!”

Sa unang pustada, nipusta si Papa sa bwanting nga giatbangan og ogis. Ug samtang gibuwian sa mananari ang ilang mga sunoy paingon sa ilang kapalaran, akong nakit-an si Papa nga gibayaw ngadto sa langit samtang gidubo-dubohan ang ogis hangtod kini naluya ug hinayhinay nahutdan sa iyang kusog nga gisigop sa tahod sa bwanting nga nitari sa iyang bukobuko. Wala namo napugngan ni Manoy nga malipay sa kadaogan ni Papa. Apan sa mga nisunod nga pustada, sunodsunod pod nga napildi si Papa. Niagi ang tulo ka oras ug sa mga sunodsunod nga kapildihan, niuli mi nga bug-at ang abagag dughan.

“Ana man gyod nang sugal,” ingon ni Papa. “Naay modaog, naa poy mapildi. Sagdi lang, mamawi ra ta sa sunod.”

“Pa, naa pa kay pangpalit natog bugas?” nanguta si Manoy samtang kami nagsakay sa jeep paingon sa Kinawi.

“Naa pa koy kinyentos diri. Mayna lang gani ako ning gisipti daan.”

“Ambi na lang na daan, Pa. Ako nay palit unyag naog nato,” ingon ni Manoy.

“Ako ra. Didto na sa ilang Kikay pag-abot nato.”

Nihapit mi sa ilang ante Guillerma pag-abot namo sa Kinawi. Mga alas singko na siguro to sa hapon. Sakto pod kay nagsalida sila og aksyon sa ilang DVD. Ganahan kaayo mig panan-aw ni Manoy Intoy og mga gubat nga salida. Sa tinood lang, gusto gyod namo ni Manoy nga mahimong sundalog pulis. Ingon pa ni Manoy, kon makapadayon siyag eskwela, gusto niya magsundalo kay gusto daw niya mosakayg helicopter. Ganahan pod kuno kaayo siya sa uniform sa mga sundalo kay lalaki kaayo tan-awon. “Sure na nga daghan chicks maglakag nako!” matod pa niya. Sa akong bahin, gusto ko magpulis kay gusto ko makapanag-iyag motor sama ni SPO1 Reyes nga silingan nilang ante Guillerma. Gakakit-an nako siya nga mo-agi sakay sa iyang itom nga motor. Usahay makit-an nako siya nga magbantay sa mga nagtong-its didto sa likod sa ilang Nang Kikay. Gahi gyod kaayo ning mga pulis, no?

Nagyaka mi sa sinaw nga salog samtang ang among mga paminaw nakiggubat usab uban sa aktor nga grabi modalag aksyon. Samtang medyo gahisgot-hisgot pa ang aktor kon unsaon niyag salbar ang iyang uyab nga gidagit, akong gipanguta si Manoy kon asa na si Papa. Toa daw sa ilang Nang Kikay, murag nagpalit og bugas.

Andam na kaming mouli pagkahuman sa salida. Mga hapit na kadto mag alas syete sa gabii. Gipapanihapon mi ni Ante Guillerma apan wala si Papa samtang nikaon mi. Medyo nihinay na ang kasaba sa palibot kay bisan og sentro ang Kinawi, naa man kini nahaluna sa bukid. Kinahanglan na namo molugsong sa Bunawan kon asa naghulat si Mama og among mga igsoon.

Paggawas namo sa balay nilang Ante, nihinayhinay pod pagtagaktak ang ulan sa gahilak nga mga panganod. Ang bugnaw nga hangin nigakos kanamo sa among pagpaingon padulong sa ilang Nang Kikay kon asa toa si Papa naghuwat kanamo. Gisugat mi sa kasaba nga gikan sa mga lalaking uban ni Papa sa gawas sa tindahan ni Nang Kikay. Gakanta-kanta sila. Si Papa hubog. Galigid sa yuta nga murag gikabsan sa iyang kinabuhi. Amo siyang gisuwayan pagpukaw apan bisan unsaon namo siyag kuyog aron makamata, wala kami nabuhat. Ug ang ganinang hinay nga iyagak sa ulan, nikalit lang og bun-ok. Karon ug unya ang mga panganod ginasiak sa mga kilat nga gisundan sa mga kalampang sa dalugdog. Nasuko og ayo ang kawanangan.

“Nang, nakapalit si Papa og bugas sa imoha?” nangutana si Manoy.

“Na! Wala man, Toy. Puro ra man lapad ug beer iyang gipalit. Naa pa gani na siyay kulang nga nobenta pisos,” tubag ni Nang Kikay.

Nilingo-lingo si Manoy samtang iyang gihinayhinay og akay si Papa aron kini mobalhin sa bangko. Ako siyang gitabangan og pugong kay dako ug bug-at man si Papa. Apan bisan og kensi lang si Manoy, dako na man siyag lawas kay hanas man siya sa mga trabaho. Wala kaayo mi nalisuran og pabalhin ni Papa sa lingkuranan. Ang uban niyang mga kauban, nagkanta kanta nga murag walay mga buot.

Nakadesisyon si Manoy nga mangutang na lang og lima ka kilong bugas kang Nang Kikay. Kalooy sa Diyos, nisugot man usab kini. Gidungagan namog lima ka latang sardinas. Nagsaad si Manoy nga among bayaran ang maong utang sa sunod nga pagkopras. Boot pasabot, mga tulo kabulan pa.

“Dong, uli na ta.”

“Pero si Papa, Noy?”

“Mouna na lang ta. Mas kinahanglan ni Mama ang tambal karon. Tugnaw ra ba kaayo kay kusog ang ulan ug basin gitakigan na pod to siya.”

“Biyaan nato si Papa?”

“Moapas ra man gihapon na siya pagmakamata na siya. Mura man kag karon pa. Pagmahuwas-huwasan na siya, mobangon ra ug mosunod,” maoy pulong ni Manoy.

Namutol mig dahon sa saging nga nanubo atbang sa tindahan ni Nang Kikay. Dala ang among napalit gikan sa siyudad, nilugsong mi paingon sa among balay. Apan galisod mi sa dalan bisan pa sa among kahanas. Digyas kaayo ug ubay-ubay ang among dala. Gilukdo ni Manoy ang bugas, buwad, ug tambal. Iya kining gisulod sa sako dayon giputos sa silopen nga among napangayo kang Ante Guillerma. Ang asin, gatas, kapi, asukar, ug mga kendi ang akong gibitbit nga gisulod pod namog silopen aron dili mabasa. Bisan sa kangitngit, kabawo na mi kon asa ang dalan. Ana gyod siguro kon ang imong agian dan paingon sa imong panimalay. Bisan pa og taptapan ang imong mga mata, imo gihapon kining matultolan.

Pag-abot namo sa Bunawan, gisugat kanamo ang kasug sa suba. Mura kinig nasuko og ayo ug dili gusto magpadisturbo. Tungod sa kakusog sa ulan, nisaka ang tubig ug ang pagang nga among permi gamiton nga luksohanan, nalapasan sa tubig. Samtang nagkagabii, hinayhinay pod nilili ang buwan nga nidan-ag sa among gibarugan ni Manoy Intoy. Nakita namo nga adunay mga kahoy nga nangaanod sa suba. Ang uban, mga punoan sa saging. Aduna poy mga lubi nga nagpaanod nga murag ulo sa mga tao kon sa layo tan-awon.

“Noy, dili man ta pwede motabok ani,” akong gisultihan si Manoy sa akong kahadlok. Bisan pa gadako mi daplin sa suba, kabawo ko nga dili namo kaya ang sug sa tubig.

“Sige, maghulat lang ta kadyot nga medyo mohinay ang tubig,” mao iyang tubag.

Mga alas otso kapin na siguro to sa kagabhioon. Naghulat mi nga mohinay ang kasug sa tubig apan si Manoy Intoy, wala mahimutang.

“Dong, mouna lang kog tabok. Akong suwayan.”

“Pero…”

“Sagdi lang, kon dili nako kaya ang kasug, mobalik lang dayon ko. Diri lang ka, hulati si Papa. Dungan lang dayon mo, kon dili, balikan ta lang ka. Paminaw nako, kinahanglan gyod ni Mama nga moinom og tambal karon na dayon.”

Nihinay na ang ulan ug taligsik na lamang ang nidagpi sa akong mga aping. Among gi-abrehan ang sako ug nagkuha si Manoy ug bugas nga igo ra sa usa ka lung-agan. Iya kining gisulod sa silopen uban ang tambal ug duha ka lata sa sardinas. Pagkahuman, iyang gihubo ang iyang sanina og dinhi niya gipuyos ang iyang dal-unon. Niadto siya sa unahan sa among tabukanan aron didto siya mogikan og tabok. Kini ang among gabuhaton para samtang magpaanod sa tubig, makatabok mi sa pikas bahin kon asa dili kaayo batoon ug sug ang tubig. Ug hinayhinay, nitugsaw si Manoy Intoy sa tubig samtang nakabayaw ang usa ka kamot nga naghawid sa iyang mga dala.

Akong gibantayan si Manoy samtang kini iyang gibuhat. Niabot siya sa tungatunga nga walay problema. Inig karon ug unya, mosinngit siya nga okey ra. Apan sa kalit lang adunay dakong punoan sa kahoy nga nibangga sa iya. Kalit lang siyang nahanaw sa akong panlantaw. Ako siyang gitawag, apan wala siya nitubag. Nisyagit kog kusog ug akong gitawag ang iyang ngalan apan ang dangoyngoy lang sa suba ang akong nadunggan.

Nakit-an ang lawas ni Manoy Intoy didto sa Carmen dapit sa siyudad duha ka adlaw gikan adtong panghitaboa. Halos dili na namo mailhan ang iyang nawong. Kini nanlagom ug nanghubag og ayo. Si Mama niligid sa iyang gibating kasakit ug ang akong ubang mga manghod, taman ra sa paghagolgol. Si Papa, hubog sa pipila ka adlaw nga among gihaya si Manoy. Ug adtong ulahing adlaw sa haya ni Manoy Intoy kon kanus-a kining akong gawi nagsugod, si Papa nagligid sa kahubog sa gawas sa among balay. Ako siyang gitapik aron makamata. Pak! Wala siya nakamata. Pak! Igo lang siya niagulo. Gitan-aw nako ang palibot. Wala nay mga taong nagtukaw. Nihunat ko. Ug sa akong pinakakusog, gisipa nako ang iyang tiyan. Nakasyagit siya ug murag naalimukawan samtang gidagan ko paingon sa sulod sa among balay. Ug sa dili gilay-on, nadunggan nako ang dangoyngoy sa suba

—-
Jayson Parba was a fellow in this year’s DWG Writers Workshop. He teaches at Capitol University in CDO.